Қазақстан Республикасында халықаралық төреліктің қалыптасуы және дамуы Текст научной статьи по специальности «История и археология»

Жабаева Айдана Айсултанцызы, КР Зацнама институты халы;аралы; зацнама жэне салыстырмалы ^¥^ы^тану бвлiмiнщ кiшi гылыми ;ызметкер^ «КазГЮУ Университета АК магистранты

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ХАЛЬЩАРАЛЬЩ ТЭРЕЛ1КТЩ

КАЛЫПТАСУЫ ЖЭНЕ ДАМУЫ

Кай елде болмасын ;¥;ы;ты; дауларды шешу мен б^зылган ;алпына келтiру

сот эдшдтмен жYзеге асырылады. Казахстан Республикасыныц 13-бабы 2-тармагына сэйкес, эркiм вз к¥^ы^тары мен мYДделерiн сотпен ;оргауга ^¥^ыгы бар [1]. Алайда, элеуметпк ;арым-;атынастардыц кYрделенуi мен Казахстан Республикасыныц элемдеп жетекшi жэне бэсекеге ;абшетп елдердiц ;атарына ;осылуына байланысты ;азiрri жагдайда, осы ;арым-;атынастардагы ;атысушылардыц мYДделерiнiц бузылуы жэне эдiл сот шешiмiне ;ол жеткiзу мYмкiн емес. Б^л мэселе вз шешiмiн сот жYЙесiн реформалау ар;ылы табуы мYмкiн. Алайда алдынгы ;атардагы мемлекеттердiц тиiмдi тэжiрибелерiн басшылы;;а ала отырып, б^л мэселенщ шешiмiн табуга мYмкiндiк туды. Квптеген мемлекеттерде, сондай-а; ТМД елдерiнде дамып келе жат;ан институттардыц бiрi тврелш сот болып табылады.

Казахстан Республикасына халы;аралы; тврелiк жYЙесiн енгiзу мэселес келесiдей себептердi жоюга ы;палдасты: азаматты; iстер бойынша соттардыц ;ызметше ауыртпалы; салмау, бiрiншi сатыдагы сотта ю ;арау кезiнде белгiлi бiр уа;ыт пен кYштi, оныц iшiнде ;аржылай шыгындарды талап етедi, жэне сот шешiмi, эдетте, тек бiр тараптыц гана мYДдесiн ;анагаттандырады, ал екiншi тарап сот шешiмiне разы болмайды, нэтижесiнде сот шешiмiне шагым кел^ру процесi (апелляциялы;, кассациялы;, ;адагалау сатысы) басталады. Атап вткен барлы; сатылардыц вз алдына бекiтiлген арнайы уа;ыт;а ;атысты талаптары бар. Осыган орай, ютер айларга, тiптi жылдарга жалгасып кететiн жагдайлар орын алуда.

Каза;станныц зацнамалы; жYЙесiне тврелiк соттарды енпзу тек дауды тиiмдi эрi тез шешуге жэрдемдесiп ;ана поймай, сонымен ;атар, сот ;арауына берiлетiн ютер саныныц азаюы, сот

тал;ылауыныц тэр^бш оцайлату, тараптар Yшiн сот шыгындарын азайту, сондай-а; iстi ;арау мен шешу мерзiмiн ;ыс;арту секiлдi квптеген сот вндiрiсiнiц проблемаларын реттеуге мYмкiндiк тугызды.

Казахстан Республикасында тврелiк сотта ю ;арау тэртiбiнiц децгейi элi де болса кец етек алган жо;. Сонды;тан да, нары;ты; экономика жагдайында оныц эрi ;арай дамуы ;аза;станды; ;огамныц ;ажеттшш болып табылады.

КР Судьяларыныц «Казахстан - 2050» стратегиясы аясындагы ^лтты; сот жYЙесiнiц мiндетi» (2013 ж.;араша айындагы) VI съезшде КР Президентi Н.Э. Назарбаев: «Каза;станныц ;¥;ы;ты; жYЙесiн дамытудыц зор ы;палы дауды балама тэсiлмен шешумен сайма сай келедi... Б^л Каза;станныц сот жYЙесiне оц взгерiстер экелед^ соттарга тYсетiн ауыртпалы;тарды азайтады. Сонымен ;атар, елде тиiмдi инвестициялы; ахуалды ;алыптастыруга, iскерлiк белсендiлiктi жандандыруга ы;палдасты; етедЬ>, - дедi [2].

