Научная статья на тему 'ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘКІМШІЛІК РӘСІМДЕР МЕН ӘКІМШІЛІК СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАТТАРЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ'

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘКІМШІЛІК РӘСІМДЕР МЕН ӘКІМШІЛІК СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАТТАРЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
142
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АДМИНИСТРАТИВНЫЕ ПРОЦЕДУРЫ / АДМИНИСТРАТИВНЫЙ ПРОЦЕСС / ЗАКОННОСТЬ / СПРАВЕДЛИВОСТЬ / АДМИНИСТРАТИВНОЕ СУДОПРОИЗВОДСТВО / ПРИНЦИПЫ / ПРОЦЕСС УПРАВЛЕНИЯ / СОРАЗМЕРНОСТЬ / АДМИНИСТРАТИВНОЕ УСМОТРЕНИЕ / ADMINISTRATIVE PROCEDURES / ADMINISTRATIVE PROCESS / LEGALITY / FAIRNESS / ADMINISTRATIVE PROCEEDINGS / PRINCIPLES / MANAGEMENT PROCESS / PROPORTIONALITY / ADMINISTRATIVE DISCRETION / әКіМШіЛіК PәCIМ / әКIМШIЛIК ПPOЦЕCC / ЗАңДЫЛЫқ / әДіЛДіК / әКIМШIЛIК СОТ ICіН ЖүPГIЗY / қAғИДAТТAP / БACқAPY ПPOЦЕCI / МөЛШЕРЛЕСТіЛіК / әКіМШіЛіК қАЛАУ

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Cәyлен Нұpжaн, Қуаналиева Гүлдана Амангелдіқызы, Оспанова Айдана Нұрғалиқызы

Мақалада Қазақстан Республикасының құқық жүйесіндегі әкімшілік сот ісін жүргізудің жағдайы талданып, оның мәні, міндеттері мен қағидаттарының негізгі тәсілдері қарастырылады. Авторлар Қазақстан Республикасындағы әкімшілік рәсімнің мазмұны мен мәнін теориялық түсіну мәселелеріне арналған әкімшілік ғалымдардың ұстанымдарын талдайды. Сондай-ақ, әкімшілік рәсімнің мәнін түсінудің әртүрлі тәсілдеріне талдау жасалады. Әкімшілік рәсімдер ұғымының әкімшілік істерді қарау кезінде маңыздылығына тоқтала келіп, әкімшілік органдардың жекелеген істерді қарау және шешу жөніндегі қызметі үшін әкімшілік құқық нормаларымен белгіленген рәсімдер, олардың нәтижесі жекелеген әкімшілік іс-әрекеттерді шығару және де тек орындау шеңберінде болатынын атап өтеді. Сырт мемлекеттің әкімшілікрәсімдер туралы заңнамаларының қағидаларына салыстырамалы талдау жасалды.Әкімшілік рәсімдер мен қағидаттарды зерделеудің өзектілігі, әкімшілік органдар мен жеке тұлғалар арасындағы өзара қарым-қатынастарды реттеудегі олқылықтарды анықтау, әкімшілік органдардың өз функцияларын іске асыруы үшін бірыңғай процестік ережелердің республикалық және өңірлік деңгейлердегі құқықтық интеграциясы болып табылатындығында. Қоғаммен өзара әрекеттесу қағидатының болмауына байланысты бұл жағдай азаматтар мен ұйымдардың конституциялық құқықтарын іске асыруды қамтамасыз ететін барабар емес құқықтық кепілдіктердің нәтижесі болып табылады.Мақалада әкімшілік рәсімдердің және әкімшілік сот ісін жүргізудің қағидаттары зерттеліп, қағидаттарға тән белгілері теориялық тұрғыда талданады. Қағидаттарды талдау барысында қазіргі қоғам мен мемлекеттің аккредиттеу органдары мен соттардың әкімшілік істерді қарау және шешу жөніндегі қызметінің мақсаттары, әдістері мен құралдары туралы аталады. Сонымен қатар, әкімшілік рәсімдерге қатысты шетелдік тәжірибені қарау кезінде ұсыныстар берілді

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по праву , автор научной работы — Cәyлен Нұpжaн, Қуаналиева Гүлдана Амангелдіқызы, Оспанова Айдана Нұрғалиқызы

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THEORETICAL ANALYSIS OF ADMINISTRATIVE PROCEDURES AND PRINCIPLES OF ADMINISTRATIVE COURT PROCEEDINGS IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

The article analyzes the state of administrative legal proceedings in the legal system of the Republic of Kazakhstan, examines its essence, objectives and principles. The authors analyze the positions of administrative scientists on the theoretical understanding of the content and essence of the administrative procedure in the Republic of Kazakhstan. It also analyzes various ways of understanding the essence of the administrative procedure. Emphasizing the importance of the concept of administrative procedures in the consideration of administrative cases, it is noted that the procedures established by the rules of administrative law for the activities of administrative bodies to consider and resolve individual cases, the results of which are limited to the issuance and execution of certain administrative actions. A comparative analysis of the principles of foreign legislation on administrative procedures is carried out.The relevance of the study of administrative procedures and principles lies in the fact that identifying gaps in the regulation of relations between administrative bodies and individuals is the legal integration of uniform procedural rules at the republican and regional levels for the implementation by administrative bodies of their functions...The article analyzes the state of administrative legal proceedings in the legal system of the Republic of Kazakhstan, examines its essence, objectives and principles. The authors analyze the positions of administrative scientists on the theoretical understanding of the content and essence of the administrative procedure in the Republic of Kazakhstan. It also analyzes various ways of understanding the essence of the administrative procedure. Emphasizing the importance of the concept of administrative procedures in the consideration of administrative cases, it is noted that the procedures established by the rules of administrative law for the activities of administrative bodies to consider and resolve individual cases, the results of which are limited to the issuance and execution of certain administrative actions. A comparative analysis of the principles of foreign legislation on administrative procedures is carried out.The relevance of the study of administrative procedures and principles lies in the fact that identifying gaps in the regulation of relations between administrative bodies and individuals is the legal integration of uniform procedural rules at the republican and regional levels for the implementation by administrative bodies of their functions. Due to the lack of a principle of interaction with society, this situation is the result of inadequate legal guarantees that ensure the implementation of the constitutional rights of citizens and organizations.The article examines the principles of administrative proceedings and administrative proceedings, and also theoretically analyzes the characteristics of these principles. During the analysis of the principles, mention is made of the goals, methods and means of activity of accreditation bodies of modern society and the state, courts for the consideration and resolution of administrative cases. Also, during the review, recommendations were given from foreign experience in relation to administrative procedures

Текст научной работы на тему «ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘКІМШІЛІК РӘСІМДЕР МЕН ӘКІМШІЛІК СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАТТАРЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ»

УДК 342.924

ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАFЫ ЭК1МШ1Л1К РЭС1МДЕР МЕН ЭК1МШ1Л1К СОТ 1С1Н ЖYРГIЗУ ЦАFИДАТТАРЫИ ТЕОРИЯЛЬЩ ТАЛДАУ

Нуржан Сэулен

Казацстан Республшасыныц Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты, конетитуциялъщ, эюмтшк зацнама жэне мемлекеттж басцару болмшц жетекш1 гылыми цызметкер1, PhD докторы, К^азацстан Республикасы, Нур-Султан ц., e-mail: nuri_saulen@mail.ru

Гулдана Амангелдщызы Цуаналиева

эл-Фараби атындагы Казац улттыц университетШц, «Кеден, царжы жэне экологиялыц цуцыц» кафедрасыныц профессоры, зац гылымдарыныц докторы. Казацстан Республикасы, Алматы ц., е-mail: kuanaliвva.guldanakz@mail.ru

Айдана Нургали^ызы Оспанова

Казацстан Республикасыныц Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты, конституциялыц, этмтшк зацнама жэне мемлекеттт басцару бeлiмiнiц mmi гылыми цызметкерi, зац гылымдарыныц магистр1, Казацстан Республикасы, Нур-Султан ц., e-mail: oan11@bk.ru

TYÜm свздер: этмшшк рэс1м, этмшшк процесс, зацдылыц, эдтдж, этмттж сот 1ст ЖYpгiзy, цагидаттар, басцару процесi, мелтерлестшк, этмшшк цалау.

Аннотация. Мацалада Казацстан Республикасыныц цуцыц ЖYйесiндегi этмттж сот idn ЖYргiзудiц жагдайы талданып, оныц мэм, мiндеттерi мен цагидаттарыныц негiзгi тэст-дерi царастырылады. Авторлар Казацстан Республикасындагы этмттж рэсмнщ мазмуны мен мэшн теориялыц тYсiну мэселелерiне арналган этмттж галымдардыц устанымдарын талдайды. Сондай-ац, этмттж рэсмнщ мэтн тYсiнудiц эртYрлi тэсiлдерiне талдау жаса-лады. Этмттж рэсгмдер угымыныц этмшшк iстердi царау кезтде мацыздылыгына тоцта-ла келт, этмшшк органдардыц жекелеген iстердi царау жэне тешу жeнiндегi цызметi Ymiн этмттж цуцыц нормаларымен белгтенген рэсгмдер, олардыц нэтижеЫ жекелеген этмшшк ^-эрекеттерд1 тыгару жэне де тек орындау тецбертде болатынын атап eтедi. Сырт мем-лекеттщ экмтшкрэсмдер туралы зацнамаларыныц цагидаларына салыстырамалы талдау жасалды.

Этмттж рэсмдер мен цагидаттарды зерделеудщ езекттт, этмттж органдар мен жеке тулгалар арасындагы езара царым-цатынастардыреттеудег\ олцылыцтарды аныцтау, этмттж органдардыц ез функцияларын ¡ске асыруы Ymiн бфыцгай процестж ережелердщре-спубликалыц жэне ещрлж децгейлердегi цуцыцтыц интеграциясы болып табылатындыгында. Когаммен езара эрекеттесу цагидатыныц болмауына байланысты бул жагдай азаматтар мен уйымдардыц конституциялыц цуцыцтарын ¡ске асыруды цамтамасыз ететт барабар емес цуцыцтыц кептджтердщ нэтижеЫ болып табылады.

Мацалада этмшшк рэсшдердщ жэне этмшшк сот Шн ЖYргiзудiц цагидаттары зерт-телт, цагидаттарга тэн белгiлерi теориялыц тургыда талданады. Кагидаттарды талдау барысында цазiрг¡ цогам мен мемлекеттщ аккредиттеу органдары мен соттардыц этмшшк iстердi царау жэне тешу жeн¡ндег¡ цызметшц мацсаттары, эдiстерi мен цуралдары туралы аталады. Сонымен цатар, этмттж рэЫмдерге цатысты тетелдж тэжiрибенi царау кезтде усыныстар берiлдi.

ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ АДМИНИСТРАТИВНЫХ ПРОЦЕДУР И ПРИНЦИПОВ АДМИНИСТРАТИВНОГО СУДОПРОИЗВОДСТВА В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН

Саулен Нуржан

Ведущий научный сотрудник отдела конституционного, административного законодательства и государственного управления Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, доктор PhD, Республика Казахстан, г. Нур-Султан, e-mail: nuri saulen@mail.ru

Куаналиева Гульдана Амангельдиевна

Доктор юридических наук, профессор кафедры «Таможенного, финансового и экологического права» Казахского национального университета имени аль-Фараби. Республика Казахстан, г. Алматы, е-mail: kuanalieva.guldanakz@mail.ru.

Оспанова Айдана Нургалиевна

Младший нayчный сотрудник oтделa конституционного, aдминиcтpaтивнoгo зaкoнoдaтельcтвa и гocyдapcтвеннoгo yпpaвления Инcтитyтa зaкoнoдaтельcтвa и пpaвoвoй инфopмaции Решублики Кaзaхcтaн, магистр юридических наук, Ретублиш Кaзaхcтaн, г. Нyp-Cyлтaн, e-mail: oan11@bk.ru

Ключевые слова: административные процедуры, административный процесс, законность, справедливость, административное судопроизводство, принципы, процесс управления, соразмерность, административное усмотрение.

