CC BY
3ЭОЖ 551.557.6(574)
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ ТАБИГИ АПАТ МЭСЕЛЕЛЕР1
БЕСКЕМП1РОВА ЭЙГЕР1М М¥РАТЦЫЗЫ
ЖЕ. магистр^ ага окытушы, М.Х.Дулати атындагы Тараз университет^ Тараз каласы,
^азакстан
АХТАНБЕРДИЕВА АЯЖАН ЖАЙЬЩЦЫЗЫ
6B05214- «География жэне табигаттыц тiршiлiкке Yйлесуi», 4-курс студент^ М.Х.Дулати атындагы Тараз университетi, Тараз каласы, ^азакстан
Аннотация: Казацстан Республикасындагы табиги апат мэселелерт царастыру; табиги апат турлерт царастыру жэне себептерт аныцтау; ец куатты жер сткшстерт царастыру;су тасцыны себептерт аныцтау; швлейттену, топырацтыц тозуы сияцты мэселлердгц халыцтыц вмгр сапасына, экономикалыц даму мен экологияга тергс эсерг.
Клт свздер: Казацстан Республикасы, табиги апат, экология, жер сшктш, су тасцыны, швлейттену.
^азакстан Республикасы - географиялык орналасуы мен табиги ерекшел^ерше байланысты эр тYрлi табиги апаттарга бешм ел. Тау-кен, климаттык жэне экологиялык факторлар елдщ табиги апаттарга дайындык децгешн, сондай-ак халыктыц кауiпсiздiгiн айкындайды. Табиги апат казiрri тацдагы eзектi мэселелердщ бiрi болып табылады. ^азакстан Республикасында табиги апаттардыц эсерi кешендi эрi кепжакты. Республикада болып жаткан табиги апаттар, мысалы, жер сiлкiнiстерi, су таскындары, дауылдар жэне кар кешкшдер^ халыктыц жагдайына, экономикага жэне экологиялык жYЙеге терiс эсер етедi. Бул мэселелерд1 шешу Yшiн мемлекет тарапынан алдын алу шараларын кYшейту, халыктыц дайындык децгешн арттыру жэне экологиялык каушаздш бойынша шаралар кабылдау мацызды[1].
Жер сiлкiнiстерi ^азакстанныц солтYCтiк-шыFыс жэне оцтуспк eцiрлерi жер сiлкiнiстерiне бешм. Мэселен, Алматы облысы мен Шы^ыс ^азакстанда сейсмикалык белсендiлiк жиi байкалады. Жер сiлкiнiстерiнiц кYштi болуы, инфракурылымFа, турFын Yйлерге, сондай-ак адамдардыц eмiрiне кауiп тeндiредi[2]. Бiр жаксысы, елдеп жер сiлкiнiстерi таяуда ТYркия немесе Жапонияда болFан зiлзалай аукымды эрi куатты емес. Десе де жер сшкшбей турмайды. Ец куаттысы Текелще тiркелген 2003 жылдыц желтоксанында Алматы каласынан оцтYCтiк-шыFыска карай 310 шакырым жерде (СYмбе) магнитудасы 5,7 жер сшита тiркелдi. Оныц дYмпуi Алматы облысыныц Райымбек ауданында сезiлдi. Эпицентральды аймак шегiндегi шектеулi аумакта оныц жер бетшдеп кeрiну каркыны MSK-64 шкаласы бойынша 7 балFа жеткен. Жер сшюшсшщ эпицентрiнен 20 шакырым кашыктыкта орналаскан СYмбе елдiмекенi катты зардап шектi. Саманнан турFызылFан Yйлер мен Fимараттар кирады. Жер Yйлердiц кабырFалары ажырап, олар кираудыц 4^i дэрежесiнде закымдалFаны аныкталды. 2003 жылдыц 22 мамырында Алматыдан 300 шакырым жерде эпицентршщ куаттылыFы 1=7-8 балFа дейiн барFан жер сiлкiнiсi тсркелдь Жалпы аумаFы 500 шаршы шакырым аумактаFы 8600 нысан бYлiндi. Салдарынан 3 адам каза тауып, 26 адам жаракат алды. 20 820 адам YЙсiз калды. 