Дауды балама тэсшмен шешуге аралы; немесе тврелш сот тал;ылаулары, медиация жэне бас;а да тэсiлдер жатады. Аталган тэсiлдер элемдiк тэжiрибеде «тшмдшп» жагынан вз дэрежелерiн иеленiп, кецiнен ;олданылуда.

Казахстан Республикасында тврелiк сот жYЙесiн реттейтiн зацнамалы; базаныц бар болуына ;арамастан, осы рэсiмдер толы; элеуетп пайдаланылмайды. Зацнаманыц жеткiлiксiздiгi, дауды шешуге байланысты т^ргылыщты халы;тыц квз;арасы, заци нигилизм, дауды тврелiк сотта шешу мYмкiндiктерi туралы коммерциялы; багыттагы вкшдердщ толы; хабардар болмауы, аталган мэселе аясындагы проблемалардыц шешiм таппауы секiлдi факторлар тврелiк сот институтыныц дамуын тежейдi.

Осыган байланысты, тврелiк сотта ют ;арау бойынша т^жырымдамалы; квз;арастарды

№2 (43) 2016 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы

эзiрлеу ^ажет. Колданыстагы зацнаманыц кемшiлiктерi мен ^¥^ьщтьщ ^акгыгысты жою ^ажет.

Тврелiк сотта iс ^арау тэртiбi мен ережесш кешендi зерттеу жэне осы саладагы тYрлi шешiлмеген теорияльщ мэселелердi шешу мацыздылыгы квптеген галымдар мен практиктердщ назарын аудартады деп болжауга болады.

Казахстан Республикасы КСРО-дан бвлiнiп вз тэуелшздшн 1991 жылы 16 желто^санда алган соц, взшщ ^¥^ьщтьщ базасын ^алыптастыра бастады. Ягни сол жылдардан бастап аральщ сот ^айта жандана бастады. Казахстан Республикасы нарьщтьщ экономикага квшiп, кэсiпкерлiк эрекеттердщ дамуы мен тараптардыц арасында эр тYрлi даулардыц пайда болуы, ^огамда дауларды шешудщ альтернативтi жолдары ^арастырыла бастады. Ягни мемлекеттiк соттар м^цдай квп iстердi ^арауга ^ау^арсыз болды. Сондьщтан да азаматтьщ дауларды шешуде балама (альтернативн) жолдар керек болды.

1991-2004 жылдар аралыгында тврелштщ ^^ьщтьщ жагынан реттейтш арнайы зацныц болмауы осы соттыц ары ^арай дамуына керi эсерш тигiздi. Тврелiк сол жылдары нормативнк-к¥^ьщтьщ актiлерде iшiнара баптармен реттелiп, ягни тольщ квлемде эрекет ете алмады. Сол жылдары тврелiк хальщаральщ шарттардыц зацдыльщтарыныц негiзiне жэне тврелштщ шю регламенттерiне байланысты вз ^ызметтерш ащарды. Осы жылдары Казахстан Республикасында тврелштер шыгарган шешiмдердi орындау мэселелерi бойынша бiрнеше ^иындьщтар орын алды.

Себебi 1993 жылы 4 мамырда Казахстан Республикасы министрлер кабинетiмен ^абылданган №358 Каулымен бекiтiлген экономикальщ дауды тврелш сотта шешу туралы ережеде мемлекетпк сот, тврелiк соттыц шыгарган шешiмдерi зацга сэйкес келмеген жагдайда мемлекетпк сот шешiмдi орындау туралы б^йрьщты беруден бас тартатын. М^цдай нормалар тврелш соттыц шыгарган шешiмдерiн ^айта мемлекеттiк сотта ^айта ^арауга жататын едi. Б^л мэселе 1993 жылдыц ^азац айында вз шешiмiн тапты. Ягни Казахстан Республикасыныц 1992 жылгы 17 ^ацтардагы «Шаруашыльщ дауларды Казахстан Республикасы тврелiк сотында шешу туралы» зацыныц 134-бабына сэйкес мемлекеттiк сот тврелштщ шешiмiн орындау б^йрыгын беренн кезде оныц зацга сэйкестiгiн тексермеу керек делшген. Бiрак та, б^л жогарыда аталган

