CC BY
25УДК 342 (035.3)
СОТ ТЭРЕЛШНЩ КОНСТИТУЦИЯЛЫЦ ПРИНЦИП1 РЕТ1НДЕ К1НЭС1ЗД1К ПРЕЗУМПЦИЯСЫН ПРАКТИКАДА ЦОЛДАНУ МЭСЕЛЕС1
Толцын Серж^али^ызы Н^рышева
Казацстан Республикасы Жогаргы Сотыныц жанындагы Сот терелш академиясы Мемлекеттж-цуцыцтыц пэндердщ гылыми-бшм беру орталыгыныц доцентг, зац гылымдарыныц кандидаты, Нур-Султан ц., Казахстан Республикасы, е-mail: Nurysheva_T@mail.ru
TyUw свздер: сот терелт; конституциялыц принцип, ктэЫздж презумпциясы цагидаты, этмшшк цуцыц бузушылыц туралы кодекс; этмшшк цамацца алу; сот практикасы.
Аннотация. Сот терелтшц принциптерг зацдылыцты жэне адам мен азаматтыц цуцыцтарын цоргауды цамтамасыз етуде мацызды рел атцаратындыцтан, оларды цолда-ну барысында туындайтын мэселелердгц болуы зерттелт отырган тацырыптыц езектшгт айцындайды.
Мацалада сот билтшц уйымдастырылуы мен цызмет етугне цатысты принциптердщ басым белт Казацстан Республикасыныц Конституциясында кершс тапцандыцтан, олар-дыц цуцыцтыц бекгтглуг мен цолданылу ерекшелгктерг царастырылады.
Автор Казацстан Республикасыныц Кылмыстыц-процестж кодексшц 19-бабында беюттген «ЮнэЫздж презумпциясы цагидатыныц» жэне Этмшшк цуцыц бузушылыц туралы Казацстан Республикасыныц кодексШц (будан эрг - ЭКБтК) 10-бабында бершген «ЮнэЫздж презумпциясы» угымдарына, эрг галымдардыц осы цагидатца цатысты гылыми-цуцыцтыц тYсiндiрмелерiне жан-жацты тоцталады жэне сот терелтшц конституциялыц принцип-тер1 жалпы алганда цылмыстыц-процестж сипатца ие болатыны туралы тужырымга келедi.
Мацалада басты назар сот терелтшц конституциялыц принцип ретгнде тнэЫздж презумпциясын экмшшк цуцыц бузушылыцтар туралы ¡с ЖYргiзу бойынша сот практика-сында цолдану мэселесгне аударылады. Автор арнайы цуцыцтан айыру жэне экмшшк цамацца алу жазалары туралы цаулыны орындау барысында тнэЫздж презумпциясы цагидатыныц цолданылуына цатысты сурац туындайтынына тоцталады.
Автор, ЭКБтК-тщ 884-бабыныц 3-тармагына сэйкес арнайы цуцыцтан айыру жэне этмшшк цамацца алу туртдегг экмшшк жазаларды цолдану туралы цаулы шыгарылган сэттен бастап орындалуга жататынын, ал ЭКБтК-тщ 832-бабыныц 1-белтне сэйкес прокурордыц сот цаулысына шагым, апелляциялыц етшшхат цаулы тапсырылган куннен бастап он тэулж штде бершуг мYмкiн екендг аныцталганын, ЭКБтК-тщ 829-5-бабыныц 3-тармагына сэйкес, егер жауапца тартылган адам этмшшк цамауга алу туралы цаулыга шагым, наразылыц, шагым немесе наразылыц берсе, ол бершген сэттен бастап бiр тэулж штде царалатынын негiздей келе, жогарыда керсеттген этмшшк жазалар бойынша цаулы-ларды орындау кезтде тнэЫздж презумциясы конститтуциялыц цагидатыныц сацталмай-тыны туралы цорытынды жасайды.
Сонымен цатар, Казацстан Республикасыныц Конституциясына «сот терелтн жу-зеге асыратын конституциялыц принциптерге» цатысты толыцтырулар жэне тнэЫздж презумпциясы цагидатыныц сацталуы ушт ЭКБтК-тщ сэйкес нормаларына езгерютер енгi-зу усынылады.
ВОПРОСЫ ПРАКТИЧЕСКОГО ПРИМЕНЕНИЯ ПРЕЗУМПЦИИ НЕВИНОВНОСТИ КАК КОНСТИТУЦИОННОГО ПРИНЦИПА ПРАВОСУДИЯ
Нурышева Толкын Серикгалиевна
Доцент Научно-образовательного центра государственно-правовых дисциплин
Академии правосудия при Верховном Суде Республики Казахстан, кандидат юридических наук,
г. Нур-Султан, Республика Казахстан, е-mail: Nurysheva_T@mail.ru
Ключевые слова: правосудие, конституционный принцип, принцип презумпция невиновности, кодекс об административных правонарушениях; административный арест; судебная практика.
