CC BY
3Социально-экономическое развитие
эеж 39.21.02
Г. Н. HYcinoBa1, Г. Б. Айдарханова2, М. К. Кадылбеков2, Г. К. Кайранбаева3, Г. Б. Аубакирова4
1Г.г.д., профессор, география, жергеорналастыру жэне кадастр кафедрасыньщ менгерушiсi (Эл-Фараби атындагы Казак улттык университетi, Алматы, Казакстан) 2География, жергеорналастыру жэне кадастр кафедрасыныц PhD докторанты
(Эл-Фараби атындагы Казак улттык университету Алматы, Казакстан) 3PhD, география, жергеорналастыру жэне кадастр кафедрасыныц доцент м.а.
(Эл-Фараби атындагы Казак улттык университету Алматы, Казакстан) 4География, жергеорналастыру жэне кадастр кафедрасыныц ага окытушысы (Эл-Фараби атындагы Казак ^лттык университетi, Алматы, Казакстан)
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АДАМ КАПИТАЛЫН ДАМЫТУДЫЦ ГЕНДЕРЛ1К ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Аннотация. Зерттеу жумысыныц негiзi гендерлiк курамдас беткп ескере отырып, Казакстан Республи-касыныц аймактарындагы адам капиталыныц удайы есу YPДiстерiн талдау болып табылады. Зерттеу нысаны Казакстан Республикасы аймактарыныц адам капиталы, зерттеудщ пэнi - адам капиталын дамытудыц ген-дерлiк аспекта болып табылады. Адам капиталын есептеудщ негiзгi моделi ретiнде ресейлiк галымдарымен толыктырылган, Дж.Минцердiц адам капиталын багалау моделi алынды. Гендерлiк курамдас беткп ескере отырып, ецiрлерде адам капиталын тиiмдi пайдалануга эсер ететiн факторлар аныкталды жэне осы фактордыц индекстерi есептелдi. Талдаулар емiр CYPУ узактыгыныц, бiлiм децгейiнiц, табыстарыныц сакталуы бойынша гендерлiк айырмашылыктарды керсеттi. Ецбек нарыгындагы эйелдердiц бiлiм децгейi, олардыц экономикалык белсендiлiгi децгейiнiц айырмашылыктары да байкалады. Зерттеу нэтижелерi бойынша, жинакталган адами капиталыныц децгейi бойынша кешбасшылар мен аутсайдер аймактар аныкталды.
Талдауда Yкiметтiц гендерлiк тецдiктi дамытуга жауапты катынасы туралы айтуга болады. Соцгы он жыл iшiнде Казакстан когамдык-саяси саладагы эйелдердiц екiлеттiктерiн кецейту женiндегi кызметте елеулi табыстарга жеттi. Казакстан Республикасы бiркатар халыкаралык келiсiмдер бойынша езше мiндеттемелер алды, кептеген зацдар кабылдады жэне Yкiметтiц iс-шараларына эйелдердiц катысуын арттырудыц негiзгi шарты болып табылатын, мемлекеттiк шараларды жасады.
Тушн сездер: адам капиталы, аймак, гендерлiк тендж, гендерлiк факторды есепке алгандагы адам капиталыныц индекса
Кiрiспе. Казакстанныц экономикалык есуу оныц улттык байлыкты калыптастыру удерю1мен тыгыз байланысты. Дуниежузшк банк усынган тужырымдамага сэйкес улттык байлык уш курам -дастыц жиынтыгы ретшде тусшшедк табиги капитал, енд1рют1к жэне енд1рют1к емес активтер жэне материалдык емес активер, оныц ш1нде адами капитал. Сонымен катар, адам капиталына халыктыц эл-аукаты мен ем1р суру сапасын сипаттайтын б1ркатар керсетюштерд1 жаткызуга болады. Адам капиталын, оныц ш1нде тэрбие, бшм беру, денсаулыкты ныгайту жуйесшщ жумыс ютеу1 жэне адамдардыц ецбекке кабшеттшгш, ецбекке жарамдылык кезещн арттыратын жэне ем1р суруге колайлы жагдайлардыц баска аспектшерш дамытуга жыл сайын комакты каражат жумсалады. Бул ез кезепнде, когамдык ецбек ешмдшгш арттыруга жэне халыктыц ем1р суру децгешнщ есуше экеледь
Бул зерттеу жумысында гендерлш айырмашылыктарды ескере отырып, Казакстан Республика-сыныц аймактарында адам капиталын дамытуга басты назар койылган.
Гендерлш тецд1кт1 камтамасыз ету елдер мен аймактардыц туракты дамуы мен тшмд1 экономикалык есуше кол жетюзу факторларыныц б1р1 болып табылады. Халыкаралык уйымдардыц гендерлш тецшздш, кэс1би сегрегация жэне экономикадагы эйелдердщ адами капиталын толык
пайдаланбау мэселелерше назар аударуына ^арамастан, кептеген елдер ерлер мен эйелдердщ тендт жвнiнде кездесетiн кедергiлердi енсере алмайды. Каза^станнын гендерлiк тендiк женiндегi он-жылдыщ стратегиясы Yкiметтiн гендерлiк тендшке ^ол жеткiзу женiндегi ^ызметке белсендi жэне жауапты ^атысуын керсетедi. Казахстан гендерлiк тендiктi ^амтамасыз ету багытында елеулi табыстарга ^ол жеткiздi. Непзп жетiстiктердiн ^атарында екi манызды занды атап етуге болады. Олар: «Ерлер мен эйелдердщ тен ку^ыщтары мен мYмкiндiктерiнiн мемлекеттiк кепiлдiктерi туралы» жэне «Турмыстыщ зорлыщ-зомбылы^тын алдын алу туралы» Зандар.