ереженi мемлекеттiк органдар жэне сот жYЙесi ^олданган жо^. 1992-2004 жылдары Казахстан Республикасында тврелшке байланысты зандар, нормалар жеткiлiксiз болды. Мысалы КР-сы А1ЖК тврелiк туралы на^ты ережелердi ^амтыган жо^, тек ^ана КР А1ЖК 170-бабыныц 4тармагына сэйкес ведомствальщ мYлiктiк даулар тараптардыц келiсiмi бойынша егер ол зац актшершде тыйым салынбаса тврелiктiц ^арауына берiлуi мYмкiн делiнген [3, б.10-15].

Казахстан Республикасыныц галым-мамандар соныц iшiнде М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин, З.Х. Баймолдина, П.Я. Грешников секiлдi ата^ты зацгерлер тврелiк сот зацыныц жо^тыгына байланысты 1995-2004 жылдар аралыгында зац жобасыныц жасау жэне оны ^абылдау керек екендiгi туралы мэселе квтердь

1995-2004 жылдар аралыгында Казахстан Республикасы непзшен барльщ хальщаральщ тврелiктерге байланысты хальщаральщ конвенцияларга ^осылды жэне оны ратификациялады. Оныц iшiнде 1995 жылы 4 ^азан айында Нью-Йорк конвенциясына «Хальщаральщ тврелiктiц шешiмдерiнiц орындалуы туралы» жэне сол жылы Еуропальщ «Сырт^ы сауда туралы тврелш» конвенциясы жэне т.б. Ягни Казахстан Республикасы хальщаральщ жеке ^¥^ьщтьщ конвенция мен келюм ^атысушыларыныц бiрi, конвенцияда тараптар дауларын тврелiк соттарга беру ^¥^ьщтары белгшенген, м^цда егер келiсiм болган жагдайда мемлекетпк соттардыц араласпау ^агидасы жYзеге асырылады [3, б.17-

19].

Казахстан Республикасында алгаш^ы рет хальщаральщ тврелш реттейтiн арнайы зацнныц пайда болуына байланысты, мемлекетте кэсiпкерлер арасында туындаган дауды балама (альтернативтi) жолмен шешу кещнен ^олдана бастады. Ягни азаматтардыц тврелiкке сенiмi артты. Казахстан Республикасы тэуелсiздiк алган жылдары тврелштщ шешкен шешiмдерiн тараптар ерiктi турде орындамай, оны ^^ьщтьщ тYрде жэне мэжбYрлi тYрде орындататын зацныц болмауына байланысты ^иыншыльщтарды бастан кешiргенiн жогарыда ^арастырдьщ.

Казахстан Республикасында 2004 жылы 28 желто^сан айында алгаш^ы рет «Аральщ сот туралы» жэне «Хальщаральщ тврелш туралы» Зацдары ^абылданып, ягни мемлекет тарихында дауларды балама жолдармен шешуге жэне тврелiк соттарга байланысты алгаш^ы рет Yлкен ^адам жасалды. Каза^стандьщ ата^ты зацгерлер хальщаральщ тврелш институтын ары ^арай

6

дамытуга KipicTi.

Зацныц кабылданган алгаш^ы жылдары азаматтар арасында Ke6iHece аралык сотпен твpелiк соттыц айырмашылыщтарын д^рыс тYciнбеушiлiк квбipек кездесш жатты.

Аралык сот пен халыщаралыщ твpелiк ^ызметшщ айырмашылыгы накты тврелш орган емес, даудыц пэнiне байланысты тYciндipiледi. Твpелiк дауды мемлекеттщ rni^^ жэне халыщаралыщ децгейде кез-келген жеке жэне занды т^лгалардыц арасындагы (резидент немесе резидент емес) дауга байланысты тврелш вз дауларын шешуге к¥^ыщтары бар. Азаматтыщ-кдоыктык; келюмшарт^а байланысты тараптардыц келiciмi бойынша жеке жэне зацды т^лгалар арасындагы даулар аралыщ сотта каралады. Аралык сот тек кана резиденттер арасындагы туындаган дауларды карастырады.