Аннотация. В статье анализируется состояние административного судопроизводства в системе права Республики Казахстан, рассматриваются его сущность, задачи и принципы. Авторы анализируют позиции ученых-административистов, посвященные вопросам теоретического понимания содержания и сущности административной процедуры в Республике Казахстан. Также проводится анализ различных способов понимания сущности административной процедуры. Подчеркивая важность концепции административных процедур при рассмотрении административных дел, отмечается, что процедуры, установленные нормами административного права для деятельности административных органов по рассмотрению и разрешению отдельных дел, результаты которых ограничиваются вынесением и исполнением определенных административных действий. Проведен сравнительный анализ принципов законодательства иностранного государства об административных процедурах.

Актуальность изучения административных процедур и принципов заключается в том, что выявление пробелов в регулировании взаимоотношений между административными органами и физическими лицами является правовой интеграцией единых процессуальных правил на республиканском и региональном уровнях для реализации административными органами своих функций. В связи с отсутствием принципа взаимодействия с обществом данная ситуация является результатом неадекватных правовых гарантий, обеспечивающих реализацию конституционных прав граждан и организаций.

В статье исследуются принципы административного производства и административного судопроизводства, а также теоретически анализируются характеристики этих принципов. В ходе анализа принципов упоминается о целях, методах и средствах деятельности аккредитационных органов современного общества и государства, судов по рассмотрению и разрешению административных дел. Также при рассмотрении были даны рекомендации зарубежного опыта в отношении административных процедур.

THEORETICAL ANALYSIS OF ADMINISTRATIVE PROCEDURES AND PRINCIPLES OF ADMINISTRATIVE COURT PROCEEDINGS IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

Saulen Nurzhan

Leading researcher of the Department of constitutional, administrative legislation and public administration Institute of legislation and legal information of the Republic of Kazakhstan, doctor of PhD, Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan, e-mail: nuri saulen@mail.ru

Kuanaliyeva Guldana Amangeldievna

Doctor of Law, Professor of the Department of «Customs, fiscal and environmental law » of the Kazakh National University named after al-Farabi. Republic of Kazakhstan, Almaty, e-mail: kuanalieva.guldanakz@mail.ru.

Ospanova Aidana Nurgalievna

Junior researcher of the Department of constitutional, administrative legislation and public administration Institute of legislation and legal information of the Republic of Kazakhstan, Master of Laws, Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan, e-mail: oan11@bk.ru

Keywords: administrative procedures, administrative process, legality, fairness, administrative proceedings, principles, management process, proportionality, administrative discretion.

Abstract. The article analyzes the state of administrative legal proceedings in the legal system of the Republic of Kazakhstan, examines its essence, objectives and principles. The authors analyze the positions of administrative scientists on the theoretical understanding of the content and essence of the administrative procedure in the Republic of Kazakhstan. It also analyzes various ways of understanding the essence of the administrative procedure. Emphasizing the importance of the concept of administrative procedures in the consideration of administrative cases, it is noted that the procedures established by the rules of administrative law for the activities of administrative bodies to consider and resolve individual cases, the results of which are limited to the issuance and execution of certain administrative actions. A comparative analysis of the principles of foreign legislation on administrative procedures is carried out.

The relevance of the study of administrative procedures and principles lies in the fact that identifying gaps in the regulation of relations between administrative bodies and individuals is the legal integration of uniform procedural rules at the republican and regional levels for the implementation by administrative bodies of their functions. Due to the lack of a principle of interaction with society, this situation is the result of inadequate legal guarantees that ensure the implementation of the constitutional rights of citizens and organizations.

The article examines the principles of administrative proceedings and administrative proceedings, and also theoretically analyzes the characteristics of these principles. During the analysis of the principles, mention is made of the goals, methods and means of activity of accreditation bodies of modern society and the state, courts for the consideration and resolution of administrative cases. Also, during the review, recommendations were given from foreign experience in relation to administrative procedures.

Кез келген эммшшк-цуцыцтыц рефор-маньщ мацсаты - мемлекеттк органдар цы-зметшщ сапасын арттыру болып табылады. Мемлекеттк органдардыц цупиялыгын ецсеру, эюмшшк шешiмдердi дайындау жэне цабыл-дау процесшщ ашыцтыгын цамтамасыз ету, сондай-ац олардыц орындалуын бацылаудыц тиiмдi тетктерш цамтамасыз ету осы мацсат-ты шешудщ бiрiншi векторы болып табылады. Бул факторлар атцарушы билк жYЙесшщ жумыс ютеуш рэамдк цамтамасыз етумен байланысты. ^уцыцтыц тетк талап етшетш эюмшшк нэтижелерге цол жетюзуге жэне ем мшдетл, ягни азаматтар мен зацды тулгалар-дыц цуцыцтары мен зацды мYДделершщ мо-ниторингiн шешуге шогырландырылуга тшс. Экiмшiлiк вкiлеттiктердi рэсшдш реттеу улт-тыц цызметтiц элеуметтк влшемiнiц кушеюше байланысты. Аныц жэне царапайым рэамдердщ арцасында гана азаматтар сектордыц озбыр-лыгынан цоргалатын болады, ал мемлекетте-гi сыбайлас жемцорлыц децгейi твмендейдь ^азацстан Республикасындагы эюмшшк рэсiмдердi цазiргi замангы цуцыцтыц реттеу децгейi цуцыц Yстемдiгiнiц нормаларына толыц квлемде сэйкес келмейдi. ^азiрri уацытта мемлекеттк органдардыц экiмшiлiк цызметiнiц эртYрлi тYрлерiн реттейтiн квптеген зацна-малыц актшер мен цаулылар бар. Квптеген жагдайларда бул эрекеттер бiр-бiрiне цайшы келедi жэне кедергiсiз сот iсiн жYргiзу, азаматтар мен уйымдардыц цуцыцтарын цамтамасыз ету жэне сыбайлас жемцорлыцца царсы ^ре-стiц тиiмдiлiгiн цамтамасыз ету тургысынан ешцандай сынга твтеп бере алмауда.

Бiздiц ойымызша, эюмшшк рэсiмдердi

талдауды «рэам» сияцты жалпы аныцтама-ны бекiтуден бастау керек. Кэдiмгi емледе «procedure» терминi француз тшнен алынган. 0з кезегiнде, француз тш бул угымды латын тшнен алынган: «procedere» бiр нэрсенi алга жылжытуды немесе тар магынада кез-келген íctí, цызметтi талцылау, жYргiзу кезшде ресми тYрде белгiленген тэртiптi бiлдiредi [1, 722 б.].

Рэсiмнiц болуы элеуметтiк-нормативтiк реттеуге тэн. Кез келген элеуметтк норманы iске асыру процедуралыц нормага сэйкес рэсiмдi цажет етедь Адамзат ежелден берi квптеген рэамдермен, олардыц эртYрлi тYр-лерiмен, атап айтцанда салт-жоралар, рэам-дер, эдет-гурыптармен таныс.

В. Н. Протасов элеуметтк рэамдердк а) нацты элеуметтк нэтижелерге цол жетмзуге багытталган; б) бiрцатар iс-эрекеттерден жэне осы ю-эрекеттердщ тиiстi элеуметтiк цатына-стар арцылы iшкi жагынан цалай уйымдасты-рылатынынан туратын; с) нормативтiк немесе жеке децгейде алдын-ала белгiленген даму моделi бар; г) иерархиялыц цурылымы бар;

д) динамика эрцашан даму сатысында болатын;

е) цызметтiк сипатца ие, ягни ол Yшiн мацызды элеуметтк цатынастарга цол жеткiзу цуралы ретшде цызмет ететiн жYЙенi бiлдiретiн жалпы элеуметтк цубылыс ретiнде аныцтайды [2].

Сонымен, Т.Ю. Баришпольская азаматтыц процесс жэне азаматтыц рэсiмдердi зерттемес бурын, «рэсiм» угымын царастыра отырып, оныц келесi сипаттамалыц белгiлерiн элеумет-тк цубылыс ретiнде аныцтайды:

1. Рэам субъектiнiц бiрцатар эрекеттерiнен тирады жэне бул эрекеттер элеуметтiк цаты-настардыц мазмунын бiлдiредi. Бул функция

YHeMi дамып келе жаткан жэне 63repeTÎH элеу-меттк катынастардыц жиынтыгы.

2. Белгш 6ip элеуметтк нэтижеге кол жетюзуге багытталган, накты нэтижемен ^сынылган белгш 6ip элeумeттiк катынастар pэсiмдepдi к¥райды.

3. Рэамнщ Yшiншi сипаттамасы pэсiмдi к^айтын элeумeттiк катынастаp жYЙeсi pэсiмнщ максаты болып табылатын накты эле-умeттiк нэтижеге кол жeткiзугe багытталган.

4. Рэсiм иepаpхиялык K¥pылымFа ие. Бip пpоцeстiк ноpма баска pэсiмдi eгжeй-тeгжeйлi квpсeтeдi, ал 6îp npo^CTk катынас баска pэсiмдi оpындау ^оцесш камтамасыз eтeдi [3, 8-9 бб.].

Е.Б. Э6дipасiлoвтыц пiкipiншe, «фэамдк-к^кьщтьщ н^скама кoFамда зацдылыктыц, тэpтштщ, демо^ат^ны^ азаматтаpдыц к^ык^ы мен мYДдeлepшщ кopFалуыныц ке-пiлi peтiндe каpастыpылады» [4, 39 б.].

Б.М. Лазаpeв, вз кeзeгiндe, pэсiм - б^л зац-ды к¥6ылыстаp мен зацныц Yстeмдiгiнiц ^о-цeстiк элeмeнттepi болып табылатын к¥кыктык нopмалаpFа сэйкес интeгpация нэтижеа peтiн-де тYсiнiлeтiн тапсыpманы opындау Yшiн ка-жeттi 6аpлык жаFдайлаp, шeшiмдep, ю^екет-тepдi opындау екенш атап вттi [5, 5 6.].

М.И. Байтин жэне О.В. Яковенко к¥кыктык pэсiмдi ^ксас тYpдe тYсiндipeдi жэне оны к^кыктык кызмeттi жYзeгe а^фудыщ epeкшe нopмативтiк 6eлгiлeнгeн тэpтiбi peтiндe каpа-стыpады [6, 98 6.].

^ине, тeopeтиктepдiц eц6eктepiндe к^кыктык pэсiмнiц мэнi, epeкшeлiктepi, мацы-здылыгы мен epeкшeлiктepi зepттeлгeн. Мыса-лы, О.В. Яковенко взшщ к¥кыктык pэсiмгe аp-налFан диссepтациялык зepттeуiндe к¥кыктык pэсiмнiц взiнe тэн 6eлгiлepi баp деген пiкipгe кeлeдi, оныц шшде ол мыналаpды ажыpатады:

- 6ipiншiдeн, б^л зацдаp мен за^а тэуел-дi актiлepдe накты жазылFан жэне бектлген epeкшe pэсiм;

- екшшщен, ол зац кызмeтiн жYзeгe асы-pудыц нopмативтiк 6eлгiлeнгeн тэpтi6iн бш-дipeдi;

- Yшiншiдeн, к¥кыктык pэсiмнiц басты максаты нeгiзгiнi, яFни OFан нeгiздeлгeн мате-pиалдык к¥кыктык катынастаpды жYзeгe асы-pу болып табылады [7, 12 6.].