Казiргi жагдайды ескере отырып, адам капиталынын мэселелерiн онын гендерлш курамын талдамай ^арастыру толыщ емес жэне бiржакгы болады. Гендер бшм беру жэне мансап саласындагы мYмкiндiктердi негiздейдi, ^огамдагы тулганын элеуметтiк жагдайына эсер етедi, кэсiби езiн-езi аныщтауга жэне езiн-езi iске асыруга эсер етедь Сонымен ^атар, Каза^станда адам капиталыныц гендерлш ^урылымын жэне онын аймащъщ дамуына эсерiн зерттеулер жеткшкшз, бул Казахстан Республикасы адам капиталынын гендерлiк аспектiлерiн аумацтык; дифференциациялауды геогра-фиялыщ зерттеудщ езектiлiгi мен ^ажеттшгш аныщтайды. Казахстан аймакгарындагы адам капи-талын дамытудын гендерлiк ерекшелштершщ факторларын талдау Yшiн, ГАЖ-технологияларын ^олдана отырып, 2010-2018 жж. географиялыщ деректердщ кещспкпк базасы ^урылды.
Зерттеу материалдары мен эдктерь Зерттеу жумысында гылыми эдебиеттерге теориялыщ жэне эдюнамалыщ талдау, салыстырмалы, статистикалыщ талдау эдiстерi, ГАЖ эдютер^ топтастыру жэне жYЙелеу, ^урылымдыщ талдау эдiстерi ^олданылды. 2010-2018 жж. жиналган деректер ста-тистикалыщ жина^тардан, «Талдау» а^паратты^-аналитикалы^ жYЙесiнен, Казахстан Республикасы ¥лпъщ экономика министрлiгi статистика комитетшщ ТДМ улттык; есеп беру платформасынан, монографиялар, гылыми ма^алалар, жарияланымдар мен ЕЭЫД¥ есептерiнен, Еуропалыщ комис-сиянын «Шешiмдер ^абылдаудагы эйелдер мен ерлер» мэлiметтер ^орынан алынды.
Зерттеу нэтижелерi жэне талкылаулар. Адам капиталы теориясынын ^алыптасуы мен дамуы гендерлiк тендштщ манызды идеясымен ^атар жYргiзiлцi, бул ^огамдыщ удайы есудщ езгеруi жаг-дайында гендерлiк стереотиптердi терiске шыгаруга непзделген тарихи аныщталган жэне гылыми непзделген Yрдiс.
XVII-XVIII ff. эртYрлi гылыми мектептердщ екiлцерi нарыщтыщ ^атынастарды зерттей отырып, ен алдымен ендiрiстiк жэне ^огамдыщ YДерiстердiц белсендi ^атысушылары ретшде ер адамдарга назар аударган, олар эйелдердщ багынышты жагдайын ескермегендiктен, уза^ уа^ыт бойы элеу-меттiк бiрлiк ретiнде ^арастырылмаган, эйелдер мен аналардын Yй енбегш адам капиталын ^алпы-на келтiру Yрдiсi ретiнде багалауга мYмкiндiк бермедi.
XVIII-XIX гасырларда эйелдердщ ^огамдыщ ендiрiске ^атысуы, жыныстардын элеуметпк тендiгi мэселесiн белсендi зерттеуге экелмед^ ал меншiк ^атынастарымен [6] эйелдердi кемсiтудi негiздеу ^огамнын талдауынан гендерлш аспектiлердi алып тастады жэне «на^ты социализм» элеуметтiк саясатындагы гендерлiк езгерюке себеп болды. Тек XIX г. гана «тiрi ендiргiш кYштер» тужырымдамасын зерттеушiлер ез енбектершде адам капиталын багалау тэшлдершщ контекстiнде улттын адами капиталын багалай отырып, оны елдщ еркек жэне эйел адам капиталынын жиынтыгы ретiнде ^арастырды. Бул гендердш айырмашылыщтарды ескере отырып, адами капиталды одан эрi зерттеудщ басты нуктес болды, ол Л Э. Энгель [12], адам емiрiнiц а^ша кундылыгын аныщтау Yшiн ендiрiс багасынын эдюш пайдалануды, У. Петти [19], жина^талган адами капиталдын мелшерiн емiрлiк рента ретшде табсты капиталдандыру ар^ылы багалауды усынган, Дублин жэне А. Лотка [13], У. Фарр [14]. У. Фарр У. Петтидщ эдюш одан эрi жетiлдiрген. влiм коэффициенттерiне сэйкес елiм мYмкiндiгi факторынын моделiне енпзу ар^ылы, Петти жэне Jong-Suk Han, Jong-Wha Lee [15], жасы, жынысы, бiлiмi жэне жала^ы денгей бойынша жумыс ^шшщ ^урамы бойынша адам капиталынын мелшерш багалаган.
Халыщаралыщ уйымдардын даму стратегияларында элеуметик-экономикалыщ дамудын ^урам-дас белiгi ретiнде гендерлiк тендш мэселесi мемлекеттiк саясаттын манызды багыты ретiнде ^арас-тырылады.
1979 жылы ^абылданган эйелдерге ^атысты кемсiтудiн барлыщ нысандарын жою женiндегi Б¥¥ келiсiмiнде (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women - CEDAW)
мYмкiндiктеpдегi тендш емес, нэтижелеpдегi тецдш мaцыздылыFы aны;тaлFaн: кемciтyшiлiкке Kap^ зaцдapды эзipлеy жеткшкиз, олapдыц такты eмipге кепiлдiк беpy Yшiн ;оFaмды; eмipде жэне экономикaдa ;олдaнылy мехaнизмiн ;ypy ;aжет,оcылaйшa эйелдеpдщ кYнделiктi eмipде тецдшке ;ол жетюзедь Гендеpлiк тецдшке ;ол жеткiзyдiц ;оcapлы мa;caтын еcкеpy кеpек: 6ip жaFынaн, бул эйелдеpдщ мYмкiндiктеpi мен тaндayын кечей^, екiншi жaFынaн, эйелдеpдщ мYДделеpi мен пpоблемaлapынa оц эcеp етy Yшiн ултты; элеyеттi icке acbipy.