Аннотация. Принципы правосудия играют важную роль в обеспечении законности и за-
№3 (61) - 2020
щиты прав человека и гражданина. Наличие проблем, возникающих при их применении, определяет актуальность исследуемой темы.
В статье рассматриваются особенности правового закрепления и применения принципов, касающихся организации и деятельности судебной власти, так как большая часть принципов отражена в Конституции Республики Казахстан.
Автор подробно остановливается на понятиях: «принципа презумпции невиновности», закрепленного в статье 19 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан, «презумпции невиновности», изложенного в статье 10 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях (далее - КоАП), и научно - правовых разъяснениях ученых относительно данного принципа, и приходит к выводу о том, что конституционные принципы правосудия в целом носят уголовно-процессуальный характер.
Особое внимание в статье уделяется вопросу применения в судебной практике презумпции невиновности как конституционного принципа правосудия при рассмотрении дел об административных правонарушениях. Автор обращает внимание на то, что при исполнении постановления о лишении специального права и наложении административного ареста возникает вопрос относительно применения принципа презумпции невиновности. Автор также отмечает, что в соответствий пунктом 3 статьи 884 КоАП постановление о наложении административного взыскания в виде лишения специального права и административного ареста подлежит исполнению с момента его вынесения, а части 1 статьи 832 КоАПустановле-но, что жалоба, апелляционное ходатайство прокурора на постановление суда могут быть поданы в течение десяти суток со дня вручения постановления, согласно пункта 3 статьи 829-5 КоАП жалоба, протест на постановление об административном аресте, если лицо, привлеченное к ответственности, отбывает административный арест, подлежат рассмотрению в течение одних суток с момента подачи жалобы или протеста, и делает вывод о несоблюдении принципа презумции невиновности при исполнении постановлений по вышеуказанным административным взысканиям.
Автором предлагается внести дополнение в Конституцию Республики Казахстан в части касающихся «конституционных принципов отправления правосудия» и изменение в соответствующие нормы КоАП для соблюдения принципа презумпции невиновности.
ISSUES OF PRACTICAL APPLICATION OF THE PRESUMPTION OF INNOCENCE AS A CONSTITUTIONAL PRINCIPLE OF JUSTICE
Tolkyn S. Nurysheva
Academy of justice under the Supreme Court
of the Republic of Kazakhstan, candidate of jurisprudence,
Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan, e-mail: Nurysheva_T@mail.ru
Keywords: justice, the constitutional principle, the principle of the presumption of innocence, the code of administrative offences, administrative arrest; litigation.
Abstract. Since the principles ofjustice play an important role in ensuring the rule of law and the protection of human and civil rights, the existence of problems arising in their application determines the relevance of the topic under study.
The article discusses the features of legal consolidatin and application of the principles relating to the organization and activities of the judiciary, since most of the principles are reflected in the Constitution of the Republic of Kazakhstan.
The author in detail stop on the concepts of«presumption of innocence» enshrined in article 19 of the Criminal procedure code of the Republic of Kazakhstan, and «presumption of innocence» contained in article 10 of the Code of Kazakhstan on administrative offences (hereinafter - CAO), and scientific and legal scholars regarding the explanation of this principle, and concludes that the constitutional principles of justice are, in General, criminal procedural character.
Special attention is paid to the issue of applying the presumption of innocence in judicial practice as a constitutional principle of justice in cases of administrative offenses. The author draws attention to the fact that when executing a decision on deprivation of a special right and imposition of administrative arrest, a question arises regarding the application of the principle of presumption of innocence.
The author also notes that, under paragraph 3 of article 884 CAO of the resolution on imposing of an administrative penalty in the form of deprivation of a special right and an administrative arrest shall be executedfrom the moment of its adoption, and part 1 of article 832 CAO established that the
complaint, appeal the Prosecutor's request for a court order may be filed within ten days from the date of delivery of the decision, according to paragraph 3 of article 829-5 CAO the complaint, the protest on the resolution on administrative arrest, if the person prosecuted, serving administrative detention, are subject to review within one day from the moment of filing a complaint or protest, and concludes that the constitutional principle of presumption of innocence is not observed in the execution of decisions on the above-mentioned administrative penalties.
The author proposes to make an addition to the Constitution of the Republic of Kazakhstan in terms of the «constitutional principles of the administration of justice» and change the relevant norms of the administrative Code to comply with the principle ofpresumption of innocence.
Казакстан Республикасы Конституция-сына сэйкес сот билЫ Казакстан Республи-касыньщ атынан юке асырылады жэне езше азаматтар мен ^йымдардыц к¥кыктарын, бо-стандыктары мен зацды мYДделерiн коргауды, Казакстан Республикасы Конституциясыныц, зацдарыныц, баска да нормативтк к¥кыктык актшершщ, халыкаралык шарттарыныц орын-далуын камтамасыз етудi максат етш коятын1 мемлекеттж билжтщ бiрi болып табылады.