ЖoFаpыда аталFандай, зацмен 6eлгiлeнгeн pэсiмдep матepиалдык к¥кык нopмалаpын iскe асыpудыц нысаны болып табылады. Бiз зацныц пpoцeстiк нopмалаpы туpалы айтып oтыpFан-дыктан oлаp 6eлгiлi 6ip pэсiмдepдi 6eлгiлeйдi, ¥йымдастыpушылык катынастаpды peттeйдi жэне де peттeлгeн сипатта болады. Зацды тYp-де белгшенген pэсiм - б^л уэкшетл мемлекет-тiк opгандаpдыц, 6илiк opгандаpыныц жэне баска да к¥кык су6ъeктiлepiнiц квптеген зацды мэсeлeлepiнe катысты зацды ^оцестш 6ip тYpi болып табылады [8, 12 6., 9, 13 6.]. Оны iстepдi шешуге мYДдeлi ¥йымдаpдыц 6ip-6ipiмeн

тыFыз байланысты зацды нысандаpыныц ЖYЙ-eсi peтiндe сипаттауFа болады. Осылайша, б^л жYЙe:

- белгш 6ip зацды iстepдi шешуге байланысты oпepацияны к¥кык нopмалаpына сэйкес жYpгiзудeн квpiнeдi;

- уэкшетл мeмлeкeттiк opгандаp жэне зацды мYДдeнi колдау максатында жYзeгe асыфы-латын opгандаp.

- тиiстi к¥кыктык актiлepмeн жэне peсми K¥жаттаpмeн peттeу;

- пpoцeдуpалык epeжeлepмeн 6аскаpыла-

ды;

- тшст зацды тэсiлмeн 6epiлeдi [9, 8 6.].

Зац ^оцесш м¥ндай тYсiндipу зац шы^а-

pушы opгандаpдыц 6eлгiлeнгeн паpламeнттiк pэсiмдepмeн peттeлeтiн эpeкeттepiнe колданы-лады.

Сонымен, В.И. Лайтманныц пiкipiншe, 6аpлык мeмлeкeттiк opгандаp кызметшщ зацды pэсiмдepiн «mpo^^» айдаpымeн 6ipiктipу вте занды, ол б¥л мазм¥нды ¥Fымды жокка шыFаpмайды, оныц маFынасын 6¥pмаламайды [10, 21 6.].

Кез-келген pэсiмнiц аныктайтын epeкшeлi-ri - алдын-ала 6eлгiлeнгeн мoдeльдiц болуы, онда су6ъeктiнiц накты мiнeз-к¥лкы оныц вмipiнe eнуi танылады. Б¥л модель кажетл нэтижеге кол жeткiзу Yшiн жYзeгe асыpылатын 6ipiздiлiк, эpeкeттep, oпepациялаp жэне алго-pитмдep жиынтыFы болып табылады. Кджегл нэтижеге кол жетюзу кв6iнeсe pэсiмдiк модель-дiц калай жасалFанына байланысты болады. Сондыктан pэсiмдiк мэсeлeлepдi паpламeнттiк талкылау кездейсок емес. Yнeмi ¥сынылатын кез-келген кадам саяси билктщ, к¥пияныц не-месе саяси ^pe^e катысушылаpдыц айкын ниeттepiнiц аpакатынасын накты квpсeтeдi. öp кадамда эдетте кызы^ушылык, 6eлгiлi 6ip ^p-ска кызыFушылык жэне куpс тэpтi6i болады.

Иepаpхия кез-келген элeумeттiк pэсiмнiц жалпы сипаттамасы peтiндe квpiнeдi, вйткeнi 6ip pэсiмдiк катынас баска pэсiмдiк катына-сты жYзeгe асыpу пpoцeсiн камтамасыз етедь Б¥л pэсiм 6аpлык катынастаp, 6ip жаFынан, ¥ЙымдастыpылFан (oлаpды жYзeгe асыpу üpo-цeсiн камтамасыз ететш), eкiншi жаFынан, «жoFаpFы децгей» мен «твменп» катынастаp-ды кoспаFанда, ¥йымныц (кызмет квpсeтудiц) каpым-катынасы peтiндe эpeкeт eтeдi.

ЖYЙeлiлiк кез-келген pэсiмнiц ец мацыз-ды 6eлгiсi. ЖYЙeлiлiк б¥л iс-эpeкeткe койыла-тын катац талаптаpдыц жиынтыFы, алдымен не iстeу ^pe^km жэне одан эpi не ютеу ке-peктiгiн аныктайды. Рэсiмнiц толыкты^ы мен oцтайлылыFы жэне оныц тшмдшп жеке мь нез-к¥лык эpeкeттepiнiц pe^min каншалыкты дэл аныкталFанына байланысты.

Рэамнщ сeнiмдiлiгiнe койылатын талап-таp да мацызды. Ол 6eлгiлi 6ip нэтижeлepдiц басталуына жэне максаттаpFа кол жетюзуге

кепшдк беруге мшдетть ЖYЙенiц царапайым-дылыгы габшесе оныц сенiмдiлiгiн аныцтайды. Рэамге Kepi байланыс цолданылуы mym-юн. Рэамнщ сeнiмдiлiгi оныц ж^мыс ютеушщ барлыц жагдайларын жэне осы нормативтк модeльдiц цаншалыцты жацсы ж^мыс жасай-тындыгына байланысты.

Сонымен цатар, бэсекелестк рэамнщ ажырамас бeлiгi болып табылады. Профессор А.А. Матюхин: «^арсыластыц царым-цатына-ста эр тарап эр нацты жагдайда ^мтыла оты-рып, eкiншi тарап кYмэн кeлтipe алатын зац жобасыныц жеке н^сцасын дэйект аргумент пен дэлелдемелер жYЙeсiн ц^руга тырысады. ^арсыласу институтыныц шeшiм цабылдау pэсiмдepiн бeкiтeтiн пpоцeстiк нысан - б^л институт ^жымдыц субъект ретшде ^станатын «сырттан шыгарылган логика» тYpi» - деп ата-ды [11, 5 б.]. _

Экiмшiлiк рэам ц^цыцтыц pэсiмнiц 6îp тYpi бола отырып, Ю.А. Тихомиров пен Э.В. Талапина ц^цыц сyбъeктiлepiнiц ез ц^цыцтары мен мiндeттepiн жYзeгe асыру Yшiн жYЙeлi тYpдe жасалатын iс-эpeкeттepiнiц нор-мативтiк бeлгiлeнгeн тэpтiбi peтiндe тYсiндipeдi [12, 4 б.]. Ю.А. Тихомиров, эюмшшк pэсiмдi - б^л «ц^зыретл зацды органныц мeмлeкeттiк цызмeттepдi ^сыну бойынша ез iс-эpeкeттepiн дэйeктi орындау бойынша ез iс-эpeкeттepiн жYзeгe асыруы Yшiн ноpмативтiк бeлгiлeнгeн pэсiм болып табылады. Оныц мацсаты ерк-ть Дискрециялыц экiмшiлiк eкiлeттiктepдi шектеу жэне цызметкерлердщ, персоналдыц, мeмлeкeттiк жэне жергшкл билiк органда-рыныц, азаматтар мен зацды т^лгалардыц мь нез-ц^лцыныц ц^цыцтыц стандарттарын енгь зу» - деп керсетп [13, 611 б.].

И.М. Лазарев эюмшшк pэсiмдi экiмшiлiк процестщ ажырамас бeлiгi peтiндe, экiмшiлiк ц^цыц нормаларымен peттeлeтiн экiмшiлiк органдардыц ц^цыц цоргау цызмeтi peтiндe аныцтайды жэне юке асыру мацсатында аза-маттарга немесе олардыц ^йымдарына багын-байды. Ол осы адамдардыц ц^цыцтары мен зацды мYДдeлepi болып табылатын жэне дау-ларды царауга немесе мэжбYpлey шараларын цолдануга цатысы жоц цатынастарда бepiлгeн eкiлeттiктepдi орындауга арналган [14, 7-8 бб.].

Алайда, зацды рэамдердщ 6îp тYpi болып табылатын эюмшшк рэамдер зацда ^зделме-ген. «Жалпы рэам» жэне «процесс» тepминдepi габшесе синоним peтiндe цолданылады, бipац зацныц пpинципi жогарыда айтылгандай, б^л ^гымдар бipдeй емес. Нормативтк интеграци-яныц болмауына байланысты зац ^гымдарды тYсiндipy кeзiндe батыстыц тYсiнiккe кeбipeк жYгiнeдi. Алгашцы жацындауда б^л перспек-тивалар 6îp мэндi тYсiндipeдi жэне басцару pэсiмдepi кeлeсi цасиeттepдi бepeдi:

- басцару pэсiмi б^л басцару процеа шец-бepiндeгi эрекеттер тiзбeгi;

- б^л тэртш экiмшiлiк зацмен бeлгiлeнгeн;

- рэам аясында эрекет eтeтiн эюмшшк процестщ 6îp сyбъeктiсiнe билiк, атцарушы билк жэне кeйбip жагдайларда мемлекеттк мекемелер ие;

- экiмшiлiк рэамдер адамныц ц^цыцтары мен бостандыцтарын юке асыруга кeмeктeсeдi.

Осылайша, экiмшiлeндipy мен рэамдер арасындагы царым-цатынаста сyбъeктi мен цатысушы арасында тeцсiздiк бар. Б^л азамат-тыц-ц^цыцтыц цатынастардан айырмашылыгы, эюмшшк ц^цыц тараптардыц тeцдiгiнe ие емес жэне тец бола алмайтындыгына байланысты. Ю.М. Козлов атап eткeндeй, б^л цатына-стар 6îp тараптыц (атцарушы органныц жэне оныц аппаратыныц) бipжацты адалдыгымен жэне 6îp партияныц eкiншi партияга тiкeлeй багынуымен сипатталады (кeп жагдайда ол iшкi цатынастарда болады) жэне 6îp тарап (эюмшшк орган жэне оныц лауазымды т^лга-лары) осы немесе басца ют аныцтауга уэюлет-тi [15, 56 б.]. М^ндай эдiлeтсiздiк тараптардыц ц^цыцтары мен мiндeттepiнiц балансында шз-аз тeцгepiмсiздiктi тудырады. Б^л цатeнi жою мYмкiн емес. Сeбeбi, ол экiмшiлeндipy жэне басцару ц^ралыныц нeгiзгi бeлiгiн, оныц непз-гi функцияларыныц eнiмдiлiгiн автоматты тYp-де алып тастайды. Зац шыгарушыныц мацсаты - азаматтардыц билiккe цатысты зацды мYДдe-лерш цоргау ц^цыгын ныгайту, б^л объективт цажeттi б^рмалаушылыцты жэне билiк пен азаматтар тарапынан билiктi тepiс пайдалану мYмкiндiгiн, ц^цыцтарды цоргау мYмкiндiгiн тeцeстipyдi eтeйдi.

Р.С. Тихий, экiмшiлiк pэсiмдepдi ц^цыц цоргау органдарыныц цызмeтiн нормативтк реттеу peтiндe аныцтайды жэне билк орган-дарына бeлгiлi 6îp эюмшшк iстepдi царау мен шeшyдi цоса алганда, билiктi басцару туралы шeшiм цабылдау pэсiмдepiн бeлгiлeйдi [16, 8 б.].

Осылайша, эюмшшк рэамдер ¥ГЬ1мы экiмшiлiк iстepдi царау кeзiндe мацызды. Рэсiмдiк цызмет жеке багытталган цызмет-тiц юрисдикциялыц бeлiгiмeн цатар болган-дыцтан, pэсiмдiк цызмет барысында царасты-рылатын iстep жеке болып табылады. Ягни, б^л жагдайларда бeлгiлi 6îp адамныц бeлгiлi 6îp артыцшылыц алуга ерекше цызыгушылыгы бар. Экiмшiлiк рэамге алгашцы кeзцаpас -б^л эюмшшк органныц цызмет адамныц ц^цыцтары мен бостандыцтарын юке асыруга багытталган жеке ют царау мен шешудщ нормативтк pэсiмi болды.