Б¥¥ Бac хaтшыcыньщ Жahaнды; caммитке дaйындaлFaн туpa;ты дaмy caлacындaFы ^н тэpтiбi жeнiндегi ;оpытынды бaяндaмacындa (;ьф^йек 2015 ж.) 17 мa;caттыц 12-ci гендеpлiк cипaттa болд [22]. Эpине со^ы шиpек Facыpдa, элемдеп эйелдеpдiц жaFдaйы бiлiм беpy, денcayлы; ca;ray, ецбек нapыFындaFы жумыспен ^мту жэне тaбыc кeздеpi сия;ты caлaлapдa aйтapлы;тaй жa;cы e3repic-теpге ушыpaды.
Со^ы екi онжылдыкга Kaзa;cтaн Pеcпyбликacы бip;aтap хaлы;apaлы; келiciмдеp бойыншa e3iœ мiндеттемелеp aлды, кeптеген зaндap ;aбылдaды жэне Yкiметтiц ic-шapaлapынa эйелдеpдiц кдтысуын apттыpyдыц негiзгi шapты болып тaбылaтын, мемлекеттiк шapaлapды жacaды. Б¥¥-ныц эйелдеpге ^тысты ^м^туш^кт^ бapлы; ныcaндapын жою тypaлы Конвенциясы (CEDAW), Пекин деклapaцияcы жэне ic-эpекет плaтфоpмacы, Мыцжылды; дaмy мa;caттapы сия;ты хaлы;apaлы; келiciмдеpдiц ca;тaлyы негiзiнде pеcпyбликa 2006-2016 жылдapFa apнaлFaн Гендеpлiк тецдш cтpaтегияcын эзipледi, ол осы ya^i^a дейiн гендеpлiк caлaдaFы мемлекеттiк ;ызметтщ негiзгi бaFы-ты болды. 2006-2016 жылдapFa apнaлFaн Гендеpлiк cтpaтегияны icке acыpyдыц aя;тaлyынa бaй-лaныcты Yкiмет отбacылы; жэне гендеpлiк caяcaттыц 2030 ^rnFa дейiнгi тужыpымдaмacын эзip-ледi [18].
Pеcпyбликaныц гендеpлiк caяcaты aяcындa, зaцнaмaлы; жэне элеyметтiк-экономикaлы; фaк-тоpлapдыц негiзiнде бaFдapлaмaлap жacaлынyы кеpек, бipa; ;aлыптac;aн этноэкономикaлы; жэне геоcaяcи жaFдaйлapды, оныц iшiнде ултты; жэне мэдени дэcтYpлеpдi еcкеpy ;aжет. Аймa;тapдыц элеyметтiк-экономикaлы; дaмy кepcеткiштеpiн бaFaлay ;a3ipri ултты; дэcтYpлеpмен бaйлaныcты гендеpлiк тецгеpiмciздiктi кepcетедi, бул эйелдеpге деген кeз;apacты aны;тaйтын эp тYpлi мешиль-ды;, ултты; жэне дiни еpекшелiктеpге бaйлaныcты елдщ ощуспк eцipлеpiнде aй;ын кepiнедi.
Kaзa;cтaн Pеcпyбликacыныц бapлы; aймa;тapындa эйелдеpдiц caны еpлеp caнынaн acaды, сонымен ;aтap, эйелдеpдiц eмip cYpy узa;тыFы оpтaшa есеппен 8 жылFa кeп. Жaлпы бул Ypдic елдщ бapлы; aймa;тapындa бaй;aлaды (1-cypет).
'(3
H
'it а е
е й
m
я
е
а
H
а Е
56 54 52 50 48 46 44 42 40
ilüüill
^ ^ J1- J1*
„у- «у- лу лу' лу лу лу лу ^ ^ ^ nS^ Jp
> хФ J > > ^ ^ А > * > ^ *
л*
Еpлеp
/Л
90 80
Ф
70 с
60 p
50 у
40 a
я
30 ы
20 ,
10 ж
0 л
Эйелдеp
1 -cypcx - ^a3aK;cxan Pеcпyбликacы aймaк;тapындaFы хaлык;тьщ жынысты; к;¥pылымы жэне еpлеp мен эйелдеpдiц eмip cypy ¥зaк;тыFы, 2018 ж. [10]
Казакстан Республикасыньщ аймактарында жэне республика бойынша орта есеппен алганда эйелдердщ жалакысы ерлермен салыстырганда 30-35%-га темен. Атырау жэне Мацгыстау облыс-тары ерекше назар аудартады, ейткенiбyл керсеткiш аталган облыстарды 40-50% курайды. Бул кубылыс эйелдер ецбеп бэсекеге кабшетшз осы ещрлерде экономиканыц мунай-газ секторыныц басым болуымен тYсiндiрiледi.
Сондай-ак эйелдерге Караганда ерлердщ экономикалык белсендшгшщ жогары децгешндеп Yрдiстер байкалады. Казакстанныц барлык аймактарында, республикалык мацызы бар Алматы жэне Шымкент калаларын коспаганда (мунда экономикалык белсендi эйелдер ерлерге караганда кеп) экономикалык белсецщ халыктыц курылымында ерлер басым.
'ij (D
ч
ч а
(D
(D «
И
(D
а
(D
ч ^
W
56 54 52 50 48 46 44 42 40
llllllll
» :
&
£
¿Г
¿v* u" u w о о" о" о u" о" о" sj о" о .<>" <>"" v
«р ^ ^ ^ ^ J? J* ^ <if
/ / / ✓ S/S/S//S/.///SS
®Ък с
■ Экономикалык белсенд1 х^ры санындагы еркектерд1ц улеа
■ Экономикалык белсенд1 халык санындагыэйелдерд1ц улей Ерлердщ орташа айлык жалакысы
Эйелдердщ орташа айлык жалакысы
400,0 о
350,0 а
300,0 В о:
250,0 й 200,0 g 150,0 ж
100,0 л
50,0 к №
0,0 " м
№ ц
т
го И
<-i а>
2-сурет - Казакстан Республикасы аймактарындагы ерлер мен эйелдерд1я еябек нарыгыныц
непзп индикаторлары, 2018 ж. [3]
Ерлермен салыстырганда эйелдер ецбекакысыныц 30-35%-га темен жалакысы «тшмшз жумыс-пен камту» сиякты феноменнщ туындауын негiздейдi. Бул термин эйелдерге адами капиталга салы-натын инвестициялардыц, эйелдердщ жумыска деген толык емес сурнысыныц салдарынан, инвестициялардыц кiрiстiлiгiне караганда жогары екенш бiлдiредi, бул олардыц экономикалык белсендiлiк децгешн темендетедi жэне жалакыныц аздыгынан керiнедi [11].