Сот билЫнщ принциптерi бастапкы, жетекшi негiз ретiнде Казакстан Республи-касындагы сот билЫнщ дамуы мен д^рыс калыптасуыныц негiзгi багыттарын аныктай-ды. Демек, сот билЫнщ принциптерше оныц табигатын, кызмет етуi мен ^йымдасты-рылуыныц бастамалык негiздерiн, когамныц дамуыныц к¥кыктык децгешн керсететiн не-гiзгi бастамалар жаткызылады. взшщ непзп максаты бойынша принциптер сот билЫнщ калыптасуыныц мэнш жэне оныц непзп кы-зметiн ашатын ережелерден тирады, оныц ерекше элеуметтж сапасын керсетедь Сот билiгiнiц мэртебес^ оныц жYзеге асырылу принциптерiнiцкалыптасуыменайкындалады.
Сот терелiгiнiц принциптерi - зац-дылыкты жэне адам мен азаматтыц кръкта-рын коргауды камтамасыз етуде мацызды рел аткарады, эрi бiрыцFай сот жYЙесiн ^йымда-стырады жэне оныц кызметiн ткелей реттей-тiн ортак принциптер болып табылады.
Сот пен судьялардыц тэуелЫздк принципi сот билiгi дербестiгiнiц мацызды кепш болып табылады. М^ндай принцип Конституциямен жария етiлген елдерде соттардыц дербестiгiн б^затын немесе эшкерелейтiн нормативтж к^кыктык актiлер шыFарылмайды [1; 278].
Зац эдебиетшде сот билiгi принциптерi мен сот терелiгiнiц (сот ендiрiсi) жалпы прин-циптерiнiц ара-жiгiн аша бермейдi [2; 85]. Де-генмен, осы принциптер ездерi керiнiс тапкан нормативтiк кайнар кездерге байланысты мы-надай тYрлерге белiнедi:
1) ткелей Казакстан Республикасыныц Конституциясында бекiтiлген принциптер;
2) «Казакстан Республикасыныц сот ЖYЙ-
есi мен судьяларыныц мэртебесi туралы» Казакстан Республикасыныц Конституциялык зацында бекiтiлген принциптер2;
3) эр к¥кык саласыныц зацнамасында бекiтiлген принциптер.
врине б^л жiктеу шартты сипатта болып келедь
Сот билiгiнiц ^йымдастырылуы мен кызмет етуше катысты принциптердiц басым белiгi Казакстан Республикасыныц Конституциясында кершю тапкан, оныц нормаларын-да сот билЫнщ негiзгi максаттары мен сот терелЫ принциптерi керсетiледi.
Судья сот терелЫн iске асыру кезшде тэу-елсiз жэне Конституция мен за^а Fана баFы-нады. КР-сы Конституциясыныц 77-бабына сэйкес судья зацды колданFан кезде теменде-гi принциптердi басшылыкка алуFа тиiс деп керсетшген:
- адамныц кiнэлiгi екендiгi зацды кушше енген сот Yкiмiмен танылFанша ол жасалFан кылмыска кiнэлi емес деп есептеледц
- бiр крък б^зушылык Yшiн ешкiмдi де кайтадан кылмыстык немесе экiмшiлiк жауа-пка тартуFа болмайды;
- езiне зацмен кезделген соттылы^ын оныц келiсiмiнсiз ешюмнщ езгертуiне бол-майды;
- сотта эрюм ез сезiн тыцдатуFа к¥кылы;
- жауапкершшкл белгiлейтiн немесе KY-шейтетш, азаматтарFа жаца мiндеттемелер жYктейтiн немесе олардыц жаFдайын нашар-латын зацдардыц керi кYшi болмайды. Егер крък б^зушылык жасалFаннан кейiн ол Yшiн жауапкершiлiк зацмен алынып тасталса немесе жещлдетшсе, онда жаца зац колданылады;
- айыпталушы езiнiц кiнэсiздiгiн дэлелде-уге мiндеттi емес;
- ешюм езiне-езi, ж^байына (зайыбына) жэне зацмен белгшенген шектегi жакын туы-старына карсы аЙFак беруге мшдетл емес. Дiни кызметшiлер ездерiне сенш сырын ашкандарFа карсы куэ болуFа мiндеттi емес;
- адамныц кiнэлi екендiгi женiндегi кез келген ^дк айыпталушыныц пайдасына ка-растырылады;
1 Казацстан Республикасыныц Конституциясы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K95 0001000_
2 Казахстан Республикасыныц сот ЖYйесi мен судьяларыныц мэртебей туралы: Казахстан Республикасыныц 2000 жылгы 25 желтоксандагы № 132 Конституциялык зацы //http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z000000132
- зацсыз тэсшмен алынган айга^тардыц зацды кYшi болмайды. Ешкiм eзшщ жеке мой-ындауы негiзiнде гана сотталуга тию емес;
- кылмыстык зацды ^састыгына карай колдануга жол берiлмейдi.
Сонымен катар, ^Р-сы Конституциясымен белгiленген сот терелЫнщ принциптерi Ре-спубликаныц барлык соттары мен судьялары-на ортак жэне бiрыцFай болып табылады деп бектлген3.