2002 жылдыц 15 акпанында Алматыдан 360 шакырым жерде 7-8 балдык жер сшюша болды. 2008 жылдыц 26 сэуiрiнде Батыс ^азакстан облысы Теректi ауданыныц Рыбцех кентiнде магнитудасы жетiлiк жер сшюша салдарынан жYЗдеген турFын y^ сондай-ак бiркатар элеуметтiк нысан бYлiндi. Жалпы материалдык шыгын 670 млн тецгеден асты. 2009 жылы казiргi Жетiсу облысыныц Текелi каласында болFан жер сiлкiнiсiн сейсмологтар Тэуелсiз ^азакстан тарихындаFы ец куаттысы деп баFалайды. ТабиFи апат 2009 жылдыц 13 маусымында жергiлiктi уакыт бойынша 23:17-де тiркелдi. Жер сiлкiнiсi бYкiл аймакта сезiлдi, бiрак Текелi катты зардап шекп. Бул каладаFы сiлкiнiстердiц каркындылы^ы жетi упаЙFа
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жетп. Сол жылы букаралык аппарат куралдарында жергшкп тургындардыц Yйлерiнщ кабыргаларында Yлкен жарыктар мен кулаган сылак бейнеленген суреттер кещнен тараган. Текелi жер сшкЫсшен зардап шеккендер мен жаралангандар болган жок, алайда арнайы курылган комиссияныц мэлiметiнше, табиги апаттан келтiрiлген залал 400 млн тецгеш кураган. 2014 жылгы 21 маусымда ^арагандыдаболган жер сшюшс жергiлiктi тургындарды гана емес, сейсмологтардыц eзiн де тацгалдырган. Сол сейсмикалык станциялар Орталык ^азакстанда айтарлыктай кYштi жер сiлкiнiсiн тсркедь Оныц магнитудасы 5,2 балга дешн жеттi. Мамандар Алматыныц солтYCтiгiндегi жер сшита сирек кездесетiн окига екенш атап еткен сол туста. Жер сшкшюшен бурын орталык жэне СолтYCтiк ^азакстанда кeбiнесе пайдалы казбаларды игеруге байланысты eнеркэсiптiк карьерлiк жарылыстар жш тiркеледi.
Алматыдагы жер сiлкiнiсi Ец айтулы жер сшкшютершщ бiрi бYгiнгi тацда- 2024 жылдыц 23 кацтарында Алматыда тiркелiп отыр. Бес балдык жер сiлкiнiсiнен зардап шегiп, жаракат алгандар саны кырык адамнан аскан. Кiсi eлiмi тiркелген жок. Битк органдары алдагы кYндерi iрi жер сшита болмайды деп сендiредi. Тетенше жагдайлар министрi Сырым Шэрiпханов Yкiмет отырысында (онлайн катысты) жер сшюша 4 облыста болганын, ец куаттысы Алматыда болганын мэлiмдедi[3].
^уткарушылар жер сшюша болган жагдайда мына 10 кецест есте сактауга шакырды:
• Сабырлы болыцыз, Yрейленбецiз;
• Жер сшкшген кезде лифттi пайдаланбацыз;
• Жиhаздардан, терезелерден, люстралардан алыс жYрiцiз;
• Сенiмдi, берiк орын табыцыз: егер сiз жогаргы кабатта болсацыз, кабыргалардыц бурышынан орын алыцыз;
• Yй-жайдан шыгыцыз (кепкабатты Yйлерде - ДYмпу токтаганнан кешн);
• Суды, газды, электр куатын eшiрiцiз;
• Алдын ала дайындалган шугыл сeмкенi алыцыз;
• Электр желшершен, гимараттардан, агаштардан аулак болыцыз;
• Жер асты дYмпулерiне дайын болыцыз;
• Балаларга, карттарга, мYгедектерге кeмек кeрсетiцiз[4].