Тиiмдi емес жумыспен камту деп бшм децгеш, кyзыреттiлiгi жэне жинакталган жумыс тэжь рибесi бойынша ецбек ресурстары ретiндегi ецбек нарыгындагы адам (эйел) капиталыныц элеуетiн пайдалану деп тYсiнiледi.
Жумыспен камту саласындагы гендерлiк тецшздш жалпы когам Yшiн де, эрбiр эйел Yшiн де елеулi салдарларга ие. Мундай салдардыц iшiнде мыналарды атап керсету кажет: бiрiншiден, эйелдердщ емiр CYPУ децгешнщ темендеу^ ол ерлермен тец ецбек акы телеудщ темендiгiнен керiнедi; екiншiден, юрю экелмейтiн, тиiмсiз адам капиталына салынган инвестициялардыц кыскаруы; Yшiншiден, эйелдердiц элеуметпк мэртебесiнiц темендеуь«шыны тебе», «Матильданыц эсерЬ>, «Матью эсерЬ>; эйелдердiц репродуктивтiк кызметшщ темендеуi, бул эйелдердiц отбасылык табысыныц курамдас белiгi ретiнде эйелдердiц табысыныц темен децгейi кезiнде туылган балалар саныныц азаюымен аныкталады [5]. Зерттеушшер мiнез-кyлыкты элеуметтiк катынастар мен инсти-туттар калыптастыратындыктан, адами капиталды жогарылату Yшiн репродуктивтi денсаулыкка кол жетюзудщ негiзгi мiндеттерi кедейлiк пен емiр CYPуг стратегиясы, гендерлiк елшемдер, денсаулыкка байланысты мiнез-кyлык репродуктивтi мшез-кулык жэне кызметтерге кол жетiмдiлiк болып табылады деп сендiредi [21].
Адами капиталды калыптастыру YPДiсi, ец алдымен кэсiптiк окыту саласындагы бiлiм беру жYЙесiнде, ал жумыспен камту саласындагы адами капиталды пайдалану жэне кайтару YPДiсiнде жYзеге асырылады. Кргамдык жэне репродуктивтi ецбекке катысу эйелдердi когамдык вндiрiсте жумыспен камтудыц Yш тYрiн ажыратуга мYмкiндiк бередi: толык жумыспен камту, толык емес жумыспен камту, жумыспен камтылмау, олардыц эркайсысы кэсiби жэне отбасылык-турмыстык сала арасындагы эртYрлi аракатынаска сэйкес келедь Эйелдердщ когамдык вндiрiсте толык емес жэне iшiнара жумыспен камтылмауы - бул адам капиталын ттмиз пайдаланудыц, эйелдердi тиiмсiз жумыспен камтудыц нускалары.
Белгiлi бiр ерекшелiкке ие ел мен аймак децгешнде тиiмдi элеуметтiк жэне гендерлiк саясатты одан эрi калыптастыру Yшiн гендерлiк ерекшелiктердi ескере отырып, адами капиталдыц сандык жэне сапалык сипаттамаларын дамытуды ынталандыратын факторларды аныктау кажет.
Гендерлiк курамдас бвлiктi ескере отырып, вщрлерде адами капиталды тиiмдi пайдалануга бiркатар факторлар эсер етеду олардыц iшiнде:
бшм децгейi, ецбекакы децгейi; бул кврсетюштер ерлер мен эйелдер Yшiн каралады; аумактыц экономикалык всу индикаторлары (экономикалык всу жогары болган сайын, гендерлш тецсiздiк негурлым бiрдей)
дiни сипаттамалар: ислам дiнiн устанатын халыктыц Yлесi жэне т. б.;
аумактыц урбандалу дэрежесi; калалык жэне ауылдык жерлердеп гендерлiк тецдiк децгейi арасындагы елеулi айырмашылык байкалады;
эйелдердiц басшылык лауазымдарга кол жетiмдiлiгi (жогары бiлiм беру капиталына карамастан, эйелдер шешiм кабылдау саласынан шыгарылды);
Адами капиталга салынган инвестициялардыц экономикалык тиiмдiлiгiн багалаудыц ец квп таралган эдiсi ретiнде Дж. Минцердiц жалакы тецдеуiмен танылады [16, 20]. Ресей галымдары М. Б. Денисенко, А. А. Саградов [1] Дж. Минцер эдiсiн денсаулыкка катысты проблемалардыц болуын взiн-взi багалаумен толыктырды. Д. А. Сейтхожина [9] шет тшдерш бiлу, кэсiпкерлiк кабшет, менеджмент децгеш, индивидтiц бiрнеше жерде жумыс iстеу кабшет!, бiрнеше табыс квздерi кiретiн мэдениет капиталын индикатор ретшде енгiзудi усынады.
Адам капиталын калыптастыру мен дамытудыц гендерлiк ерекшелiктерiн ескеру кажеттшгш Е. К. Задорожной [2] атап вткен, ол бул Yлгiнi жогарыда аталган ерлер мен эйелдердщ бiлiм децгейi, ерлер мен эйелдерге твленетш ецбекакы децгейлерiнiц айырмашылыгы, аумактыц экономикалык всуi, дiн, аумактыц урбандалу дэрежесу эйелдердiц басшылык лауазымдарга кол жеткiзуi, экономика салаларыныц феминизация децгей сиякты гендерлiк факторлармен непздейдь Е. К. Задорож-ная бастаган ресейлiк галымдар тобы гендерлiк факторды есепке ала отырып, адам капиталын есептеу эдюш усынды.