Байкап отырFанымыздай сот терелЫнщ конституциялык принциптерi жалпы алFан-да кылмыстык-процестк сипатка ие болып отыр, яFни «сот Yкiмiмен», «айыпталушы», «кез келген кYдiк айыпталушыныц», «айып-талушы eзiнiц кшэЫздЫн дэлелдеуге мш-детт емес», «кылмыстык зацды ^ксасты^ына карай ....» жэне таFы баска ^ымдарды камти-тынынан кeрiнедi.
Б^ны ^азакстан Республикасы Т^^ыш Президентi - Елбасыныц ^оры, ^азакстан Республикасыныц Конституциялык Кецес^ ^азакстан Республикасыныц Одшет мини-стрлЫмен YCынылFан ^азакстан Республикасы Конституциясына Еылыми-практикалык тYсiндiрмеден кeруiмiзге болады: «Кiнэсiздiк презумпциясы (жорамал) принципi эр адам оныц кылмыстык к¥кык б^зушылык (кылмыс немесе кылмыстык терiс кылык) жасаFандыFы Yшiн кiнэлiлiгi кезделген тэртiппен дэлел-денгенге жэне соттыц зацды кушше енген Yкiмiмен белгiленгенге дейiн кшэыз деп сана-латынынан тирады. Ешюм де eзiнiц кшэыздь гiн дэлелдеуге мшдетт емес. КYдiктiнiц, ай-ыпталушыныц, сотталушыныц кiнэлiлiгiне сейiлмеген кYмэн олардыц пайдасына тYсiн-дiрiледi. ^ылмыстык жэне кылмыстык-про-цестiк зацдарды колдану кезшде туындаFан кYмэндар да кYдiктiнiц, айыпталушыныц, сотталушыныц пайдасына шешiлуге тиiс. Ай-ыптау Yкiмi болжамдарFа негiзделе алмайды жэне ол жол берiлетiн жэне анык дэлелде-мелердiц жеткiлiктi жиынты^ымен расталуFа тиiс (^Р ^ПК 19-бабы). Сотта оныц кылмыс жасаFаны Yшiн кiнэлi екендiгi дэлелденгенге жэне тшсл Yкiм зацды кYшiне енгенге дешн б^каралык акпарат кдаалдарында да адамныц кiнэлi екенi туралы пайымдаулар мен пЫр-лерге жол берiлмейдi [3; 529].
Айта кететш жайт, ^азакстан Республикасы Конституциясында «принциптер» деп, ал к^кык салаларыныц зацнамаларында «каFи-даттар» деп бекiтiлген, бiрак б^л терминдер калай жазылFанына карамастан мэнш жоFалт-пайды деп сенемiз, эрi ресми кайнар кeздерде калай бектлсе, соFан сiлтеме жасаймыз.
ЖоFарыда сот тeрелiгiнiц конституци-
ялык принциптерi жалпы алFанда кылмы-стык-процестiк сипатка ие болатынын айткан-быз, соныц дэлелi ретiнде бiр Fана кiнэсiздiк презумпциясы каFидатына токталып eтсек.
^азакстан Республикасыныц ^ыл-мыстык-процестiк кодексiнiц 19-бабында «Юнэ^здш презумпциясы каFидатыныц» мэнi ашылFан, яFни:
1. Орюм eзiнiц кылмыстык крък б^зушылык жасаудаFы кiнэлiлiгi осы Кодек-сте кeзделген тэртiппен дэлелденгенге жэне соттыц зацды кушше енген Yкiмiмен бел-гiленгенге дейiн кiнэсiз болып саналады.
2. Ешкiм де eзiнiц кiнэсiздiгiн дэлелдеуге мiндеттi емес.
3. Куд^шщ, айыпталушыныц, сотталушыныц кшэлшгше сейiлмеген кYмэн олардыц пайдасына тYсiндiрiледi. кылмыстык жэне кылмыстык-процестiк зацдарды колдану кезшде туындаFан ^мэндар да кYдiктiнiц, айыпталушыныц, сотталушыныц пайдасына шешшуге тиiс.
4. Айыптау Yкiмi болжамдарFа негiзделе алмайды жэне ол жол бершетш жэне анык дэлелдемелердщ жеткiлiктi жиынтыFымен расталуFа тиiс4.
Жалпы алFанда кiнэсiздiк презумпциясы кукыктык категория ретiнде кeне тарихка ие. 1215 жылFы Еркiндiктiц ¥лы хартиясын-да «зацды кYшiне енген Yкiм бойынша Fана туткыша алуFа, тYрмеге камауFа, иелiгiнен айыруFа болады» - деп ^рсетшген [4].
М.С. Кемали мен С.К. Журсимбаевтыц пiкiрiнше «Юнэыздж презумпциясы принципi сот тeрелiгiнiц принцип ретiнде 1789 жылFы француздык адам мен азаматтыц кукыктары жeнiндегi декларацияда алFаш рет бектл-ген. Бул, кылмыс жасады деп айыпталFан адам: оныц кшэс зацда кeзделген тэртшпен дэлелденбейiнше жэне зацды кYшiне енген сот Yкiмiмен белгiленгенге дейiн кшэЫз деп есептеледi дегендi бiлдiредi» [5; 182].