Экiмшiлiк рэам т^жырымдамасыныц тагы 6îp аспeктiсi б^л туындайтын ц^цыцтыц цатынастардыц сипатында. Басцару pэсiмдepi атцарушы билiк органдарында шю, сондай-ац жеке т^лгамен eзаpа царым-цатынас шецберш-де сыртцы болып табылады (ж^мысты басцару pэсiмдepi). Айта кету керек, сыртцы рэамдер-ге дэстYpлi тYpдe кeбipeк кeцiл бeлiнeдi. Сон-

пiлдiк беруге мiндeттi. ЖYЙeнiц царапайым-шыгы кeбiнeсe оныц сeнiмдiлiгiн аныцтай-

1. Рэсiмгe кepi байланыс цолданылуы мYм-î. Рэсiмнiц сeнiмдiлiгi оныц ж^мыс iстeyiнiц рлыц жагдайларын жэне осы нормативтк »дельдщ цаншалыцты жацсы ж^мыс жасай-[ндыгына байланысты.

Сонымен цатар, бэсекелестк pэсiмнiц :ырамас бeлiгi болып табылады. Профессор

A. Матюхин: «^арсыластыц царым-цатына-а эр тарап эр нацты жагдайда ^мтыла оты-[п, eкiншi тарап кYмэн келтре алатын зац )басыныц жеке н^сцасын дэйeктi аргумент н дэлелдемелер жYЙeсiн ц^руга тырысады. [рсыласу институтыныц шeшiм цабылдау сiмдepiн бeкiтeтiн пpоцeстiк нысан - б^л ститут ^жымдыц субъект ретшде ^станатын ырттан шыгарылган логика» тYpi» - деп ата-[ [11, 5 б.].

Экiмшiлiк рэам ц^цыцтыц pэсiмнiц з тYpi бола отырып, Ю.А. Тихомиров пен

B. Талапина ц^цыц субъектлершщ eз цыцтары мен мiндeттepiн жYзeгe асыру Yшiн ^йeлi тYpдe жасалатын iс-эpeкeттepiнiц нор-тивтк бeлгiлeнгeн тэpтiбi peтiндe тYсiндipeдi

2, 4 б.]. Ю.А. Тихомиров, эюмшшк pэсiмдi 5^л «ц^зыретт зацды органныц мемлекеттк [змeттepдi ^сыну бойынша eз iс-эpeкeттepiн йeктi орындау бойынша eз iс-эpeкeттepiн ^зеге асыруы Yшiн ноpмативтiк бeлгiлeнгeн сiм болып табылады. Оныц мацсаты ерк-

Дискрециялыц эюмшшк eкiлeттiктepдi жтеу жэне цызмeткepлepдiц, персоналдыц, млекеттк жэне жepгiлiктi билiк органда-[ныц, азаматтар мен зацды т^лгалардыц мь з-ц^лцыныц ц^цыцтыц стандарттарын енгь » - деп кepсeттi [13, 611 б.].

И.М. Лазарев эюмшшк pэсiмдi эюмшшк оцестщ ажырамас бeлiгi peтiндe, экiмшiлiк цыц нормаларымен реттелетш экiмшiлiк гандардыц ц^цыц цоргау цызмет peтiндe ыцтайды жэне iскe асыру мацсатында аза-ттарга немесе олардыц ^йымдарына багын-йды. Ол осы адамдардыц ц^цыцтары мен цды мYДдeлepi болып табылатын жэне дау-рды царауга немесе мэжбYpлey шараларын лдануга цатысы жоц цатынастарда бepiлгeн iлeттiктepдi орындауга арналган [14, 7-8 бб.].

Алайда, зацды рэамдердщ 6îp тYpi болып былатын экiмшiлiк pэсiмдep зацда ^зделме-н. «Жалпы pэсiм» жэне «процесс» тepминдepi бiнeсe синоним ретшде цолданылады, бipац цныц пpинципi жогарыда айтылгандай, б^л ымдар бipдeй емес. Нормативтк интеграци-ыц болмауына байланысты зац ^гымдарды сiндipy кeзiндe батыстыц тYсiнiккe кeбipeк тшедь Алгашцы жацындауда б^л перспек-валар 6îp мэндi тYсiндipeдi жэне басцару сiмдepi келеа цасиeттepдi бepeдi:

- басцару pэсiмi б^л басцару пpоцeсi шец-ршдеп эрекеттер тiзбeгi;

дыктан Fылымда эюмшшк пpoцeстep, эдетте, тек сыфткы к¥кык кopFау кызмeтiмeн байланысты деген mrip 6аp [17, 7 6.].

Зац шыFаpушылаp сонымен катаp квптеген шeтeлдiк нopмативтiк актiлepдe сыфткы каты-настаpFа назаp аудаpады. АКШ-тыц «Эюмшшк pэсiмдep туpалы» зацныц epeжeлepi мемле-кeттiк opганныц iшкi мэсeлeлepiнe катысты epeжeлepдi камтымайды дeлiнгeн. Амepика-лыктаp шeтeлдiк 6аскаpу туpалы за^а, ме-кeмeлep мен жеке т¥ЛFалаp аpасындаFы ка-тынастаpды peттeйтiн эюмшшк pэсiмнiц 6ip 6влiгiнe назаp аудаpды. Олаp тек экiмшiлiк opган мен оныц жеке к¥pамдастаpы аpасын-даFы катынастаpды peттeйтiн iшкi экiмшiлiк к¥кыкка кызыFушылык танытады [18, 363 6.], б¥л тек жеке зацгepлiк квмек квpсeту Yшiн кажет 6oлFан кезде Fана. Гepманияныц 1976 жылFы «Эюмшшк pэсiмдep туpалы» зацын-да эюмшшк pэсiмдi iстiц алFышаpттаpын, экiмшiлiк шаpалаpды дайындау мен кабылда-уды немесе ж¥мыска кабылдауды pастайтын сыpткы opганныц кызмeтi peтiндe 6iлдipeтiн сыpткы сипат туpалы да айтылFан. Ол шаpт жасасуFа аpналFан (§9 каpацыз). Дегенмен, жекелеген зацнамалык актiлepдe peттeу саласына iшкi катынастаp да енпзшген. Мэселен, 2000 жылFы 27 каpашадаFы «Эюмшшк pэсiмдep туpалы» Казакстан Республикасыныц Зацы-ныц 1-бабыныц 2-таpмаFында1 эюмшшк pэсiм деп 6аскалаpымeн катаp мемлекеттк аппаpат-тыц ж¥мысын ¥йымдастыpу pэсiмi тYсiнiлeдi.

Сондыктан iшкi жэне сыфткы катына-стаpды 6ipыцFай зацнамалык актке eнгiзу eгжeй-тeгжeйiн eскepe oтыpып, Д¥pыс емес eкeндiгi айкын. Сондыктан, 6iздiц ойымызша, отандык к¥кык тек сыфткы катынастаpды pe^ тeудi камтуы ^pe^ б¥л экiмшiлiк пpoцeстiц тeopиялык аныктамасына сэйкес кeлeдi.

ЖoFаpыды айтылFаннан мынадай кopы-тынды жасауFа болады, яFни: экiмшiлiк pэсiм-дep - б¥л экiмшiлiк opгандаpдыц жекелеген iстepдi каpау жэне шешу жвнiндeгi кызмeтi Yшiн экiмшiлiк к¥кык нopмалаpымeн белгшен-ген pэсiмдep, oлаpдыц нэтижeсi жекелеген эюмшшк iс-эpeкeттepдi шыFаpу жэне де тек opындау шeц6epiндe болып табылады. Олаp сoцFы мiндeттep мен мYмкiндiктepдiц билш opгандаpымeн взаpа эpeкeттeсу пpoцeсiндe адамныц к¥Kыктаpы мен зацды мYДдeлepiн юке асыpуды камтамасыз етуге 6аFытталFан.

Эюмшшк pэсiмдepдiц взаpа байланысы экiмшiлiк opгандаp мен азаматтаp аpасындаFы катынастаpды peттeудeгi айкын алшактыкка, экiмшiлiк pэсiмдepдiц болмауына жэне экiмшiлiк pэсiмдepдi opындау Yшiн 6ipыцFай каFидаттаpдыц зацнамалык интeгpация дец-гeйiнe байланысты.

Гылыми эдe6иeттepдeгi к¥кык каFидаты ¥Fымы туpалы мэселе к¥кыктык ойлау тYpiнe байланысты эp тYpлi тYсiндipiлeдi. К¥кыктык oйлауFа байланысты зацнама мен к¥кык колда-нудыц тeopиялык жэне пpактикалык мэсeлeлepi, соныц Мнде к¥кык каFидаттаpыныц к¥кыктык та6иFаты алдын ала айкындалатын болады.

Сондыктан С.С. Алексеев к¥кык каFида-тын оныц мазм¥нын, нeгiздepiн жэне онда бектлген кoFамдык вмip зацдаpын сипаттай-тын зацныц алFашкы нopмативтiк жэне баска-pушылык каFидаты peтiндe аныктайды. К^и-даттаp зацFа eнiп, oлаpдыц мазм¥нын алFашкы идeялаp мен oлаpдыц непзп каFидаттаpы, ^p-мативтiк жэне баскаpу epeжeлepi тYpiндe аша-ды [19, 102 б.].

Осыдан 6iз экiмшiлiк pэсiмнiц ^идатта-pы - oлаpдыц тiкeлeй эpeкeтi, накты epeжeлepi туpалы н¥скаулаp аламыз. Алайда, кез-келген жаFдайда, oлаp дeклаpация тYpiндe peсiмдeл-мейд^ кepiсiншe oлаpдыц «тipeк к¥pылы-мы» peтiндe кызмет eтeдi, оныц квмепмен экiмшiлiк pэсiмдiк нopмалаpдыц 6Yкiл жYЙeсi K¥pылады жэне калыптасады. Рэсiмдiк ^и-далаp к¥кык кopFау opгандаpыныц кызмeткep-лepi Yшiн, сондай-ак к¥кык кopFау opгандаpы-ныц кызмeткepлepi Yшiн (б¥л вте мацызды) басшылык peтiндe кызмет етуге аpналFан.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Екiншi 6eлгiсi - эмбебаптылык. Осылай-ша, к¥кыктыц эюмшшк пpoцeсiнiц ^идат-таpы экiмшiлiк жэне pэсiмдep туpалы зацды жeтiлдipу кажеттшгш тYсiнугe жэне ¥FынуFа мYмкiндiк бepeдi. Олаpды экiмшiлiк вндipiстiц жаца, нeF¥pлым пpoгpeссивтi epeжeлepiн эзip-леу кезшде eскepу кажет.

Yшiншi 6eлгiсi - каFидаттаpдыц иepаpхия-сы. Эюмшшк pэсiмдep саласында, кем дегенде, Yш «децгей» баp. Бipiншiдeн, жалпы к¥кыктык каFидаттаp жэне экiмшiлiк к¥кыктыц жалпы каFидаттаpы. Екiншiдeн, экiмшiлiк пpoцeстiц каFидаттаpы. Одан кешн экiмшiлiк pэсiмдepдiц накты каFидаттаpы. öp6ip кабат алдыцFы ка-баттан кешн «жYpeдi», 6ipак сонымен 6ipre «таpылатын» peттeушi аймактыц 6влшeктepiн квpсeтeтiн жацасын eнгiзeдi [20, 126 6.].

Осылайша, экiмшiлiк пpoцeстiц каFидатта-pы казipгi кoFам мен мeмлeкeттiц аккpeдиттeу opгандаpы мен сoттаpдыц экiмшiлiк iстepдi ка-pау жэне шешу жвншдеп кызмeтiнiц максатта-pы, эдiстepi мен к¥pалдаpы туpалы к¥кыктык квзкаpастаpын бiлдipeдi.