АКИ = а1 • + а2 • difW + аз • 1ЕО + а4 • КЬ + аз • ИЬ + аб • а1£ТМ + ат • ОЕ1 + е, (1)
мунда difSCH - ерлер мен эйелдердщ бшм децгейлервдеп айырмашылык; difW - ерлер мен эйелдердщ ецбекакы децгейлерiндегi айырмашылык; 1ЕО - аумактыц экономикалык всу индексi; КЬ -дiн (исламдану децгейi); ИЬ - аумактыц урбандалу дэрежесi; difTM - басшылык лауазымдардагы эйелдердiц Yлесi; ОЕ1 - гендерлiк факторды есепке алгандагы даму индексi.
¥сынылган кврсетюштер Казахстан Республикасыныц аймактары бойынша 2010-2018 жылдар-дагы динамикада есептелiп, дифференциалданды (1-кесте).
Жалпы республика мен аймактарда ерлер мен эйелдердiц бiлiм децгешнщ шамалы айырмашылыгы байкалады. 2018 жылы Актвбе облысынан баска, барлык аймактарда ерлер мен эйелдердiц бшм децгешндеп айырмашылык республика бойынша кврсетюштен (5%) твмен, аталган облыста бул кврсетюш 7%-ды курады. КР Статистика комитетшщ мэлiметтерi бойынша, елiмiздiц астана-сында жэне Республикалык мацызы бар калаларда ерлер мен эйелдердiц бшм децгешнщ айырмашылыгы нвлге тец.
Мацгыстау жэне Атырау облыстарында экономикалык всудiц жогары кврсеткiштерi байкалады. Республикалык орташа децгеймен салыстырганда екi аймактыц кврсеткiштерi 2,5-3 есе жогары.
1-кесте - Казакстан Республикасыныц аймактарындагы АКИ-д1 сипаттайтын керсетшштер, 2018 ж. [3, 7]
Облысы Ерлер мен эйелдердiн бшм децгей- лершдеп айырмашы-лык, % Ерлер мен эйелдердщ ецбекакы децгейлерш-деп айырма-шылык, тецге Жан басына шаккандагы жалпы imxi ешм, мыц. Тецге Ислам дшш устанатын этностар- дыц улей , % Аумактыц урбандалу дэрежеи, % Басшылык лауазым-дардагы эйелдер- д1ц улеа, % Гендерлж факторды есепке алгандагы даму индеки
Казакстан Республикасы 5,13 66920 3 382,5 75,60 58,02 41,20 0,84
Акмола 1,80 35106 2 301,0 54,18 47,17 45,70 0,81
Актебе 6,87 51582 3 136,0 84,09 70,43 33,70 0,84
Алматы 2,87 20012 1 378,2 84,25 22,73 39,30 0,77
Атырау 2,30 182260 12 465,5 93,27 52,26 35,60 0,91
Батыс Казакстан 0,20 86625 4 295,8 77,74 51,76 36,40 0,86
Жамбыл 4,47 25870 1 366,3 87,12 39,73 40,70 0,78
Караганды 3,17 66768 3 431,9 55,16 79,61 36,30 0,84
Костанай 3,40 33852 2 367,0 43,48 54,25 42,90 0,81
Кызылорда 2,73 46051 2 088,1 96,96 44,26 37,20 0,80
Мацгыстау 3,07 211841 5 682,5 92,43 40,37 37,40 0,86
Павлодар 3,40 53503 3 641,1 54,60 70,62 40,20 0,84
Солтуспк Казакстан 1,67 21286 2 177,7 37,93 45,32 39,30 0,79
Турюстан 2,93 25537 838,2 97,53 19,65 40,30 0,74
Шыгыс Казакстан 4,97 44049 2 598,8 61,73 61,36 45,10 0,82
Нур-Султан к. 0,00 65159 6 359,5 81,61 100,00 43,30 0,92
Алматы к. 0,00 51713 6 635,9 69,36 100,00 43,20 0,92
Шымкент к. 0,00 29451 2 217,1 89,09 100,00 46,70 0,84
Дш бойынша елдщ непзп халкы - мусылмандар болгандыктан, жалпы елiмiзге ислам дiнiнiц жогары децгеш тэн, бул эйелдердщ бшм беру мен одан кешнп жумыспен камтудыц ерекше сипатына негiзделедi. Сонымен катар, елiмiздiц солтYCтiк аймактарында ислам дшш усанатын халыктыц Yлесi 50%-дан аз. Келесi керсеткiш урбандалу децгеш болып табылады, себебi кала халкыныц арасында жогары бiлiмi бар эйелдердщ Yлесi ауыл тургындарына караганда айтарлыктай жогары, Казакстан Республикасыныц кала халкыныц Yлесi 58%-ды курайды.
Есептеу кезшде деректердi усынудыц индекстiк эдiсi колданылды, ол эр тYрлi керсеткiштердi жеке шкалаларды колдана отырып елшеуге жэне бул елшеулердi бiр шкалага косу жолымен коюга мYмкiндiк бередi. Индекстердi есептеудiц эртYрлi эдiстерi бар. Зерттеу жYргiзу кезiнде референттiк нYктелердi аныктауга негiзделген индикаторлар Yшiн масштабтаудыц сызыктык эдiсi тандалды.
Факторлардыц мацыздылыгын багалау Yшiн усынылган факторларды мацыздылыгы бойынша саралауга (ранжирование) мYмкiндiк беретiн сараптамалык багалау куралы ретiнде Лайкерт шкала-сын [4] колданамыз. Адами капиталдыц гендерлiк курылымыныц аймактыц элеуметпк-экономика-лык дамуына эсерiн зерттеу негiзiнде гендерлш тендiк факторларыныц мацыздылык коэффициент-терi алынды [5]. Факторлардыц салмагы гендерлш тецдiктiц, дiни дэстYрлердiц, аумактардыц урбан-далуыныц жэне бiлiм децгейiнiц мацыздылыгы тургысынан белiндi.