Юнэыздж презумпциясы принципiнiц юке асырылуы сот iсiн жYргiзудiц адамгер-шiлiк бастауы болып табылады. ОFан сэйкес айыпталушы eзiне катысты объективт жэне iзгiлiктi карым-катынас кукы^ына ие болады жэне eзiнiц кiнэсiздiгiн дэлелдеуге мшдетл емес [6; 537].
Е. Сапаргалиев кiнэсiздiк презумпциясы принцитнщ ^азакстан Республикасыныц Конституциясында бiкiтiлу мэселесше катысты келесi кeзкарасын берген: «Адам, кылмыс жасаFаны Yшiн кiнэлiлiгi зацды кYшiне енген сот Yкiмiмен танылFанFа дейiн, кiнэсiз деп есептеледь Негiзi бул принцип Конститу-цияда бекiтiлмеуi тиiс. 1993 жылFы жэне 1995
3 Казахстан Республикасыныц Конституциясы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K95 0001000_
4 Казацстан Республикасыныц Кылмыстьщ-процестт кодексг. Республикасыныц КодекЫ 2014 жылгы 4 шт-дедег! № 231-УКРЗ //http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000235
жылгы Казахстан Республикасыныц Кон-ституцияларында б^л принциптiц бекiтiлуiн Кецес билiгi болган жылдарда юнэЫздк презумпциясы кылмыстык зацмен танылга-нымен, практика жYзiнде юке асырылмаган-дыктан, адамдардыц тагдырында кайгылы кeрiнiс тапкандыгымен негiздеуге болады» [7; 415].
Жогарыда аталгандарды ескере отырып, КР Конституциясында бекiтiлген юнэЫздк презумпциясы принципшщ эюмшшк-делик-тiк сипатына да мэн беру керек.
Б. Левченконыц пiкiрiнше: «ЮнэЫздк презумпциясы кагидатыныц ^станымына ка-тысты зацды жауаптылык к¥кык б^зушыныц юнэс зацмен белгiленген тэртште дэлел-денбегенше, жария к¥кык саласында к¥кык б^зушылык жасаган адам юнэЫз деп есепте-ледi. Эюмшшк к¥кык б^зушылык туралы Ре-сей Федерациясыныц зацнамасында юнэЫздк презумпциясы кагидатыныц бекiтiлуi - жаца к^былыс. Сондыктан эюмшшк к¥кык туралы iстер бойынша iс жYргiзуде осы кагидатты колдану мэселелерш зерттеу кызыгушылык тудырады» [8; 159].
Осы юнэЫздк презумциясы принципь не эюмшшк к¥кыктык т^ргыдан токталып, оныц к¥кыктык бекiтiлуi мен практикада колданылу мэселесш карастыру кажеттЫ туындайды. Себебi, Казакстан Республикасыныц Эюмшшк к¥кык б^зушылык туралы Кодексiнде (одан эрi - ЭКБтК) «Эюмшшк к^кык б^зушылык туралы зацнама кагидат-тары» берiлген, эрi олардыц мацызы айкын-далган. Эюмшшк к¥кык б^зушылык туралы зацнама кагидаттарыныц iшiнен юнэЫздк презумпция кагидатыныц мэнше келетiн бол-сак, юнэЫздк презумпциясы:
- eзiне катысты эюмшшк к¥кык б^зушылык туралы ю козгалган адам юнэс осы Кодексте кезделген тэртшпен дэлел-денгенге жэне ез eкiлеттiктерi шегiнде iстi караган судьяныц, органныц (лауазымды адамныц) зацды кушше енген каулысымен белгiленгенге дешн кiнэсiз деп есептеледi;
- эюмшшк к¥кык б^зушылык туралы iс кыскартылган iс жYргiзу тэртiбiмен ка-ралган жагдайда, сондай-ак айыпп^л телеу кажеттЫ туралы н^скама бойынша eзiне катысты эюмшшк к¥кык б^зушылык туралы ю козгалган адам тиiстi шешiм зацды кYшiне енген кезге дешн кiнэсiз деп есептеледi;
- ешюм де eзiнiц кiнэсiздiгiн дэлелдеуге мшдетл емес;
- кiнэлiлiкке келтiрiлген кез келген ^мэндар eзiне катысты эюмшшк к¥кык б^зушылык туралы iс козгалган т^лганыц пайдасына тYсiндiрiледi. Эюмшшк крък б^зушылык туралы зацнаманы колдану кезшде туындайтын кYмэндар да оныц пайдасына шешшуге тиiс5.
Осы эюмшшк крък б^зушылык туралы зацнамада бектлген кiнэсiздiк презумпциясы кагидатыныц практикада колданылу жагдай-ын карастырсак, экiмшiлiк жазалардыц шш-де арнайы к¥кыктан айыру жэне экiмшiлiк камакка алу жазаларын орындау барысында кiнэсiздiк презумпциясы кагидатыныц кан-шалыкты д^рыс колданылатыны с^рак туын-датады.