Баскаpу пpoцeсiнiц каFидаты eкi топка бвлуге болады: 1) жалпы к¥кыктык каFидат-таp, оныц iшiндe конституциялык каFидаттаp (зацдылык, ¥лттык тiл, демо^атия жэне т.б.); 2) 6аскаpу мен pэсiмдepгe катысты к¥кык нop-малаpында 6eкiтiлгeн peттeу жэне 6аскаpу иде-ялаpын 6iлдipeтiн салалык каFидаттаp.

1 «ЭтмшшкрэЫмдер туралы» 2000 жылгы 27 царашадагы № 107 К,азацстан Республикасыныц Зацы//http:// adilet.zan.kz/kaz/docs/Z000000107 (каралу kvhï 20.10.2020)

Казакстан Республикасыныц Конституци-ясы баpлык к¥кыктык жYЙe Yшiн к¥кыктык база болып табылатындыктан, Конституция нopмалаpында тiкeлeй бектлген, сондыктан экiмшiлiк-pэсiмдiк нopмалаpдын бYкiл ЖYЙ-eсiнe эсep eтeтiн экiмшiлiк пpoцeстiн кон-ституциялык каFидаттаpын бвлiп квpсeту кажет. Экiмшiлiк-юpисдикциялык пpoцeстiн конституциялык каFидаттаpына сот твpeлiгiн соттыц Fана жYзeгe асыpу каFидаттаpы (Кон-ституцияныц 75-бабыныц 1-таpмаFы), су-дьялаpдын тэуелаздИ жэне oлаpдын занFа баFынуы (Конституцияныц 77-бабыныц 1^p-маFы), таpаптаpдын тец к¥KыктылыFы (Кон-ституциянын 14-бабыныц 1-таpмаFы) жата-ды; экiмшiлiк-peттeушiлiк pэсiмдep зацдылык каFидатымeн жэне баpлык адамдаpдын зац ал-дындаFы тeндiгi каFидатымeн сипатталады.

Казакстан Республикасыныц Экiмшiлiк pэсiмдiк-пpoцeстiк кодека (б¥дан эpi - КР ЭРПК) экiмшiлiк pэсiмдep мен экiмшiлiк сот юш жYpгiзудiн он eкi кагидатын камтиды (7-18-баптаp)2. Тiкeлeй максатына сэйкес oлаp-ды шаpтты тYpдe жалпы, эюмшшк pэсiмдiк жэне пpoцeстiк каFидаттаpFа бвлуге болады.

Зацдылык каFидаты непзп жалпы к¥кыктык каFидаттаpдын 6ipi peтiндe когам-дык катынастаpдын кез-келген субъек-тiсiнiн ж¥мысына тэн. Зацдылык вpкeниeттi KOFамдаFы калыпты вмipдiн нeгiзi болып табылады жэне азаматтаpдыц мYДдeлepi мен зац ал-дындаFы тецдкке кeпiлдiк бepeдi [21, 167 б.]. Оны сактамай, шынымен ж¥мыс ютейтш аза-маттык кoFамнын epкiнe непзделген шынайы к¥кыктык мемлекет к¥PУ мYмкiн емес. Сондыктан зацдылык туpалы epeжeлep ец жoFаpы децгейде - Непзп Зацда жаpияланады. Кон-ституциясыныц 34-бабына сэйкес, «эpкiм Казакстан Республикасыныц Конституциясы мен зандаpын сактауFа мiндeттi...»3.

К¥кыктыц жалпы тeopиясын зepттeудe зацдылык каFидаты к¥кык каFидаты peтiн-де тYсiнiлeдi, ол кoFамнын дeмoкpатиялык K¥pылымын, к¥кыктык коммуникацияныц баp-лык субъeктiлepiн жэне зац актiлepiнiн катац сакталуын бiлдipeдi. Субъeктивтiлiк мемле-кеттк opгандаp мен билiк opгандаpынын кыз-мeтiндe болмашы oзбыpлыкты бoлдыpмайтын к¥кыктаpды толык жэне накты жYзeгe асыpуFа, тиiсiншe, opынды жэне тиiмдi кoлдануFа кой-ылатын талаптаpдан т¥pады [22, 104 б.].

Бiздiн ойымызша, б¥л каFидаттын эмбебап сипаты бiзгe б¥л эpeкeттi сот пpoцeсiнiн баp-лык кeзeндepiнe жэне пpoцeстiн баpлык каты-сушылаpына таpатуFа мYмкiндiк бepeдi. Erep сoттаpдын жэне сотка катыскандаpдын талап-

таpы занFа сэйкес болса, онда эдш сот i^pe-кeттepi зац талабы нeгiзiндe жYpгiзiлуi мYмкiн. Осылайша, б¥л нopмативтiк мiнeз-к¥лыкка сэйкес pасталуы тшс дэлeлдepмeн емес, накты жаFдайдын баp eкeндiгiн дэлeлдeйдi жэне ка-былданбайды (КР ЭРПК-нiн 130-бабы).

Гылыми эдeбиeттepдe сот iсiн жYpгiзудe-гi зацдылык каFидатыныц мазм¥ны туpалы эpтYpлi пiкipлep айтылады. Кeйбipeулep б¥л каFидатты колдану судьяныц тэуeлсiздiгi жэне занFа баFыну деп санайды [23]. Баскалаpы зацдылык кагидатыныц мазм¥ны мен шeктeулepiн кец маFынада, iстepдi каpау жэне шешу кезшде сoттаpдын зацды Д¥pыс колдануы, сондай-ак iс жYpгiзу мэсeлeлepiнiн баpлык пэндepi бойын-ша матepиалдык к¥кык пен iс жYpгiзу к¥кыгы-ныц нopмалаpын каpастыpады. Оныц квpiнiсiн катац жэне накты тYpдe pастау ¥сынылады [24]. СoнFы ¥CтанымFа сэйкес, зацдылык кагидаты даулаpды шешу Yшiн уэкiлeттi ¥лттык opган peтiндe сотка Fана емес, сонымен бipгe сот пpo-цeсiнiн баpлык катысушылаpына жэне oлаp-дыц тиiстi эpeкeттepiнe дepбeс колданылады.

Эдiлдiк каFидаты. Б¥л кагида даудыц мэн-жайлаpына каpай тиiстi колдануды талап eтeтiн эдiл жазаны жэне баска да эюмшшк жэне к¥кыктык мэжбYpлeу шаpалаpын кол-дануFа байланысты эюмшшк к¥кыктык ка-тынастаpFа катысушылаpдыц к¥Kыктаpы мен бoстандыктаpына колданылады. Шeктepдiн пpoпopциoналдылыFы peтiндe квpiнeдi. Эдш-дк каFидаты экiмшiлiк opгандаp мен oлаpдыц кызмeткepлepi жYpгiзeтiн соттан тыс эюмшшк pэсiмдepдiн маныздылыFын аныктайды.

Эдiлeттiлiк, эдетте, каpама-каpсы таpап-таpдын тeндiгi кагидатыныц талаптаpында квpiнeдi [25, 217 б.].

К¥Kыктаpды, бoстандыктаp мен зацды мYДдeлepдi кopFау каFидаттаpы Казакстан Республикасы Конституциясыныц 13-бабыныц 2-таpмаFы, сондай-ак Адам к¥Kыктаpыныц жалпыFа бipдeй дeклаpациясынын 8-бабы, Аза-маттык жэне саяси к¥Kыктаp туpалы халыка-pалык пактiнiн 14-бабыныц 1-таpмаFы, Адам к¥кыктаpы мен непзп бoстандыктаpын кopFау туpалы Конвенцияныц 6-бабыныц 1-таpмаFы-на сэйкес баpлык сот кopFауына кeпiлдiк бе-peдi. Мемлекеттщ сот аpкылы кopFалуFа вз к¥кыктаpын жYзeгe асыpуды камтамасыз ету жвншдеп мiндeттeмeлepiн дeклаpациялай oтыpып, сот аpкылы кopFау эдiл, к¥зыpeттi, толык жэне тиiмдi бoлуFа тиiс.

Эюмшшк pэсiмдepдe сот кopFанысынын т¥тастыFы каFидатын iскe асыpудын eкi аспек-тюш бвлiп квpсeткeн жвн. 1) билiктepдiн жэне oлаpдын к¥кыктаpын билiктepдiн б¥зуын коса

Казакстан Республикасыныц Конституци-ы баpлык к¥кыктык жYЙe Yшiн к¥кыктык за болып табылатындыктан, Конституция pмалаpында тiкeлeй бeкiтiлгeн, сондыктан iмшiлiк-pэсiмдiк нopмалаpдыц бYкiл ЖYЙ-ше эсep ететш экiмшiлiк пpoцeстiн кон-итуциялык каFидаттаpын бвлiп квpсeту ка-;т. Экiмшiлiк-юpисдикциялык пpoцeстiн нституциялык каFидаттаpына сот твpeлiгiн ттыц Fана жYзeгe асыpу каFидаттаpы (Кон-итуцияныц 75-бабыныц 1-таpмаFы), су-ялаpдын тэуeлсiздiгi жэне oлаpдын зацга Fынуы (Конституцияныц 77-бабыныц 1^p-гы), таpаптаpдын тец K¥KыктылыFы (Кон-итуцияныц 14-бабыныц 1-таpмаFы) жата-i; экiмшiлiк-peттeушiлiк pэсiмдep зацдылык гидатымен жэне баpлык адамдаpдын зац ал-[ндаFы тецдЫ кагидатымен сипатталады.

Казакстан Республикасыныц Эюмшшк сiмдiк-пpoцeстiк кoдeксi (б¥дан эpi - КР 5ПК) экiмшiлiк pэсiмдep мен эюмшшк сот н жYpгiзудiн он ею кагидатын камтиды ■18-баптаp)2. Ткелей максатына сэйкес oлаp-I шаpтты тYpдe жалпы, экiмшiлiк pэсiмдiк »не пpoцeстiк каFидаттаpFа бвлуге болады.

Зацдылык кагидаты нeгiзгi жалпы кыктык каFидаттаpдыц 6ipi peтiндe когам-щ катынастаpдыц кез-келген субъек-;шщ ж¥мысына тэн. Зацдылык вpкeниeттi гамдагы калыпты вмipдiн нeгiзi болып табы-ды жэне азаматтаpдыц мYДдeлepi мен зац ал-шдагы тeндiккe кeпiлдiк бepeдi [21, 167 б.]. 1ы сактамай, шынымен ж¥мыс iстeйтiн аза-ттык когамныц epкiнe нeгiздeлгeн шынайы кыктык мемлекет к¥PУ мYмкiн емес. Сон-щтан зацдылык туpалы epeжeлep ец жoFаpы цгейде - Нeгiзгi Зацда жаpияланады. Кон-итуциясыныц 34-бабына сэйкес, <opÄ Ка-кстан Республикасыныц Конституциясы мен цдаpын сактауга мiндeттi...»3.

К¥кыктыц жалпы тeopиясын зepттeудe цдылык кагидаты к¥кык кагидаты peтiн-

тYсiнiлeдi, ол когамныц демо^атияльщ pылымын, к¥кыктык коммуникацияныц баp-[K субъeктiлepiн жэне зац актiлepiнiн катац кталуын бiлдipeдi. Субъeктивтiлiк мемле-rтiк opгандаp мен билiк opгандаpыныц кыз-тшде болмашы oзбыpлыкты болдьфмайтын кыктаpды толык жэне накты жYзeгe асыpуFа, iсiншe, opынды жэне тиiмдi колдануга кой-[атын талаптаpдан т¥pады [22, 104 б.].

