CC BY
28Из практики законотворчества на государственном языке
Дэулетханова Осип Элтгазыцызы,
ЦР Зац шызару институты Лингвистика орталызыныц asa гылыми цызметкерг
ЦАЗАЦША ЗАЦ Т1Л1НДЕГ1 КЕЛЕЦС13Д1КТЕР (ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ АЗАМАТТЬЩ КОДЕКС МЫСАЛЫНДА)
«Цазацстанныц болашазы -
цазац тшнде» Н. Назарбаев
Ж^мыс барысында зац маманы болгандыктан колданыстагы зацдар мэпш жарияланатын базага жYгiнiп жататын кездер кеп болады. Сол кезде зац мэтшш оки отырып, тшт тац калатын жагдайлар кептеп кездесетшдт кынжылтады. Аударма мэселес кYн тэрпбшен тYCпей т^рган бiздiц кезецiмiзде, казакша мэтшдеп келецсiздiктер мамандарды бей-жай калдырмауы керек. БYгiнгi макалада соныц тек бiр тYрiне гана токталуды жен санадык.
Мэселен, бiр гана мысал ретiнде аукымды нормативтiк к¥кыктык акт болып есептелетiн, реттеу объектiсi ете кец зац к^жаттарыныц бiрi Казакстан Республикасы Азаматтык кодексiнiц казак тшндеп н^скасында орын алган кемшiлiктердi айтуга болады. Соныц бiр гана тYрiн талдап караганда, мынаны байкауга болады, мэтшдеп сез тiркестерiнде жалгаулар артык жалганып, б^рмаланып кеткен. Мэселен, КР Азаматтык кодексiнiц Ерекше белiмiндегi бiрнеше бапка талдама жасаганда, мынадай кемшiлiктердi байкадык.
Осы кестеде берiлiп отырган мэтiннiц барлыгында бiрдей кателiк жiберiлген, сондыктан оныц бiреуiн гана егжей-тегжейлi карастырып шыгу жеткiлiктi болады. Мысалы, «колданылмауга тшс» сез пркесше морфологиялык талдау жасайык. «Колданылмауга» сезiнде бiрнеше морфема бар: кол, дан, ыл, ма, у, га. Б^лардыц басын бiрiктiрiп, ^йткы болып т^рган - «кол» морфемасы, ягни сез тYбiрi, «дан» туынды тYбiр, ол «кол» зат есiмiнен етютш жасаушы морфема «ыл, ма, у» элементтерi - косымша морфемалар (аффикстер), оныц шшде «ыл» - ырык етiстiктiц жалгауы, «ма» - болымсыз етiстiктiц жалгауы, «у» - т^йык етiстiк. Ал, «га» - барыс септiгiнiц жалгауы, ол «колданылмау» етюттне артык жалганып т^р.
Теория бойынша «септiк жалгаулары, негiзiнен, зат есiм категориясына тэн» [1, 38 б.] д^рысы тэуелдiлiк жалгауыныц Yшiншi жагында т^руы тиiс едi, сонда д^рысы «колданылуы» болады.
Нормативтiк к¥кыктык актшердщ колда-ныстагы редакциясына езгерiстер мен толык-тырулар енгiзу туралы зац жобасын эзiрлеу барысында жаца редакцияда ^сынылатын мэтiндердi казак тшнщ грамматикасына сай ресiмдеу кажеттiлiгi болып т^рса да, кабылданып кеткен колданыстагы редакциядан ауытки алмай-мыз. Осылайша, кате Yстiне кате жасала бередi, сондыктан казак тiлiндегi зац мэтщдершщ сапа-сы туралы сез козгаудыц езi артык болып калады. Осы орайда, осы мэселенi «Зац терминологиясын калыптастыруга ыкпал етушi непзп к^жаттар -мемлекеттiк децгейдегi зацдар мен нормативть к^кыктык к¥жаттар мен тYрлi багыттагы к^жат тYрлерi екендтн, когамдык емiрде олардыц кецiнен, белсендi колданылатындыгын ескерсек, олардыц кай-кайсысы да зац терминологиясын жYйелеуде басшылыкка алынатын ецбектердiц катарына жатады» [2, 81 б.] деген кезкарас т^ргысынан карастырганда, орыс тiлiнен казак тiлiне аудару барысында, мэтшдер бiрдей болсын дегеннен ауытки аламыз ба, элде калай деген зацды с^рак туындайды. Дэлме-дэл аударма кYPделi зац тiлiнiц магынасын ашып бере ала ма? Олай деп дэл кесш айта алмайсыз, себебi орыс жэне казак тшдершщ к^рылымы мYлдем белек екендiгiн бiр гана мысалмен керсетуге болатындыгы анык екендiгiн кесте тYрiнде керсеттiк. Соган карамастан бYгiнгi кYн талабы касац аударма.
Жалпы, зац мэтiндерiн аудару барысында, оныц сапасыныц жогары децгейде болуы бiрнеше факторларга байланысты, атап айтканда: уакыт, сапа, мэтiннiц ^гыныктылыгы, аудармашыныц бiлiктiлiк децгейi.