ЭКБтК-тщ 884-бабыныц 3-бeлiгiнде арнайы к^кыктан айыру жэне эюмшшк камакка алу тYрiнде эюмшшк жаза колдану туралы каулы шыгарылган кезiнен бастап орында-луга жатады деп бекiтiлген6.
Жалпы алганда эюмшшк к¥кык б^зушылыктар туралы iстер бойынша кау-лыныц зацды кYшiне ену мерзiмi - 10 тэулiк (832-бап. Сот каулысына шагым жасау, про-курордыц апелляциялык eтiнiшхат келтiру мерзiмi. 1. Сот каулысына шагым, проку-рордыц апелляциялык eтiнiшхаты каулы та-быс етiлген кYннен бастап он тэулж iшiнде, ал егер осы Кодекстщ 744, 745, 746, 747, 748 жэне 753-баптарында аталган т^лгалар iстi карауга катыспаса, оны алган кYннен бастап берiлуi мYмкiн). Б^л мерзiм жогарыда аталган экiмшiлiк жазалар туралы каулылардыц да зацды кушше ену мерзiмi болып табылады. Ягни каулы зацды кYшiне енбей турып, орындалуга жататындыгы, кiнэсiздiк презумпциясы кагидатыныц практикада колдану мэселесшщ бар екенш айкындайды. КР Жогаргы Сотыныц жа-нындагы Сот тeрелiгi академиясына бшктш-гiн арттыруга келген судьяларга бул мэселенi кeтергенде, олар ЭКБтК-тщ 829-5-бабына, ягни экiмшiлiк камакка алу туралы каулыга шагым, наразылык, егер жауаптылыкка тар-тылган адам эюмшшк камакка алуды eтеп жатса, шагым немесе наразылык бершген кезден бастап бiр тэулiк iшiнде каралуга жа-татындыгына сiлтеме жасайды7. Аталган ба-
пка да терец YЦiлетiн болсак, онда...... егер
жауаптылыкка тартылган адам экiмшiлiк камакка алуды eтеп жатса - делiнген, ягни каулы кушше енбеген, ал кукык бузушы жа-заны eтеп жатыр. Ал каулыныц орындалуы, кукык бузушыныц кiнэлi екендiгiн непздей-
5 Этмшшк цщъщ бузушылыцтар туралы: Казацстан Республикасыныц КодекЫ. 2014 жылгы 5 шiлдедегi № 235-V КРЗ // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000235
Г I \l / / / ll l LJ. / / LTL^M L.^LAI I . IV^/ IVLA^/ L^Xyi^O/ I V I l V / V / V / V / У/ S
6 Эюмшшк цщыц бузушылыцтар туралы: Казацстан Республикасыныц КодекЫ. 2014 жылгы 5 шiлдедегi № 235-V КРЗ // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000235
7 Этмштж цщыц бузушылыцтар туралы: Казацстан Республикасыныц КодекЫ. 2014 жылгы 5 шiлдедегi № 235-V КРЗ // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000235
Конституциялыц жэне экшшшк цуцыц
тШ белгш, сондыцтан зацды KYшiне енбеген цаулыны орындау кшэсiздiк презумпциясы конституциялыц принцишнщ сацталмауына, д^рыс цолданылмауына алып келедь Судья-лар, сондай-ац КР ЭКБтК-нщ 48-тарауын -Ацтау. Экiмшiлiк ц^цыц б^зушылыц туралы iстердi царауга уэкшеттж берiлген органныц (лауазымды адамныц) зацсыз эрекеттерiмен келтiрiлген зиянды eтеудi басшылыцца алуга болатынын негiзге алады. Шынтуайтында б^л жагдайда да бiрнеше тYсiнiспеушiлiк туын-дайды. Бiршшiден, екшщ бiрi ацтау инсти-тутына CYЙенбейдi. Екшшщен, неге зацды KYшiне енбеген цаулы дереу орындалуы тиiс? Осы т^ста эюмшшк цамацца алу жазасыныц жогаргы шегi аныцталганмен, ец тeменгi шепнщ аныцталмаганын да айта ету цажет. Практикада соттар эюмшшк цамацца алу жазасын тагайындаганда кeбiнесе бiр тэулж-тщ шегiнде тагайындап жатады. Тштен бiр тэулжке эюмшшк цамацца алганныц eзiнде цаулы зацды KYшiне енбей жатып, жазасын етеп жататындар жш кездеседi. Б^л жагдай ЭКБтК-тiц 10-шы бабында айцындалган кшэсiздiк презумпциясына цайшы келедi. Се-бебi ЭКБтК-те нацты бекiтiлген цагидаттарды б^зу, оныц сипаты мен мэнше царай, iс бойын-ша болган iс ЖYргiзудi жарамсыз деп тануга, осындай iс ЖYргiзудiц барысында шыгарылган шешiмдердiц KYшiн жоюга не осы т^ргыда жи-налган материалдарды дэлелдеу KYшi жоц деп тануга экеп согатындыгы бекiтiлген8. «Сот-тардыц Казацстан Республикасы Экiмшiлiк
ц^цыц б^зушылыц туралы кодексiнiц Жалпы белтнщ нормаларын цолдануыныц кейбiр мэселелерi туралы» Казацстан Республикасы Жогаргы Сотыныц 2016 жылгы 22 желтоц-сандагы №2 13 Нормативтж цаулысында: ЭКБтК-нщ процестiк ережелерiнде олцылыцтар болган кезде соттар сот терелтнщ цагидатта-ры жэне адам мен азаматтыц ц^цыцтары туралы конституциялыц нормаларды, эюмшшк ц^цыц б^зушылыц туралы зацнаманыц цаги-даттарын басшылыцца алуга тиiс. Эюмшшк ц^цыц б^зушылыц туралы iстердi цараган кезде ЭКБтК-нiц 10-бабында бекiтiлген кшэс1здж презумпциясы цагидаты б^лжыт-пай сацталуга тиiс екендiгi кeрсетiлген9.