2010-2018 жылдардагы динамикада елде адам капиталы индексшщ гендерлш факторды есепке ала отырып, адам капиталы 61%-дан 64 %-га дешн есуi байкалады (2-кесте) (3-сурет).
2-кесте - 2010-2018 жылдapдaFы ^^OTrn Pеcпyбликacыньщ aймaк;гapындaFы гендеpлiк фaкгоpды есепке aлFaндaFы
дaмy индекс
Облысы Гендеpлiк фaкгоpды есепке aлFaндaFы aдaм кaпигaлыньщ индекс
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Pеcпyбликacы 0,61 0,61 0,61 0,62 0,62 0,63 0,63 0,63 0,64
Акмолa 0,53 0,53 0,54 0,55 0,54 0,54 0,55 0,55 0,56
А^гебе 0,64 0,64 0,65 0,64 0,65 0,65 0,65 0,65 0,67
Алмaты 0,50 0,49 0,50 0,52 0,51 0,52 0,52 0,52 0,52
Атыpay 0,69 0,69 0,70 0,70 0,69 0,69 0,70 0,69 0,71
Бaтыc ^^стан 0,61 0,61 0,61 0,62 0,62 0,62 0,63 0,63 0,64
Жaмбыл 0,54 0,55 0,56 0,55 0,55 0,55 0,56 0,56 0,57
^apaFa^M 0,64 0,64 0,65 0,65 0,64 0,65 0,65 0,66 0,66
^осташй 0,54 0,54 0,55 0,55 0,55 0,56 0,56 0,56 0,57
^ызылоpдa 0,60 0,60 0,60 0,61 0,60 0,60 0,60 0,60 0,61
MaRFHcxay облысы 0,68 0,67 0,67 0,68 0,68 0,68 0,68 0,67 0,67
TYpricrm (Онтуспк ^^стан)* 0,55 0,55 0,56 0,57 0,58 0,58 0,59 0,58 0,52
Пaвлодap 0,61 0,62 0,61 0,62 0,62 0,63 0,63 0,64 0,64
Солтуспк 0,49 0,50 0,50 0,50 0,50 0,51 0,51 0,52 0,53
Шыныс ^^стан 0,58 0,58 0,59 0,59 0,59 0,60 0,60 0,61 0,62
Н^-Султан ;. 0,75 0,75 0,76 0,77 0,76 0,77 0,77 0,77 0,78
Алмaты ;. 0,73 0,73 0,74 0,74 0,74 0,75 0,75 0,75 0,76
*БуpынFы Ощуспк ^^стан облысы, 19.06.2018 жыжы №702 Пpезиденг ЖapлыFы бойыншa eзгеpгiлдi.
3-cypет - ^^стан Pеcпyбликacыньщ aймaк;тapындaFы гендеpлiк фaкгоpды есепке aлFaндaFы aдaм кaпигaлыньщ индекс 2018 ж.
бщрлер бойынша елордада, республикалык мацызы бар калаларда, Атырау жэне Мацгыстау облыстарында жинакталган адами капитал келемiнiц басым болуы байкалады. Бул аймактарда халыктыц емiр CYPУ сапасыныц жогары децгей байкалатынын атап етуге болады.
Бюджетке тYсетiн Yлкен тYсiмдер, жан басына шаккандагы жалпы ецiрлiк енiмнiц жогары децгеш, ецщрю келемi, орташа жалакы, элеуметтiк даму, iшкi кеш>кон агыны жэне баска да факторлар Казакстан Республикасы аймактарыныц рейтингiсiнде халыктыц емiр CYPУ сапасы децгейi бойынша Нур-Султан жэне Алматы каржы-экономикалык орталыктары жэне экспортка багдарланган шикiзат облыстары - Атырау жэне Мацгыстау облыстары Yшiн жетекшi позицияга себепшi болды [17].
^орытынды. ЖYргiзiлген зерттеу нэтижелерi гендерлiк тендiк пен адам капиталы тужырымда-маларыныц езара байланысы кездейсок емес екенiн жэне когамдык ецщрютеп адам релiнiц езге-руiне байланысты когам мен экономиканыц эволюциялык YPДiстерiне негiзделген деп айтуга мYм-юндш бередi, бул эйелдердiц элеуметтiк, гендерлш релiнiц езгеруiне, соныц салдарынан барлык адамдардыц тец кукыктары мен мYмкiндiктерiнiц танылуына алып келдi. Адам капиталын жаксарту когам мен экономиканы дамытудыц гендерлiк керсеткiштерiн дэлме-дэл карастырмау мYмкiн емес, бул гендерлiк тендiк пен адам капиталы керсетюштершщ (бiлiм беру, бшктшк, ецбек тэжiрибесi жэне т.б.) конвергенциясымен негiзделген, олар емiр CYPУ YPДiсiнен алынган.
Жумыспен камтылган эйелдердщ калыптасуыныц негурлым жогары децгейiмен уштасатын ерлер пайдасына тiк жэне келденец сегрегацияныц жогары децгейi ецiрдiц (жэне тутастай алганда елдiц) адами капиталын тиiмсiз пайдалануды гана емес, гендерлш стереотиптердiц кец таралуын да керсетедь
ЖYргiзiлген зерттеу нэтижесiнде гендерлiк факторга баса назар аудара отырып, 2010-2018 жыл-дардагы динамика бойынша Казакстан Республикасы аймактарыныц адам капиталы керсетюштерь нщ кецiстiктiк деректер базасы курылды. Жалпы, республикада жэне оныц аймактарында гендерлiк курамды ескере отырып, адами капиталды сипаттайтын керсеткiштердiц шамалы айырмашылыгы байкалады. Соган карамастан, жYргiзiлген есептеулер бойынша, гендерлш факторды ескере отырып, жинакталган адами капиталдыц децгейi бойынша кешбасшылар Нур-Султан жэне Алматы кала-лары, ал аутсайдерлер - ТYркiстан жэне Алматы облыстары болып табылады.