Бiздiн ойымызша, б¥л кагидаттыц эмбебап паты бiзгe б¥л эpeкeттi сот пpoцeсiнiн баp-[K кeзeндepiнe жэне пpoцeстiн баpлык каты-шылаpына таpатуFа мYмкiндiк бepeдi. Eгep rтаpдын жэне сотка катыскандаpдыц талап-

2 Казацстан Республикасыныц Этмшшк рэс1мд1к-процестж кодекЫ 2020 жылгы 29 маусымдагы № 350-VI КРЗ//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K2000000350 (царалу кун120.10.2020)

3 Казацстан Республикасыныц Конституциясы 1995 жылы 30 тамыздареспубликалыц референдумда цабыл-данды//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000 (царалу кунi 20.10.2020)

алганда, талап цоюлардыц барлыц тYpлepi бойынша соттыц цоргау цамтамасыз eтiлyгe тшс. 2) сот арцылы цоргалу ц^цыгына мемлекет сот тepeлiгiнiц цолжeтiмдi ^йымдары арцылы, мемлекеттщ зацсыз эpeкeттepiмeн (эрекетаздь гiмeн) кeлтipiлгeн н^цсанды мемлекеттщ eтeyi арцылы мeмлeкeттiк eтeмацы кeпiлдiк бередь Сот билiгi азаматтар мен корпорациялардыц б^зылган ц^цыцтары мен зацды мYДдeлepiн цалпына кeлтipyгe, кeлтipiлгeн зиянныц ор-нын толтыруга жэне олардыц ц^цыцтары мен бостандыцтарын нeгiзсiз шектеулерден немесе б^зушылыцтардан цоргауга тиiс.

Мeлшepлeстiк цагидаты. МYмкiн, мeл-шepлeстiктiц цазipгi цагидатын экiмшiлiк pэсiмдepдi цолданудыц мацызды цагидалары-ныц бipiнe жатцызуга болады. Ол зацдылыц пен ыцгайлылыц (^тымдылыц) цагидаттарын бipiктipeдi. Сот практикасы зац Yстeмдiгi мен цагндаттардыц «жацсы делдал» болган кезде, мeлшepлeстiлiк - б^л барлыц непзп ц^цыцтыц ц^былыстардыц, соныц шшде eзаpа байланысты pэсiмдepдiц эмбебап тепе-тендт болады.

Б^л цагндатты цолдану Yш кезецнен тирады. Бipiншi цадам - тацдалган ц^ралдыц зац-дылыгын орнату. Екiншi цадам - б^л ц^рал-дардыц мацсатца жарамдылыгын растау. Yшiншiдeн - (тар пропорционалды) цол жет-кiзiлгeн мацсаттар бойынша орындалатын эре-кeттepдiн пропорциясы, олардыц цажеттшп бeлгiлeнeдi. М^нда экiмшiлiк цабылданган эpeкeттepдiн тым «eткip» немесе шамадан тыс «ж^мсац» болмауын цамтамасыз eтyi керек. Ягни, 6ip жагынан, ол азаматтардыц ц^цыцта-рына нeгiзсiз шектеулер цоймайды, eкiншi жагынан, цажeттi нэтижелерге цол жетюзуге мYмкiндiк 6epeдi. Мeлшepлeстiлiк цагидаты зац экiмшiлiк дискриминацияга жол берген кезде гана цолданылады [26, 133 б.].

Эюмшшк цалауды жYзeгe асыру шeктepi цагидаты. КР ЭРПК-нщ 11-бабына сэйкес экiмшiлiк орган, лауазымды адам экiмшiлiк цалауды Казацстан Республикасыныц зацнама-сында 6eлгiлeнгeн шектерде жYзeгe асыруга мш-дeттi. КР ЭРПК-нщ 4 бабына сэйкес экiмшiлiк цалау - эюмшшк органныц, лауазымды адамныц Казацстан Республикасыныц зацнама-сында 6eлгiлeнгeн мацсаттарда жэне шектерде зацдылыгын багалау нeгiзiндe ыцтимал шeшiм-дердщ 6ipiн цабылдау eкiлeттiгi танылган4.

М^ндай реттеуге мiндeттi н^сцамалар болган кезде эюмшшк дауларды шешу Yшiн цажетт нормативтк-ц^цыцтыц база болмаган кезде оныц мацыздылыгы барынша жогары. Б^ндай жагдайларда эюмшшк цалау зацнама-дагы белгш 6ip кeмшiлiктepдi жоюдыц тиiмдi

ц^ралы болып табылады жэне цогамдыц eмip-дeгi eзгepiстepгe тез, кэсi6и жэне тшсл жауап беруге ыцпал етедь

Б^л жагдайда экiмшiлiк цалау объективт цажeттiлiктiц элeмeнтi peтiндe эрекет етедь Кысцаша айтцанда, б^л зацды эсер ету мацса-тына жeтyдiц мацызды нацты техникалыц жэне ц^цыцтыц ц^ралы.

Казipri уацытта ерекше назар аударуды ца-жет eтeтiн экiмшiлiк цалау мэселелершщ 6ipi оныц eмip CYPyiнiц ц^цыцтыц нeгiздepiн зерт-теу болып табылады. К¥цыц цоргау органдары-ныц дискрециялыц eкiлeттiктepiн 6eлгiлi 6ip ц^цыцтыц дауларды шешуде мYмкiн болатын непзп жэне eтe мацызды фактор зацнамада мумюндкке, ал кeй6ip жагдайларда оны цолдану цажeттiлiгiнe цатысты ткелей н^сцаулар-дыц болуы керек.

К^цыцтар басымдыгыныц цагидаты. КР ЭРПК-нщ 12-бабына сэйкес Казацстан Республикасыныц эюмшшк рэамдер туралы зацна-масындагы барлыц кумэндар, цайшылыцтар мен кeмeскiлiктep эюмшшк pэсiмгe цаты-сушыныц пайдасына тYсiндipiлeдi5.

К^цыцтар басымдыгыныц цагидаты - ца-тысушылардыц цоргалу ц^цыгына кeпiлдiк беретш жYЙeнiц элeмeнттepiнiц 6ipi. Орны толтырылмайтын кYмэннiц болуы сотты про-цестк шeшiмдep шыгарудан ^стап цалуга тшс.

Б^л цагидатты iскe асыру эюмшшк сот юш жYpгiзy нормаларын халыцаралыц ц^цыцтыц жалпы цабылданган цагидаттары мен норма-ларына жацындату жэне цабылданатын сот актiлepiнiц сапасын арттыру, апелляциялар, тэртштк шаралар мен цадагалау шагымдары-ныц санын азайту Yшiн алгышарт болып табылады. Б^л зацды ц^рметтеуге жэне сот тepeлi-гше деген сeнiмдi ныгайтуга кeмeктeсeдi.

Сешм ц^цыгын цоргау цагидаты. Зацды к1^ - 6^л нeмiс цогамдыц ц^цыгында б^рын-нан 6eлгiлi ц^былыс [27]. Ол 19 гасырда Прус-сияныц жогаргы экiмшiлiк сотыныц тэжipи-бесшде жасалган [28]. Зацды кYтyдi б^зуга тыйым салатын цагидат - ц^цыцтары шeшiм-мен цозгалатын адам мемлекеттк мекемелердщ кeзцаpастаpы мен саясаттарыныц кенеттен eз-гepyiнe ^шырамауы керек, м^ндай адамдардыц ц^цыцтары eтeлeдi. Зацды ^тулер доктринасы цолданыстагы ц^цыцтыц нормалар, алдыцгы экiмшiлiк тэжipи6e немесе басца жагдайлар (мысалы, агeнттiк уэделер) зацды т^лгага 6eлгiлi 6ip ц^цыцтыц салдарга сенуге мYмкiн-дiк 6epeтiн жагдайларда ж^мыс iстeйдi [29]. Б^л талаптар 1976 жылгы Германия Федера-тивтiк Республикасыныц Федералды Зацыныц 2-6eлiмнiц 2-бeлiгi (зацсыз эpeкeттepдi жою)

4 Казацстан Республикасыныц Эк1мш1л1к рэсгмдгк-процестгк кодекы 2020 жылгы 29 маусымдагы № 350-VI КРЗ//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K2000000350 (царалу kyhï 20.10.2020)

5 Казацстан Республикасыныц Эктшшкрэсгмдгк-процестгк кодекЫ 2020 жылгы 29 маусымдагы № 350-VI КРЗ//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K2000000350 (царалу kyhï 20.10.2020)

жэне 2-бвлiмнiн 49-бвлИ (зацды актiлepдi жою) болып табылады. Бip каpасан нeF¥pлым шoFыpланFан болып квpсeтiлгeн. Алайда, б¥л кагида вте кец. ГФР адамдаpFа, eгep мемле-кeттiк opгандаp б¥pынFы тэжipибeсiн взгep-тсе, тындаулаpда вз ¥станымдаpын бiлдipугe мYмкiндiк бepу кepeк деп санайды [27]. Б¥л шeшiмдep жазбаша тYpдe нeгiздeугe де жауап бepeдi. 0кiнiшкe opай, Казакстан зацнамасы зацды кYтулepдi кopFау туpалы жалпы epe-жeнi немесе кабылданган эюмшшк актiлepдiн кYшiн жою туpалы жеке epeжeнi бeлгiлeмeйдi.

Фopмальды талаптаpды тepiс пайдалануга тыйым салу кагидаты. Б¥л кагидат экiмшiлiк opганнын, лауазымды адамныц экiмшiлiк pэсiмгe катысушыныц к¥кыгын юке асьфу-дан бас таpтуына, шектеуше, токтатуына, сондай-ак оган Казакстан Республикасыныц зацнамасында бeлгiлeнбeгeн талаптаpды сактау максатында мiндeт жYктeуiнe тыйым салынады. Сiз тек кездесуге p¥ксат бepудeн бас таpта алмайсыз (eгep, эpинe, зац бойынша талап eтiлмeсe). Б¥л кагидаттыц квптеген таза pэсiмдiк аспeктiлepi баp. Сондыктан, pэсiмнiц басында к¥жатты кабылдаудан бас таpтуFа болмайды, erep ол к¥жаттагы айкын жэне ту-зeтiлeтiн катемен байланысты жагдайда болса. Уэкшетл емес т¥ЛFалаpFа к¥жаттаpды бepу кeзiндe соцгысы, нeгiзiнeн, к¥зыpeттi opганFа жеке жiбepiлуi кepeк (втiнiш бepушiгe кайта-pылмауы кepeк). К¥жатты кабылдаудан бас таpту iстi каpау Yшiн колайлы емес, вйткeнi катeлepдi тYзeту оцай. Кopытындылай келе, осы кагидаттыц непзп т¥жыpымы - втiнiмдi канагаттандьфудан бас таpту (баска кeмшiлiктi косымша кабылдау) экiмшiлiк pэсiмдepдi фop-мальды тYpдe б¥зу т¥pFысынан гана колайсыз.

Аныктык пpeзумпциясы кагидаты. КР ЭРПК-нщ 15-бабына сэйкес экiмшiлiк pэсiмдi жYзeгe асыpу кeзiндe экiмшiлiк pэсiмгe каты-сушы ¥сынган матepиалдаp, oбъeктiлep, к¥-жаттаp мен мэлiмeттep экiмшiлiк opra^ лауазымды адам тepiс деп белгшемешнше, анык деп eсeптeлeдi6.