Казацстан Республикасы Конституция-сында кeзделген сот тeрелiгiн ЖYзеге асыру-дыц конституциялыц принциптершен габше-се цылмыстыц ц^цыц б^зушылыцца цатысты екенiн жогарыда айтып eттiк. Ал КР-сы Кон-ституциясымен белгшенген сот тeрелiгiнiц принциптерi Республиканыц барлыц соттары мен судьяларына ортац жэне бiрыцFай болып табылады деп бектлгенджтен, сот тeрелiгiнiц конституциялыц принциптерiнiц барлыц сала-ларFа цатыстылыFын ашу жэне цолдану аясын кецейту Yшiн КР Конституциясына eзгерiстер мен толыцтырулар енпзу цажеттiгi туындай-ды. Ол тeмендегi кесте арцылы негiзделедi.
Кесте - 1. Казацстан Республикасыныц Конституциясында бекшлген «сот тeрелiгiн ЖYзеге асыратын конституциялыц принцип-терге» салыстырмалы кесте.
№ р/с Курылымдык элемент! Колданыстагы редакция ¥сынылып отырган редакция Неггздеу: 1) туз ету дщ мат; 2) эрб1р енпзшген тузетуге накгы непздеме.
СОТТАР ЖЭНЕ СОТ ТОРЕЛ1П
1. 77- баптыц 3-тармагыныц 1) тармакшасы 1) адамныц кшат екещцп зацды купине енген сот ук1м1мен танылганша ол жасалган кылмыска кшэл1 емес деп есептеледЬ> 1) адамныц кшат екещцп зацды купине енген сот утам1мен_ каулысымен танылганша ол жасалган кылмыска, кукык бузушылыкка кшэл1 емес деп есептеледЬ Бекггшген принцип бойынша. тек кьшмыстык кукык бузушылыкка катысты екенш айкьш керуге болады. Сондыктан. бул принцип езге де сот еншр1с1 нысандарына катысты болуы ушш кажетп езгер1с.
2. 77- баптыц З-тармагыньщ 6) тармакшасы «6) айыпталушы ©ЗШЩ КШЭс1зД1ГШ дэлелдеуге мшдетп емес» «6) еппам езшщ кшэс1зд1гш дэлелдеуге мшдетп емес» Осы принцип те тек кьшмыстык кукык бузушылыкка катысты. Сондыктан. бул принциптщ барлык адамдарга катысты жэне ортак болуы ушш кажет езгерк.
3. 77- баптыц З-тармагыньщ 8) тармакшасы «8) адамныц кшэл1 екецщп женшдеп кез келген кущ к айыпталушынын пайдасына карастырылады» «8) адамньщ кшэл1 екещцп женшдеп кез келген кущк зацга кайшы эрекет жасады деп танылган адамньщ пайдасьша карастырылады» Бершген принцип те кьшмыстык кукык бузушылыкка катысты екенш айкьш керуге болады. Сондыктан. бул принцип ©зге де сот ецщрк1 нысандарына катысты болуы ушш кажетп езгерк.