Аралык сот туралы зац кабылданганнан бастап казipгi кезде кэсшкерлер арасындагы келiciмшаpтка байланысты туындаган дауларын баламалы тYpде шешуге кызыгушылыщтары арта тYcуде.

Казipгi тацда Казахстан Республикасында тврелшке жеке жэне занды т^лгалар арасындагы дауларын шешуге жYгiнушiлеp саны жыл сайын квбейiп келуде. Бipак, ^ipri танда заманныц

взгеpуiне байланысты тврел^щ зацына взгеpicтеp мен толыщтырулар енгiзу кажеттшш туындап отыр. Ягни твpелiк сотка байланысты шетелдiк тэж1рибеш кецiнен колдану керек деп есептеймш.

Жалпы алганда «Аралык сот туралы» жэне «Халыщаралыщ коммерциялык твpелiк сот туралы» Казахстан Республикасыныц Зандарыныц кабылдануы мемлекет атынан твpелiк сотка деген колдау деп тYciну керек деп ойлаймын.

Эдшет Миниcтpлiгiнiц жYpгiзген статистикасына карасак, 2010 жылы соттар шамамен 700 мыц азаматтык ic караган. 2011 жылгы каралган icтеp де осы шамада. «Осы сандардан квpiнiп т^ргандай-ак соттардыц азаматтыщ icтеpдi караудагы ж^мыстарыныц квптiгi Yлкен. Б^л ретте 2011 жылы аралык соттар 22 - ic, ал тврелш сот 3 ic караган. Соган байланысты аралык жэне твpелiк соттардыц к^зыретш кецейту мемлекетпк соттардыц жYктемеciн барынша твмендетер едi деп ойлаймын.

Твpелiк сотты дамытудыц басты максаты ол Казахстан Республикасыныц экономикасын дамытудыц бipден-бip жолы ретвде тYciну кажет деп ойлаймын.

ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi

1. 1995 жылгы 30 тамыз Казахстан Республикасыныц Конституциясы // А^параттьщ жYЙе «www. adilet.zan.kz» .

2. Выступление Президента Казахстана Нурсултана Назарбаева на VI съезде судей РК «Задачи национальной судебной системы в контексте Стратегии «Казахстан-2050» Астана. (20 ноября 2013 г.) // www.akorda.kz/www/www_akorda_kz.nsf/sections?openform&id_doc

3. Сулейменов М.К. Арбитражные (третейские) суды в Казахстане: прошлое, настоящее, будущее.-Алматы: Казахстанский международный арбитраж, НИИ частного права, 2007.- 430 с.

Мащалада дауларды баламажолдармен цараудыц бгр тзсШхалыщаралыщтврелгк институтыныц щалыптасу жэне даму жолы, оныц басща институттардан айырмашылыщтары мен ¡стерд1 щарау ерекшел1ктер1 щарастырылган.

ТYйiн свздер: халыщаралыщ тврел1к, дауларды балама жолдармен щарау.

В данной статье рассматривается путь формирования и развития международного арбитража как института альтернативного разрешения споров и отличительные черты от других институтов, особенности рассмотрения споров в арбитраже.

Ключевые слова: международный арбитраж, альтернативное разрешение споров.

№2 (43) 2016 ж. Цазацстан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы

8

In this article considered the way of formation and development of international arbitration as an institution of alternative dispute resolution and distinctive features from other institutions, particularly the consideration of disputes by arbitration.

Keywords: international arbitration, alternative dispute resolution

Айдана Айсултанцызы Жабаева,

КР Зацнама институты халыцаралыц зацнама жэне салыстырмалы цуцыцтану бвлiмiнiц Kimi гылыми цыi3MemKepi, «КазГЮУ Университетi» АКмагистранты

Цазацстан Республикасында халыцаралыц тврелжтщ цалыптасуы жэне дамуы

Жабаева Айдана Айсултанкызы,

младший научный сотрудник отдела международного законодательства и сравнительного правоведения Института законодательства РК, магистрант АО «Университет КазГЮУ»

Формирование и развитие международного арбитража в Республике Казахстан

Zhabayeva Aidana Aisultankyzy,

Younger research fellow of Department of the international legislation and comparative law of the Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan, a candidate for a Master's degree of JSC «KAZGUU University»

The way of formation and development of international arbitration in Republic of Kazakhstan