Тepминдepдiц туpа тYсiндipiлуi peсми акпаpат пpoцeскe катысушылаpдан алынган деп кopытынды жасауга мYмкiндiк бepeдi жэне оны колдану жеке мiнeз-к¥лыктыц т¥тастыгын тануга кепшдк бepeдi. Баскаша айтканда, бiз м¥ндай акпаpаттыц д¥pыстыFын багалау ту-pалы айтуга болады - азаматтаp мен баска адамдаp peсми акпаpатка кepiсiншe дэлелден-генге дeйiн сeнiмдi деп сенуге к¥кылы. Ягни, сeнiмдiлiктi багалау - б¥л пpoцeскe катысушы-лаpдыц матepиалдаpдыц, oбъeктiлepдiц, к¥жат-таp мен акпаpаттыц д¥pыстыFын жэне oлаpды пайдаланушылаp алдында Д¥pыс pастауды

камтамасыз ету мiндeтi.

Матepиалдаpды, oбъeктiлepдi, к¥жаттаp мен акпаpатты пайдалану кeзiндe пpoцeскe катысушылаpдыц мынадай: а) осындай акпа-pатка сeнiм аpтуFа; б) баскалаpдыц осы акпа-pаттыц сeнiмдiлiгiн багалауга непзделген сот талаптаpы мен шeшiмдepiн кабылдайды деп кYтугe; с) Д¥pыс емес акпаpатты пайдалану нэтижeсiндe кeлтipiлгeн залал Yшiн втемакы C¥pатуFа к¥кыктаpы баp.

Соттыц бeлсeндi pвлi. Жалпы алганда, кез-келген сот пpoцeсiндe таpаптаpдыц тецдь гiн 6ip таpап пен eкiншi таpап аpасындаFы кактыгыс жэне соттыц абсолютт пассивтiлiгi peтiндe каpастыpуFа болмайды. Сот пpoцeсi соттыц бeлгiлi 6ip кызмeтiн камтиды [30, 10 б.]. Мэселен, КР ЭРПК-нщ 16-бабыныц 2-таpмаFы нeгiзiндe сот экiмшiлiк пpoцeскe катысушы-лаpдыц тYсiнiктeмeлepiмeн, аpыздаpымeн, втiнiшхаттаpымeн, oлаp ¥сынган дэлeлдep-мен, дэлeлдeмeлepмeн жэне эюмшшк ютщ взге де матepиалдаpымeн шeктeлiп кана кой-май, эюмшшк ют Д¥pыс шешу Yшiн мацы-зы баp баpлык накты мэн-жайды жан-жакты, толык жэне oбъeктивтi тYpдe зepттeйдi7. КР ЭРПК-нiц 33-бабы 2-таpмаFына сэйкес epeжe бeкiтiлгeн, оган сэйкес сот саpаптаманы iскe катысушы адамныц втшМ бойынша немесе вз бастамасы бойынша гана тагайындайды.

КР ЭРПК-нщ 112 жэне 113-баптаpына сэйкес сотка эюмшшк ^оцеске катысушы-лаpдыц сот отьфысына мiндeттi тYpдe кeлуiн тану жэне oлаp келмеген жагдайда айыпп¥л салу катepiмeн oлаpды сот отьфысына шакыpу к¥кыгы бepiлдi.

Гepманияда«Экiмшiлiк сoттаp туpалы» Зацныц 86-бабында белгшенген аныктау кагидаты деп аталатын эюмшшк pэсiмнiц ¥ксас кагидаты баp. Осы кагидага сэйкес, сот азаматтаpдыц к¥кыктаpы мен мiндeттepiн тYсiндipiп кана коймай, сонымен бipгe сотта peсми кате болган жагдайда oлаpFа, эсipeсe бiлмeйтiн азаматтаp таpапынан кецес бepугe мiндeттi [30, 316 б.].

Фpанцуз экiмшiлiк сотында судья тepгeу, косымша тepгeу немесе к¥жат C¥pау сиякты тepгeу немесе аpнайы тeксepу шаpалаpын кабылдау Yшiн акпаpатты eкiншi таpапка бepудi peсми тYpдe б¥йьфады. Фpанцияныц Мемле-кeттiк Кeцeсi, эюмшшк ю жYpгiзудiц жoFаpFы opганы, б¥л жагдайда да, апелляциялык жэне тэpтiптiк жаза жаFдайлаpында да экiмшiлiк iстepдi каpайды жэне эpдайым экiмшiлiк ю бойынша дэлeлдeмeлep, сондай-ак шагымданган шeшiмнiц кабылдану сeбeбiн ¥сынады [31, 447-448 бб.].

Демек, соттыц эюмшшк ю жYpгiзудeгi бeлсeндi pвлi кагидаты б¥л втiнiш бepушiгe

6 Казацстан Республикасыныц Эюмшшк рэ^дж-процестж кодекЫ 2020 жылгы 29 маусымдагы № 350-VI КРЗ//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K2000000350 (царалу кунi 20.10.2020)

7 Осы зацда

сотца нацты ю жYpгiзy юш жYpгiзyгe ^мек-тeсiп цана цоймай, сонымен 6ipre осы проце-сте сот басшылыгыныц цызмeтiн атцаратын-дыгын бiлдipeдi.

Эюмшшк сот юш жYpгiзyдiц ацылга цо-нымды мepзiмi. КР ЭРПК-нiц 17-бабына сэйкес жекелеген iс жYpгiзy эpeкeттepiн цоса алганда, экiмшiлiк сот юш жYpгiзy цисынды мepзiмдe жYзeгe асырылады8.

Ацылга цонымды мepзiмдi айцындау кезш-де м^ндай мэн-жайлар эюмшшк ютщ зац-дыц жэне ю жYзiндeгi кYpдeлiлiгiн, iс жYpгiзy ц^цыгын пайдалану дэpeжeсiн жэне экiмшiлiк процесте ю жYpгiзy мiндeттeмeсiнiц орын-далуын кepсeтeдi. Кабылданган шаралар, pэсiмнiц жеткшктшп жэне сот iс-эpeкeтiнiц тиiмдiлiгi эюмшшк iстepдi царауды жеделдету Yшiн цабылданады.

Б^л цагидаттыц экiмшiлiк сот юш жYp-гiзyдiц басца цагидаттарымен ^штастыра отырып немесе олармен eзаpа iс-цимыл жасай отырып мацыздылыгы эюмшшк дауларды дэл эpi уацтылы шeшyдi жэне сот мiндeттepiн цисынды мepзiмдe тиiмдi орындауды цамтамасыз етедь Соттыц да, дау тараптарыныц да царажаты мен кYш-жiгepiнiц шыгындарын ке-пiлдeндipy жэне азайту. Б^л жагдай тараптар-дан б^л iстi сотца царамастан мумкiндiгiншe тeзipeк царауды талап етедь Бiздiц ойымызша, царама-царсы тараптарга жаца оппозиция ц^ру Yшiн сот процестерш бipнeшe айга немесе жылдарга, оныц iшiндe алдын-ала кeйiнгe цал-дыруга болмайды.

Казipгi уацытта б^л шарттар экiмшiлiк жэне eзгe де жария ц^цыцтыц цатынастардан (азаматтар немесе зацды т^лгалар немесе дара кэсшкерлер) туындайтын iстepдi шешу кeзiндe сотца цолданылады. Бip санаттагы сот ютерш царау мepзiмiндeгi айырмашылыц, ец алдымен, оларды шeшyдiц кYpдeлiлiгiнe байланысты. Жогарыда айтылгандай, нормативтк ц^цыцтыц актiлepдi, нормативтк емес ц^цыцтыц ак-тiлepдi, зацды т^лгалардыц цатысуымен билiк органдарыныц эрекеттерш (эpeкeтсiздiгiн) даулау туралы iстep бойынша, эдетте, азамат-тардыц цатысуымен болган ютерге цараганда кeбipeк дэлелдемелер жинап, багалау, кeбipeк зацды фактiлepдi аныцтау цажет.

Экiмшiлiк pэсiмдepдe пpоцeстiк Yнeмдey цагидаттарын жYзeгe асыру Yшiн келеа ереже-лepдi бeлгiлey ^сынылады. 1) ацылга цонымды мepзiм деп арыз тYCкeн кYннeн бастап талап цоюдыц зацдыц жэне нацты кYpдeлiлiгiн, про-цeстi, цатысушылардыц мшез-ц^лцын ескере отырып, сот шeшiмiнe дeйiнгi кeзeцдi тYсiнy керек жэне сот талабыныц непздшп, iстi объ-eктивтi царау, орынды жэне бейтарап шeшiм-

дер шыгару мYмкiн болады. 2) экiмшiлiк дау цисынды, бipац 3 айдан аспайтын мepзiм-де царалуга тиiс. ¥сынылып отырган норма экiмшiлiк талцылаудыц ^рделшк дэpeжeсiн багалаган сотца процеске цатысушылар eз мш-дeттeмeлepiн адал орындаган кезде бeлгiлeнгeн лимиттерден аспайтын цысца мepзiмдe ол бойынша шeшiмдep цабылдауга мумкiндiк бepeдi. Сонымен 6ipre, pэсiмдiк экономика цагидала-рын б^зу - б^л сот цысца мepзiмдe царапайым iстi царауга мYмкiндiк алган кезде, бipац оны мумкiндiк болган барлыц жерде царастырган кез табылады.

Корытынды: Экiмшiлiк pэсiмдep мен цаги-даттарды зepдeлeyдiц eзeктiлiгi, экiмшiлiк ор-гандар мен жеке т^лгалар арасындагы eзаpа царым-цатынастарды peттeyдeгi олцылыцтар-ды аныцтау, экiмшiлiк органдардыц eз функци-яларын iскe асыруы Yшiн бipыцFай пpоцeстiк epeжeлepдiц республикалыц жэне eцipлiк дeцгeйлepдeгi ц^цыцтыц интеграциясы болып табылады. КоFаммeн eзаpа эрекеттесу цаги-датыныц болмауына байланысты. Б^л жаFдай азаматтар мен ^йымдардыц конституциялыц ц^цыцтарын юке асыруды цамтамасыз eтeтiн барабар емес ц^цыцтыц кeпiлдiктepдiц нэти-жeсi болып табылады: адам ц^цыцтары мен бостандыцтарыныц басымдыцтары жэне осы ц^цыцтарды сацтау мен цоpFаy жeнiндeгi мемлекеттщ конституциялыц мiндeттeмeлepi (КР Конституциясыныц 13-бабыныц 2-таpмаFы). Осы мацызды мэсeлeлepдi эpтYpлi зацды кYштepмeн цолданыстаFы реттеу фрагмента жэне толыц емес жэне эр атцарушы органныц eзiнiц жеке рэамдк epeжeлepiн бeлгiлeyiнiц нэтижeсi болып табылады. Олар ^бшесе бip-бipiнe цайшы келед^ б^л адамды саналы тYpдe осал етедь Экiмшiлiк ц^цыцтыц цаты-настар тараптарыныц тецаздЫ осы цатына-стардыц сипатына байланысты, eйткeнi б^л цатынастар сyбъeктiлepдiц (экiмшiлiк органныц) бipiнiц адал eмeстiгiмeн сипатталады. Нэтижeсiндe туындайтын ц^цыцтар мен мш-деттер балансындаFы тeцгepiмсiздiк экiмшiлiк ц^цыцтыц цатынастардыц цажетл элeмeнтi болып табылады, оны жою басцару мен бацы-лау ц^ралын цYpyFа, оныц нeгiзгi мiндeттepi мен функцияларын оpындаyFа экeлeдi. Деген-мен, нысана тeцсiздiгi билiктiц озбыpлыFымeн бiлдipiлмeyi керек. Мeмлeкeттiц басты мш-дет - жеке т¥ЛFаFа билiк тарапынан билiктi тepiс пайдаланудан ц^цыцтыц цоpFаyдыц тиiстi ц^ралдарын беру болып табылады.