Гендер жэне адам капиталы - бул адамдардыц элеуметтенуi кезiнде кезiнде керiнетiн элеуметтiк курылымдар, олардыц когамдык емiр CYPУ YPДiсiне косылуы, бул экономикалык курылымга сэйкес келетiн сапалы адами капиталды жацгыртуга багытталган тиiмдi элеуметтiк, гендерлiк саясатты калыптастыру кажеттшгш негiздейдi.
ЭДЕБИЕТ
[1] Денисенко М.Б., Саградов А.А. Сравнительная ценность различных форм человеческого капитала в России // Человеческий капитал в России в 1990-х гг.: Сборник статей. - М.: МАКС Пресс, 2000. - С. 32-52.
[2] Задорожная Е.К., Найденко И.С. Гендерное равенство и экономический рост: взаимозависимость показателей // Фундаментальные исследования. - 2016. - № 11 (часть 4).
[3] Информационно-аналитическая система Талдау: https://taldau.stat.gov.kz/
[4] Косолапов М.С., Толстова Ю.Н. Измерение в социологии // Социологический словарь. - М.: Академический учебно-научный центр РАН-МГУ им. М. В. Ломоносова, НОРМА, НИЦ ИНФРА. - М., 2015. - С. 142-143.
[5] Кравченко Л.А. Гендерная специфика ценностных ориентаций и мотивационных установок в сфере занятости (региональный аспект) // Социально-гуманитарные знания. - М.: Социально-гуманитарные знания, 2008. - Вып. 8.
[6] Маркс К., Энгельс Ф., Ленин В.И. О женском вопросе. - М.: Политиздат, 1971. - 224 с.
[7] Национальная платформа отчетности по ЦУР https://kazstat.github.io/sdg-site-kazsta1:/
[8] Найденко И.С., Эдалова Е.С., Гороховская Е.А., Гриненко Р.А., Задорожная Е.К., Гриненко С.В. Оценка и прогнозирование влияния гендерной структуры человеческого капитала на социально-экономическое развитие региона. -Издательство ЮФУ, 2016.
[9] Сейтхожина Д.А. Человеческий капитал в условиях формирования гендерного равенства в социальной сфере Республики Казахстан: Дис. ... канд. экон. наук. - Караганда, 2008. - 193 с.
[10] Женщины и мужчины Казахстана. - 2019. - 88 с.
[11] Женщины и мужчины Казахстана. - 2015. - 134 с.
[12] Энгель Э. Книжка счетов домохозяйки и её значение в экономической жизни нации. - Берлин, 1881.
[13] Dublin L.I. Money value of a man. - N. Y., 1930.
[14] Johnson N.L., Kotz S. Leading Personalities in Statistical Sciences: From the Seventeenth Century to the Present. - John Wiley & Sons, 2011.
[15] Jong-Suk Han, Jong-Wha Lee. Demographic change, human capital, and economic growth in Korea // Japan and the World Economy. - 2020. - Vol. 53.
[16] Mincer J., Polachek S. Family investments in human capital: Earnings of women // Journal of Political Economy. - 1974. - Vol. 82. - P. 76-108.
[17] Nyussupova G., Tokbergenova A., Tazhiyeva D., Aubakirova G. The in-dicators of quality of life of regional development of Astana city // International Multidisciplinary Scientific GeoConference Surveying Geology and Mining Ecology Management, SGEM. - 2018. - Vol. 18(2.2). - P. 467-482.
[ 18] OECD, Gender budgeting in OECD countries: Results of the 2016 OECD Survey of gender budgeting practices. - Paris,
2016.
[19] Petty W. The Economic Writings of Sir William Petty, together with The Observations upon Bills of Mortality, more probably by Captain John Graunt, ed. Charles Henry Hull, 2 vols. - Cambridge, 1899.
[20] Polachek S. How the Human Capital Model Explains Why the Gender Wage Gap Narrowed // State University of New York at Binghamton and IZA Bonn Discussion. - 2004. - N 11.
[21] Price N.L., Hawkins K.A. A Conceptual Framework for the Social Analysis of Reproductive Health // Journal of Health, Population and Nutrition. - 2007. - Vol. 25(1). - P. 24-36.
[22] UN Secretary-General's Message for 2015 (2015), available from http://www.unwomen.org/en/news/in-focus/international-womens-day#sthash.xpnxITwd.dpuf
REFERENCES
[1] Denisenko M.B., Sagradov A.A. The comparative value of different forms of human capital in Russia // Human capital in Russia in 1990-ies: Collection of articles. Moscow: MAKS Press, 2000. P. 32-52 (in Russ.).
[2] Zadorozhnaya E.K., Naydenko I.S. Gender Equality and Economic Growth: Interdependence of Indicators // Fundamental Research. 2016. N 11 (part 4) (in Russ.).
[3] Taldau Information and Analytical System https://taldau.stat.gov.kz/ (in Russ.).
[4] Kosolapov M.S., Tolstova Y.N. Measurement in Sociology: Sociological Dictionary. Moscow: Academic Educational and Scientific Center of the Russian Academy of Sciences, Lomonosov Moscow State University, Norma, INFRA M.. 2015. P. 142-143 (in Russ.).
[5] Kravchenko L.A. Gender specificity of value orientations and motivational in employment settings (regional aspect) // Social - humanities. 2008. Vol. 8 (in Russ.).
[6] Marx K., Engels F., Lenin V.I. On the women's issue. Moscow: Politizdat Publ., 1971. 224 p. (in Russ.).
[7] National SDG reporting platform https://kazstat.github.io/sdg-site-kazstat/ (in Russ.).
[8] Naydenko I.S., Edalova E.S., Gorokhovskaya E.A., Grinenko R.A., Zadorozhnaya E.K., Grinenko S.V. Assessment and forecasting of the impact of the gender structure of human capital on socio-economic regional development. SFedU Publishing House, SFedU, 2016 (in Russ.).
[9] Seythozhina, D. A. Human capital in the formation of gender equality in the social sphere of the Republic of Kazakhstan: Dis. ... cand. sci. Karaganda, 2008. 193 p. (in Russ.).
[10] Women and men of Kazakhstan. 2019. 88 p. (in Russ.).