Су таскындары Су таскындары - ^азакстанныц тYрлi eцiрлерiнде, эсiресе кeктемде, жш кездесетiн апат. Ертю, 1ле, Жайык секiлдi eзендердiц су децгейiнiц кeтерiлуi нэтижесiнде халык пен ауыл шаруашылыгына Yлкен зиян келедь 2024 жылы 27 наурыз бен 4 маусым аралыгында Республикамызда су таскыны болды. Елiмiздiц су баскан 10 облыстарында тeтенше жагдай жарияланды. Су таскыны кeлемi жагынан соцгы 80 жылдардагы ец iрi табиги апат болды. Бундай апаттыц себебi деп ерiген кар суын, бeгеттердiц жарылуын, нeсер жауынды аныктады. Су таскыны нэтижесiнде 120 мыцнан астам адам эвакуацияланды, уакытша орналастыру пункттерiнде 3652 адам орналасып, 67 570 адам eз Yйлерiне оралды. 10 елдi мекен кeлiк катынасынсыз калды.
«^азгидромет» су таскыны бойынша алдын ала болжам жасады. ^азакстанныц жазыктагы eзендерiнде кeктемгi су таскыны агыныныц кYтiлетiн кeлемi 2023 жылгы 1 акпандагы жагдай бойынша гидрометеорологиялык бакылаулар мен eлшеулердiц деректерiне сэйкес жасалды.Су таскыны негiзiнен келесi себептерден туындаган: катты немесе узакка созылган жауын-шашын, кар мен муз кептелшнщ тез еруi; тецiзден жагага жэне eзендер сагасына катты жел немесе толкынмен судыц агуы; табиги себептер бойынша да, адамныц кiнэсiнен де дамбалар мен су коймаларыныц сертндшп. Су таскыны жагдайы сакталган eцiрлердегi окушылар кашыктыктан окуга кeшiрiлдi. Президент су таскынына карсы уакытылы шара кабылдамаганы Yшiн Премьер-Министрдiц бiрiншi орынбасары Роман Склярга, Су ресурстары жэне ирригацияминис^ Нуржан Нуржiгiтовке катац сeгiс жариялады. Актeбе, ^останай, Батыс ^азакстан, Атырау, Акмола, Алматы, Павлодар жэне Абай облыстарыныц экiмдерiне катац сeгiс жэне кызметтiк мiндеттерiне толык сай келмеуiне байланысты ескерту бердi. Тeтенше жагдайлар вице-министрi Бауыржан Сыздыков су таскынынан зардап шеккен тургындардыц жаца Yйлерi кауiпсiз жерге салынатынын мэлiмдедi.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
17 сэуiрде су таскынын модельдеу жэне су коймаларын толтыруды болжау жYЙесiшц прототит эзiрлендi. Эзендердщ бiрнеше учаскелерiнде пилоттык сынактар жYргiзiлдi. ЖYЙе су агызу есептеулерiн жYргiзуге, сондай-ак картада су басу аймактарын керсетуге мYмкiндiк береди Табиги апаттан зардап шеккендерге елiмiзде iрi компаниялардан, кэсiпкерлер мен ерштшерден гуманитарлык кемек керсетiлдi[5].
^азакстанныц бiркатар облысында атмосфералык кургакшылыктыц салдарынан табиги жемшеп алкаптарыныц жойылуы, мал елiмi жэне жабайы жануарлардыц кырылуы байкалуда. Шелейттену - жаhандык мэселе. Бул экологиялык проблема элем елдершщ жер ешмдшгше, азык-тушк каушаздшне бiрiншi кезекте эсер ететiн кубылыс екенi белгш. Шелейттену салдарынан ауыл шаруашылыгы саласыньщ ендiрушiлерi жыл сайынгы табысынан миллиардтаган доллар шыгынга батады.
Алгаш рет шелейттену мэселес 1968-1973 жылдары байкалып, элем назарын аударды. Сол кезецде Сахара шелшщ оцтуспк аймактары апатты кургакшылыкка тап болып, соныц салдарынан халыктыц едэуiр белiгi жойылып, ауыл шаруашылыгы толыктай кулдырады.