Казipгi уацытта азаматтарды мeмлeкeттiк оpгандаpFа цатысты ц^цыцтыц цоpFаy дeцгeйi мемлекеттк органдардыц тиiмдi ж^мыс iстeyi Yшiн тиiмдi тeтiктepдi эзipлeyдi жэне олардыц

о

Казацстан Республикасыныц Эк1мш1л1крэсгмдгк-процестгк кодексi 2020 жылгы 29 маусымдагы № 350-VI КРЗ//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K2000000350 (царалу кун120.10.2020)

вз к¥кыктаpын жYзeгe асыpуы кeзiндe азамат- лап етедь Б¥л бeлгiлi 6ip экiмшiлiк эpeкeттepдiц таpды к¥кыктык кopFауды камтамасыз eтудi та- iшiнаpа зацды непздшгше байланысты твмен.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Тихомирова Л.В., Тихомиров М.Ю. Юридическая энциклопедия. - М., 2002. - 972 с.

2. Протасов В.Н.Основы общеправовой процессуальной теории. - М.: Юридическая литература, 1991. -144 с.

3. Баришпольская Т.Ю. Гражданский процесс и процедура (понятие, служебная роль, проблемы теории и практики). Автореф. дисс. канд. юрид. наук. - Томск, 1988. - 21 с.

4. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт, процедура. Автореф. дисс. д.ю.н.: 12.00.01. - Алматы, 2003. -50 с.

5. Лазарев Б.М. Управленческие процедуры/ под ред. Лазарева Б.М. - М., 1988. -272 с.

6. Байтин М.И., Яковенко О.В. Теоретические вопросы правовой процедуры //Журнал российского права. - 2000. - №8. С. 93-102.

7. Яковенко О.В. Правовая процедура. Автореф. дисс. канд. юрид. наук. - Саратов, 1999. -21 с.

8. Юридическая процессуальная форма. Теория и практика / Виртук Н.В., Горшенев В.М., Добровольская Т.Н., Иконицкая И.А., и др.; Под ред.: Горшенев В.М., Недбайло П.Е. - М.: Юрид. лит., 1976. - 279 с.

9. Протасов В.Н. Теория юридического процесса / Под общ. ред. В.М. Горшенева. - Харьков: Вищашк., 1985. -192 с.

10. Лайтман В.И. Процедурно-процессуальная форма в деятельности общественных организаций СССР. Дисс. канд. юрид. наук. Харьков, 1982. - 123 с.

11. Матюхин А. Парламент как состязательный институт в политико-правовом пространстве// Научные труды «Эдтет». - №2(8). - 2000. - С. 3-13.

12. Тихомиров Ю.А. Административные процедуры и право // Журнал российского права. 2002. №4. С. 3-13.

13. Тихомиров Ю.А. Административное право и процесс / Тихомиров Ю.А. - М., 2008. - 816 с.

14. Лазарев И. М. Административные процедуры в сфере взаимоотношений граждан и их организаций с органами исполнительной власти в Российской Федерации: автореф. дис. канд. юрид. наук: 12.00.14. Ин-т гос-ва и права Рос. акад. наук. - М., 2002. - 20 с.

15. Козлов Ю.М. Административные правоотношения. М. 1976. -191 с.

16. Тихий Р.С. Проблемы правового регулирования административных процедур в РФ (регионально-правовой аспект): автореф. дис. канд. юрид. наук: 12.00.14. - Тюмень, 2005. -26 с.

17. Лазарев И. М. Административные процедуры в сфере взаимоотношений граждан и их организаций с органами исполнительной власти в Российской Федерации: автореф. дис. канд. юрид. наук : 12.00.14. М.: Ин-т гос-ва и права Рос. акад. наук. - М., 2002. -20 с.

18. Козырин А. Н. Административное право зарубежных стран: учебник / А.Н. Козырин, М.А. Штатина, А.Б. Зеленцов, и др.; Под ред. А.Н. Козырина, М. А. Штатиной. - М.: Спарк, 2003. -462 с.

19. Алексеев С.С. Проблемы теории права. Курс лекций в двух томах. Т. 1. - Свердловск, 1972. - 396с.

20. ДавыдовК.В. Принципы административных процедур: функции, система, перспективыразви-тия//Вестник Воронежского государственного университета: Серия: Право. -2017. - № 2. - С.125 -143.

21. Братановский С.Н. Теория государства и права. - М.: Директ-Медиа, 2013.-241 с.

22. Комментарий к Арбитражному процессуальному кодексу Российской Федерации под ред. В.В. Яркова. - М., 2004 // СПС «Консультант плюс».

23. Постатейный комментарий к Арбитражному процессуальному кодексу Российской Федерации под ред. А.П. Рыжакова. - М., 2008. // СПС «Консультант плюс».

24. Общая теория права и государства: учебник для студентов высших учебных заведений /- 3-е изд., перераб. и доп.. - Москва: Юристъ, 2001. - 517 с.

25. Thomas R. Legitimate Expectations and Proportionality in Administrative Law. Oxford, 2000. P. XI.

26. Singh M. P. German Administrative Law in Common Law Perspective. NewYork, 2001. P. 150-161.

27. Мельничук Г.В. Стандарты оценки дискреционных актов в административном праве Германии // Законодательство. 2011. № 10. С. 88.

28. Это правило, например, прямо закреплено в ч. 3 ст. 45 ЗАП Финляндии (см.: Сборник законодательных актов по административным процедурам. - Алматы, 2013. С. 376).

29. КурохтинЮ.А. Конституционно-правовоерегулирование иреализация принципа состязательности судопроизводства в Российской Федерации: Автреф. дис.... канд. юрид. наук. - М., 2007. - 27 с.

30. Административное право зарубежных стран; Учебник / под ред. А.Н. Козырина и М.А. Штатиной. - М. : Спарк, 2003. - 464 с.

31. Брэбан Г. Французское административное право / Г. Брэбан; Пер. с фр. Д. И. Васильева, В. Д. Карповича; Под ред. и со вступ. ст. С. В. Боботова. - М.: Прогресс, 1988. - 487 с.

REFERENCES

1. Tihomirova L.V., Tihomirov M.YU. YUridicheskaya enciklopediya. - M.: 2002. - 972 s.

2. Protasov V.N.Osnovy obshchepravovoj processual'noj teorii. - M.: YUridicheskaya literatura, 1991. -144 s.

3. Barishpol'skaya T.YU. Grazhdanskijprocess i procedura (ponyatie, sluzhebnaya rol', problemy teorii i praktiki). Avtoref. diss. kand. yurid. nauk. Tomsk, 1988. - 21 s.

4. Abdrasulov E.B. Tolkovanie zakona i norm Konstitucii: teoriya, opyt, procedura. Avtoref. diss. d.yu.n.: 12.00.01. Almaty, 2003. -50 s.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Lazarev B.M. Upravlencheskie procedury/pod red. Lazareva B.M. - M., 1988. -272 s.

6. Bajtin M.I., YAkovenko O.V. Teoreticheskie voprosy pravovoj procedury // ZHurnal rossijskogo prava. - 2000. - №8. S. 93-102.

7. YAkovenko O.V. Pravovayaprocedura. Avtoref. diss. kand. yurid. nauk. Saratov, 1999. -21 s.

8. YUridicheskaya processual'naya forma. Teoriya i praktika / Virtuk N.V., Gorshenev V.M., Dobrovol'skaya T.N., Ikonickaya I.A., i dr.; Pod red.: Gorshenev V.M., Nedbajlo P.E. - M.: YUrid. lit., 1976. - 279 c.

9. Protasov V.N. Teoriya yuridicheskogo processa/ Pod obshch. red. V.M. Gorsheneva. - Har'kov: Vishchashk., 1985. -192 s.

10. Lajtman V.I. Procedurno-processual'naya forma v deyatel'nosti obshchestvennyh organizacii SSSR. Diss. kand. yurid. nauk. Har 'kov, 1982. -123 s.

11. Matyuhin A. Parlament kak sostyazatel'nyj institut v politiko-pravovom prostranstve//Nauchnye trudy «ddilet». - №2(8). - 2000. - S.3-13.

12. Tihomirov YU.A. Administrativnye procedury i pravo// ZHurnal rossijskogo prava. 2002. №4. S.3-13.

13. Tihomirov YU.A. Administrativnoe pravo i process. / Tihomirov YU.A. - M., 2008. -816 s.

14. Lazarev I. M. Administrativnye procedury v sfere vzaimootnoshenij grazhdan i ih organizacij s organami ispolnitel'noj vlasti v Rossijskoj Federacii: avtoref. dis. kand. yurid. nauk: 12.00.14. In-t gos-va i prava Ros. akad. nauk. - M., 2002. - 20 s.

15. Kozlov YU.M. Administrativnye pravootnosheniya. M. 1976. -191 s.

16. Tihij R.S. Problemy pravovogo regulirovaniya administrativnyh procedur v RF (regional'no-pravovoj aspekt): avtoref. dis. kand. yurid. nauk: 12.00.14. - Tyumen', 2005. -26s.

17. Lazarev I. M. Administrativnye procedury v sfere vzaimootnoshenij grazhdan i ih organizacij s organami ispolnitel'noj vlasti v Rossijskoj Federacii: avtoref. dis. kand. yurid. nauk : 12.00.14. M.; In-t gos-va i prava Ros. akad. nauk. - M., 2002. -20 s.

18. Kozyrin A. N. Administrativnoe pravo zarubezhnyh stran: uchebnik/A. N. Kozyrin, M. A. SHtatina, A. B. Zelencov, i dr.; Pod red. A. N. Kozyrina, M. A. SHtatinoj. - M.: Spark, 2003. - 462 s.

19. Alekseev S.S. Problemy teorii prava. Kurs lekcij v dvuh tomah. T. 1. Sverdlovsk, 1972. - 396 s.

20. Davydov K.V. Principy administrativnyh procedur: funkcii, sistema, perspektivy razvitiya//Vestnik Voronezhskogo gosudarstvennogo universiteta: Seriya: Pravo. -2017. - № 2. - S.125 -143.

21. Bratanovskij S.N. Teoriya gosudarstva i prava. M.: Direkt-Media, 2013.-241 s.

22. Kommentarij k Arbitrazhnomu processual'nomu kodeksu Rossijskoj Federacii pod red. V.V. YArkova. M., 2004. //SPS «Konsultantplyus».

23. Postatejnyj kommentarij k Arbitrazhnomu processual'nomu kodeksu Rossijskoj Federacii pod red. A.P. Ryzhakova. M., 2008. //SPS «Konsultantplyus».

24. Obshchaya teoriya prava i gosudarstva: uchebnik dlya studentov vysshih uchebnyh zavedenij / -3-e izd., pererab. i dop. . - Moskva: YUrist», 2001. - 517 s.

25. Thomas R. Legitimate Expectations and Proportionality in Administrative Law. Oxford, 2000. P. XI.

26. Singh M. P. German Administrative Law in Common Law Perspective. NewYork, 2001. P. 150-161.

27. Mel'nichuk G. V. Standarty ocenki diskrecionnyh aktov v administrativnom prave Germanii // Zakonodatel'stvo. 2011. № 10. S. 88.

28. Eto pravilo, naprimer, pryamo zakrepleno v ch. 3 st. 45 ZAP Finlyandii (sm.: Sbornikzakonodatel'nyh aktov po administrativnym proceduram. Almaty, 2013. S. 376).

29. Kurohtin YU.A. Konstitucionno-pravovoe regulirovanie i realizaciya principa sostyazatel'nosti sudoproizvodstva v Rossijskoj Federacii: Avtref. dis. ... kand. yurid. nauk. - M., 2007. - 27 s.

30. Administrativnoe pravo zarubezhnyh stran; Uchebnik /pod red. A.N. Kozyrina i M.A. SHtatinoj M.: Spark, 2003. - 464 s.

31. Breban G. Francuzskoe administrativnoe pravo / G. Breban; Per. s fr. D. I. Vasil'eva, V. D. Karpovicha; Pod red. i so vstup. st. S. V. Bobotova. - M.: Progress, 1988. - 487 s.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.