[11] Women and men of Kazakhstan. 2015. 134 p. (in Russ.).
[12] Engel E. Book accounts Housewives and its importance in the economic life of the nation. Berlin, 1881 (in Russ.).
[13] Dublin L.I. Money value of a man. N. Y., 1930.
[14] Johnson N.L., Kotz S. Leading Personalities in Statistical Sciences: From the Seventeenth Century to the Present. John Wiley & Sons, 2011.
[15] Jong-Suk Han, Jong-Wha Lee. Demographic change, human capital, and economic growth in Korea // Japan and the World Economy. 2020. Vol. 53.
[16] Mincer J., Polachek S. Family investments in human capital: Earnings of women // Journal of Political Economy. 1974. N. 82. P. 76-108.
[17] Nyussupova G., Tokbergenova A., Tazhiyeva D., Aubakirova G. The in-dicators of quality of life of regional development of Astana city // International Multidisciplinary Scientific GeoConference Surveying Geology and Mining Ecology Management, SGEM. 2018. Vol. 18(2.2). P. 467-482.
[18] OECD. Gender budgeting in OECD countries: Results of the 2016 OECD Survey of gender budgeting practices. Paris,
2016.
[19] Petty W. The Economic Writings of Sir William Petty, together with The Observations upon Bills of Mortality, more probably by Captain John Graunt, ed. Charles Henry Hull, 2 vols. Cambridge, 1899.
[20] Polachek S. How the Human Capital Model Explains Why the Gender Wage Gap Narrowed. State University of New York at Binghamton and IZA Bonn Discussion. 2004. N 11.
[21] Price N.L., Hawkins K.A. A Conceptual Framework for the Social Analysis of Reproductive Health. Journal of Health, Population and Nutrition. 2007. Vol. 25(1). P. 24-36.
[22] UN Secretary-General's Message for 2015 (2015), available from http://www.unwomen.org/en/news/in-focus/international-womens-day#sthash.xpnxITwd.dpuf
Г. Н. Нюсупова1, Г. Б. Айдарханова2, М. К. Кадылбеков2, Г. К. Кайранбаева3, Г. Б. Аубакирова4
1 Д.г.н., профессор, заведующая кафедрой географии, землеустройства и кадастра (Казахский нацональный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан)
2PhD докторант кафедры географии, землеустройства и кадастра (Казахский нацональный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан)
3PhD, и.о.доцента кафедры географии, землеустройства и кадастра (Казахский нацональный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан) 4Старший преподаватель кафедры географии, землеустройства и кадастра (Казахский нацональный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан)
ГЕНДЕРНЫЕ ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО КАПИТАЛА
В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН
Аннотация. Основой исследования является анализ воспроизводственных процессов человеческого капитала в регионах Республики Казахстан с учетом гендерной составляющей. Объектом изучения стал человеческий капитал регионов республики, предметом - гендерный аспект развития человеческого капитала. В качестве основной модели расчета человеческого капитала была взята дополненная российскими ученными модель оценки человеческого капитала Дж. Минцера. Выделены факторы, влияющие на эффективное использование человеческого капитала в регионах с учетом гендерной составляющей и рассчитаны индексы этого фактора. Анализ показал сохраняющийся гендерный разрыв в продолжительности жизни, уровне образования, доходах. Наблюдается разрыв также на рынке труда, проявляющийся в разрыве уровня образования женщин, их экономической активности. Определены регионы лидеры и аутсайдеры по уровню накопленного человеческого капитала, где наблюдается небольшая дифференциация накопленного человеческого капитала.
Из анализа можно заключить об ответственном отношении правительства к развитию тендерного равенства. За последние десять лет Казахстан достиг значительных успехов в расширении полномочий женщин в общественно-политической сфере. Республика взяла на себя обязательства по ряду международных договоренностей, приняла множество законов и выработала государственные меры, которые стали условием увеличения участия женщин в государственной деятельности.
Ключевые слова: человеческий капитал, гендерное равенство, регион, индекс человеческого капитала с учетом гендерного фактора.
G. N. Nyussupova1, G. B. Aidarkhanova2, M. K. Kadylbekov2, G. K. Kairanbayeva3, G. B. Aubakirova4
1Dr. Geo. Sci., Professor, Head of the Department of Geography, Land Management and Cadastre (Al-Farabi Kazakh national university, Almaty, Kazakhstan) 2PhD student of the Department of Geography, Land Management and Cadastre (Al-Farabi Kazakh national university, Almaty, Kazakhstan) 3PhD, assistant professor of the Department of Geography, Land Management and Cadastre (Al- Farabi Kazakh national university, Almaty, Kazakhstan) 4Senior Lecturer of the Department of Geography, Land Management and Cadastre (Al- Farabi Kazakh national university, Almaty, Kazakhstan)
GENDER FEATURES OF HUMAN CAPITAL DEVELOPMENT IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
Abstract. The basis of this research is the analysis of the reproductive processes of human capital in the regions of the Republic of Kazakhstan, taking into account the gender component. The object of research is the human capital of the regions of the Republic of Kazakhstan, the subject of research is the gender aspect of the development of human capital. Mintser's model of assessing human capital, supplemented by Russian scientists, was taken as the main model for calculating human capital. Factors affecting the effective use of human capital in the regions with regard to the gender component were identified and indices of this factor were calculated. The analysis showed a persistent gender gap in life expectancy, educational attainment, and income. There is also a gap in the labor market, manifested in a gap in the level of education of women and their economic activity. The leaders and outsiders regions were identified by the level of accumulated human capital, where there is not much differentiation of the accumulated human capital.
According to the analysis we can talk about the responsible attitude of the Government of the Republic of Kazakhstan to the development of gender equality. Over the past ten years, Kazakhstan has achieved significant success in expanding the powers of women in the socio-political sphere. The Republic of Kazakhstan has undertaken a number of international agreements, adopted many laws and developed government measures that have become a condition for increasing the participation of women in government activities.
Keywords: human capital, gender equality, region, gender-sensitive human capital index.