^азакстандагы шелейттену мэселесш шешудщ мацыздылыгы Мемлекет басшысы ^асым-Жомарт Токаевтыц халыкка арнаган Жолдауларында керiнiс тапкан. Онда Президент элемде су ресурстарыныц тапшылыгы байкалып отырганын, су Yнемдеудi жэне оныц корын жаца технологиялар мен цифрландырудыц кемепмен арттыру кажеттшн атап еттi. Жер шарын алацдатып отырган су тапшылыгы да шелейттенудщ салдарынан пайда болады[6].
Элемнщ саяси картасында ^азакстан аумагы Орталык Азия курлыгыныц терещнде орналаскандыгы, 2 млн 725 мыц шаршы шакырым аумакты алып жатканы, айкын аридтi климатпен сипатталатыны, элсiз ылгалдылыгымен жэне республиканыц едэуiр белiгiнде шел жэне шелейт аймактардыц таралуымен ерекшеленетсш айкын керiнедi. Республиканыц солтYCтiк белшнде орманды дала зонасы жiцiшке жолакпен созылады. Осыныц барлыгы республика ещршде ауыл шаруашылыгы жерлерiнiц эртYрлi курылымыныц болуына себепшi болады.
^азiрri тацда ^азакстан аумагыныц барлык табиги зонасында шелейттену Yрдiстерiнiц дамуы байкалуда. Оны жеделдетiп отырган факторлар да жок емес. БYгiнде республика аумагыныц 66%-дан астамы шелге ушыраган. Шелейттенудiц даму каркыны мен аукымы ец алдымен, климаттык езгерiстерге жэне адамныц шаруашылык кызметiне байланысты. Ел аумагындагы шелейттенудщ дамуына ауыл шаруашылыгы саласында юке асырылган мемлекеттiк багдарламалар да ыкпал еттi. Республиканыц солтYCтiгiнде тыц жэне тыцайган жерлердi игеру, сондай-ак шелдi аймакта суармалы егiншiлiктi дамыту Yшiн Сырдария езе-нiнiц агынын бегеу женшдеп багдарламалар да эсерiн типздь
Республиканыц орманды дала, дала жэне кургак далалык табиги зоналарында епспк алкаптарын кецейту жолымен бурынгы Кецес Одагында астык ендiру келемiн улгайтуга багытталган ^азакстанныц тыц жэне тыцайган жерлерш игеру багдарламасын (1954-1960 жылдар) iске асыру салдарынан жердiц эртYрлi дэрежеде деградациялануына, топырак енiмдiлiгi децгешнщ темендеуiне (гумустыц кYPделi жойылуына) алып келгенше езiм куэ болдым. Сондай-ак 1970-1980 жылдары ^азакстанныц мал шаруашылыгын дамыту бойынша iске асырылган багдарламалар ^азакстанныц шел жэне шелейт ещрлершде шелейттену Yрдiстерiн кYшейтiп жiбердi.
Табиги жэне антропогендш факторлардан туындаган шелейттенуден дегумификация, су эрозиясы, дефляция жэне кайталама туздану кебейген.
Республиканыц егiстiк жерлершщ 60%-да топыракты кургату процесi байкалады. Дегумификация есебiнен 1,5 млн га жер шелейттендь Гумустыц ец кеп жойылуы шелейтп аймакта байкалады, шамамен - 28%.
Малдыц ретсiз ерiсi, буталы есiмдiктердi калай болса солай кесу, жолдардан тыс жерлерде автокелштердщ бейберекет козгалысы топырактагы дефляциялык процестердщ кYшеюiне ыкпал етедi. Оныц эсерi кургакшылык жылдары, топырак ылгалыныц жепспеушшш болган кезде айкын байкалады. ^азакстанда дефляция YPДiсi эсiресе
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
^ызылкум, Мойынкум, Yлкен жэне Кiшi Борсык кумдарыныц аукымды алкаптарында, шел, шелейт жэне дала зоналарында жещл механикалык курамдагы топырактарда белсендi керiнедi. Республикада жел эрозиясына ушыраган (дефляцияланган) жер келемi 24 млн гектардан асады. Су эрозиясы - топырактыц су агындарымен шайылуы. Бул кубылыс ауыл шаруашылыгына Yлкен экологиялык залал келтiредi. Агынды су жерден органикалык жэне минералды заттарды жуып шыгады, оныц соцы топырак кунарлылыгыныц жойылуына алып келедi. Шайылган топырактыц ец кеп аймагы ТYркiстан, Алматы, Мацгыстау, Акмола облыс-тарында орналаскан[7].