*автормен к¥растырылган
9 «Соттардыц Цазацстан Республикасы Эюмшшк цщыц бузушылыц туралы кодексшц Жалпы белшнщ нормаларын цолдануыныц кейбгр мдселелерi туралы» Цазацстан Республикасы Жогаргы Сотыныц 2016 жылгы 22 желтоцсандагы № 13 Нормативтт цаулысы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P160000012S
Сонымен катаp, юнэЫздк пpезyмпциясы каFидатыныц сакталуы Yшiн ЭКБтК-ке де eз-rep^ енгiзy кажет деп ойлаймыз. Бул эсipесе экiмшiлiк камакка алу, аpнайы кукыташан айыpy жазалаpы бойынша каулыныц оpын-далу еpекшелiктеpiне байланысты. ЖоFаpыда каpастыpып eткендей, ЭКБтК-тщ 884-бабы-ныц 3-бeлiгiнде аpнайы кукыщтан айыpy жэне эюмшшк камакка алу тYpiнде эюмшшк жаза колдану тypалы каулы шыFаpылFан кезiнен бастап оpындалyFа жататындыктан, осы жа-залаpFа катысты каyлылаp да зацды кушше бipден енyi кажет шыFаp (мысалы, ЭКБтК-тщ 883-бабыныц 4) таpмакшасында шетелдк-тi немесе азаматтыта1 жок адамды Казакстан Республикасыныц шегшен шыFаpып жiбеpy тypалы каулы жаpия етiлгеннен кейiн зацды кушше енетiндiгi бекiтiлген10, ал накты
эюмшшж камакка алу жазасына катысты ай-татын болсак, каулы 10 тэулк iшiнде зацды кYшiне енгенге дешн, кукык бузушыта катысты каулыны оpындаy мэселесi туындауы мYмкiн), эpi шаFым немесе наpазылык беpiл-ген кезден бастап 6íp тэyлiк шшде каpалyFа жататындыFын ескеpсек, шаFым мен наpаз-ылыкты та деpеy жасау мYмкiндегiнен айы-pмайды. Жалпы алFанда кiнэсiздiк пpезyмп-циясы каFидатыныц сакталуын камтамасыз етедi.
Kоpыта келгенде Казакстан Республикасы Конституциясымен белгiленген сот тepелiгiнiц пpинциптеpi Республиканыц баp-лык соттаpы мен сyдьялаpына оpтак жэне бipыцFай болып табылатындыктан, олаpдыц колданылуы сот эдiлдiгiн сактаyFа негiз болып табылуы кажет.
ЭДЕБИЕТ
1. Казацстан Республикасыныц Конституциясы. Гылыми-цуцыцтыц тусшктеме. / Ав-торлар ужымы. Казацстан Республикасыныц зац шыгару институты. Алматы: «Жетi жаргы», 2005. - 392 бет.
2. Комахин Б.Н., Лысов П.К. Принципы судебной власти и принципы правосудия: тождества и различия // Вестник Московского университета МВД России. № 6/2013. - С. 85-89.
3. Казацстан Республикасыныц Конституциясы. Гылыми-практикалыц тустдгрме. -Астана, 2018. - 664 б.
4. Зайков Д.Е. История государства и права зарубежных стран. // http://www.nalogi.ru/ faq/detailphp?ID=1532124
5. Кемали М.С., С.К. Журсимбаев. Конституционное право зарубежных стран: Учебное пособие. - Алматы: Издательство «NURPRESS», 2013. - 360 с.
6. Конституционное право Республики Казахстан: Учебник / Сост. д.ю.н., профессор А.Т. Ащеулов. - Алматы: КазГЮУ, 2001. - 656 с.
7. Сапаргалиев Г. Конституционное право Республики Казахстан: Академический курс. Изд. 3-е, с доп. - Алматы: Жетi жаргы, 2007. - 544 с.
8. Левченко В.Б. Презумпция невиновности в административном законодательстве. // Вестник Университета имени О.Е. Кутафина (МГЮА). - 2/2014. - С. 158-163.
REFERENCES
. Qazaqstan Respyblikasynyn Konstitysiasy. Gylymi-quqyqtyq túsinikteme. / Avtorlar ujymy. Qazaqstan Respyblikasynyn zan shygary instityty. Almaty: «Jeti jargy», 2005. - 392 bet.
2. Komahin B.N., Lysov P.K. Prinsipy sydebnoi vlasti i prinsipy pravosydia: tojdestva i razlichia // Vestnik Moskovskogo yniversiteta MVD Rosii. M6, 2013. - S. 85-89.
3. Qazaqstan Respyblikasynyn Konstitysiasy. Gylymi-praktikalyq túsindirme. - Astana, 2018. -664 b.
4. Zaikov D.E. Istoria gosydarstva i prava zarybejnyh stran. // http://www.nalogi.ru/faq/detail. php?ID=1532124
5. Kemali M.S., S.K. Jyrsimbaev. Konstitytsionnoepravo zarybejnyh stran: Ychebnoeposobie. -Almaty: Izdatelstvo «NURPRESS», 2013. - 360 s.
6. Konstitytsionnoe pravo Respybliki Kazahstan: Ychebnik / Sost. d.iy.n., professor A.T. Aeylov. - Almaty: KazGIyY, 2001. - 656 s. "
7. Sapargaliev G. Konstitytsionnoe pravo Respybliki Kazahstan: Akademicheskii kyrs. Izd. 3-e, s dop. - Almaty: Jeti jargy, 2007. - 544 s.
8. Levchenko V.B. Prezympsia nevinovnosti v administrativnom zakonodatelstve. // Vestnik Yniversiteta imeni O.E. Kytafina (MGÚA). - 2/2014. - S. 158-163.
10 Этмшшк цщыц бузушылыцтар туралы: Казацстан Республикасыныц КодекЫ. 2014 жылгы 5 шiлдедегi M 235-V КРЗ // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000235