Сонымен катар республиканыц 35,8 млн гектарын сортацды топырак алып жатыр. Одан белек, туздану салдарынан 1 млн гектардан астам суармалы жердщ жойылуымен катар, ауылшаруашылык ешмдершщ жетiспеушiлiгiне алып келедi. Сортацды топырактардагы ше-лейттенудiц ерекшелiгi олардыц зоналык жэне курылымдык эртYрлiлiгiмен байланысты. Сортацданган топырактыц Yлесi барлык суармалы епспк алкабыныц шамамен 31,3%-ын курайды. Суармалы епншшкте калыптаскан жагдай есiмдiк шаруашылыгы енiмiнiц жалпы жинагын 1,6-1,8 есеге темендетп. Тутастай алганда, 1990 жылдан бастап 2020 жылга дейiнгi кезецде республиканыц барлык облысында суармалы епншшкте пайдаланылатын жер алкаптары 2,5 млн гектардан 1,7 млн гектарга дешн кыскарды, олардыц казiргi уакытта шамамен 1,2 млн гектары пайдаланылады.
Шелейттену ауыл шаруашылыгын каркынды игеру аумактарында кеп байкалып отыр. Осыган байланысты кезек кутпрмей шешiлуге тиiс мэселелердщ бiрi - шелейттену процес-терш дамытуды бейтараптандыру, ауылшаруашылыгы аумагында экожYЙелердi сактау. Шелейттенуге карсы кYрес кезшде табиги-климаттык аймактарындагы ауыл шаруашылыгы ендiрiсiнiц ландшафтык уйымдастыру жYЙесiне ерекше мэн бершуге тиiс.
Жалпы, жакын кершi елдермен салыстырганда (ТYркiменстан, Эзбекстан) ^азакстанда шелейттенуге карсы кYрес женiндегi ю-шараларды уйымдастыруда гылыми-зерттеу жу-мыстары жYргiзiлмейдi. ^азiр калыптасып отырган мэселе ете курдель Сондыктан мемлекеттiц уэкiлеттi органдары шугыл тYPде шелейттену процестерiн, эаресе климаттыц езгеруi мен табиги ортага антропогендiк кысым жасауды ескере отырып, iргелi жэне колданбалы сипаттагы зерттеу багдарламасын жасауы кажет[8].
1. Мазуров Б.Т. Геодинамика и геодезические методы ее изучения: учеб. пос. / Б.Т. Мазуров, И.Е. Дорогова. — Новосибирск: СГГА, 2014. — 175 с.
2. Восканян Л.Р. Совершенствование системы страхования катастрофических рисков природного характера: дис. ... канд. экон. наук / Л.Р. Восканян. — М., 2016. — 166 с
3. Адушкин В.В. Проблемы взаимодействия геосфер и физических полей в приповерхностной геофизике / В.В. Адушкин, А.А. Спивак // Физика Земли. — 2019. — № 1. — С. 4-15.
4. Крепша Н.В. Опасные природные процессы: учеб. пос. / Н.В. Крепша. — Томск: Изд-во Том. политехн. ун-та, 2014.290 с.
5. Злобин Т.К. Геодинамические процессы и природные катастрофы: учеб. пос. / Т.К. Злобин. — Южно-Сахалинск:СахГУ, 2010. — 228 с.
6. Абдиманапов Б.Ш. Опасные геодинамические процессы: генезис, география, последствия / Б.Ш. Абдиманапов. — Алматы: КазНПУ им. Абая, 2015. — 205 с.
7. Бондур В.Г. Природные катастрофы и окружающая среда / В.Г. Бондур, В.Ф. Крапивин, И.И. Потапов, В.Ю. Солдатов // Проблемы окружающей среды и природных ресурсов. — 2012. — № 1. — С. 3-150.
8. Шебалин Н.В. Закономерности в природных катастрофах / Н.В. Шебалин. — М.: Знание, 1985. — 48 с.
ЭДЕБИЕТ
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