52
№ 1 (25) 2012 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Р/с № ^олданыстагы редакция ¥сынылатын редакция
1 427-бап. Тауар сапасын тексеру 1. Егер зацдарда немесе шартта тауардьщ сапасын тексеру кезделсе, ол соларда белгшенген талаптарга сэйкес жYзеге асырылуза тшс. Мемлекетлк стандарттарда, стандарт-тау жешндеп езге де нормативтiк кужаттарда тауарлардьщ сапасын тексеруге мiндеттi талаптар белгшенген жагдайларда сапаны тексеру оларда келтаршген нускауларга сэйкес жYзеге асырылуза тшс. 2. Егер осы башъщ 1-тармагында белгiленген тэртiппен тауар сапасын тексеру талаптары кезделмесе, тауар сапасын тексеру юкерлш ай-налым дагдыларына немесе эдетте шарт бойын-ша бершуге тиiс тауарды тексеру жагдайларына колданылатын езге де талаптарга сэйкес жYргiзiлуге тшс. 3. Егер зац актшершде, мемлекеттiк стандарттардыц мiндеттi талаптарында, стандарт-тау женiндегi езге де нормативтш кужаттарда немесе шартта сатушыныц сатып алушыга беретiн тауарыныц сапасын тексеру (сына; етюзу, талдау, карап шыгу жэне т.б.) мiндетi кезделген болса, са-тушы сатып алушыныц талап етуi бойынша оган тауар сапасын тексерудi жYзеге асыргандыгы женшде дэлелдемелердi табыс етуге тшс. 427-бап. Тауар сапасын тексеру 1. Егер зацдарда немесе шартта тауардыц сапасын тексеру кезделсе, ол соларда белгшенген талаптарга сэйкес жYзеге асырылуы тшс. Мемлекетлк стандарттарда, стандарттау женiндегi езге де нормативтж кужаттарда тауарлардыц сапасын тексеруге мшдетл талаптар белгiленген жагдайларда сапаны тексеру оларда келтаршген нускауларга сэйкес жYзеге асырылуы тшс. 2. Егер осы баптыц 1-тармагында белгiленген тэртшпен тауар сапасын тексеру талаптары кезделмесе, тауар сапасын тексеру юкерлж айналым дагдыларына немесе эдетте шарт бойынша бершуге тшс тауарды тексеру жагдайларына колданылатын езге де талаптарга сэйкес жYргiзiлуi тшс. 3. Егер зац актшершде, мемлекетлк стандарттардыц мшдетл талаптарында, стандарттау жешндеп езге де нормативтш кужаттарда немесе шартта сатушыныц сатып алушыга беретш тауарыныц сапасын тексеру (сынак етюзу, талдау, карап шыгу жэне т.б.) мшдет кезделген болса, сатушы сатып алушыныц талап етуi бойынша оган тауар сапасын тексерудi жYзеге асыргандыгы женiнде дэлелдемелердi табыс етуi тшс.
2 434-бап. Тауарды салатын ыдыс жэне оны буып-тую 2. Егер шартта ыдыс пен буып-туюге талаптар белгiленбесе, тауар, осындай тауарга арналган эдеттегi эдюпен, ал булай болмаганда - сактау мен тасымалдаудыц эдеттегi жагдайларында осы тектес тауарлардыц сакталуын камтамасыз ететш эдiспен ыдыска салынуга жэне (немесе) буып-тYйiлуге тшс. 434-бап. Тауарды салатын ыдыс жэне оны буып-тую 2. Егер шартта ыдыс пен буып-тYюге талаптар белгшенбесе, тауар, осындай тауарга арналган эдеттеп эдюпен, ал булай болмаганда - сактау мен тасымалдаудыц эдеттеп жагдайларында осы тектес тауарлардыц сакталуын камтамасыз ететш эдюпен ыдыска салынуга жэне (немесе) буып-тYшлуi тшс.
3 441-бап. Кредитке сатылган тауарга акы телеу 1. Шартта сатып алушыга тауар бершген соц белгЫ бiр уакыттан кейiн оган акы телеу (тауарды кредитке сату) кезделген жагдайларда сатып алушы акыны шартта кезделген мерзiмде, ал егер шартта мерзш кезделмесе, осы Кодекстщ 277-бабына сэйкес белгшенген мерзшде твлеуге тшс. Сатып алушы бершген тауарга акы телеу жешндеп мшдетш шартта белгiленген мерзiмде орындамаган жэне осы Кодекс пен шартта езгеше кезделмеген жагдайларда мерзiмi етюзшген сомага осы Кодекстiц 353-бабына сэйкес, сатып алушы тауарга акы телеуге тиiс болган кYннен бастап, оныц тауарга акы телеген кYнiне дешн тураксыздык айыбы твленуге тшс. 441-бап. Кредитке сатылган тауарга акы телеу 1. Шартта сатып алушыга тауар бершген соц белгЫ бiр уакыттан кейiн оган акы телеу (тауарды кредитке сату) кезделген жагдайларда сатып алушы акыны шартта кезделген мерзiмде, ал егер шартта мерзiм кезделмесе, осы Кодекстщ 277-бабына сэйкес белгшенген мерзiмде твлеуi тшс. Сатып алушы бершген тауарга акы телеу жешндеп мшдетш шартта белгшенген мерзiмде орындамаган жэне осы Кодекс пен шартта езгеше кезделмеген жагдайларда мерзiмi етюзшген сомага осы Кодекстщ 353-бабына сэйкес, сатып алушы тауарга акы телеуге тшс болган ^ннен бастап, оныц тауарга акы телеген ^гане дешн тураксыздык айыбы твленуi тшс.
4 48-бап. Сатып алушыга тауар туралы акпарат беру 1. Сатушы сатуга усынылатын тауар туралы сатып алушыга кажетп жэне анык акпарат беруге мiндеттi. Бул акпарат зац актiлерiнде белгiленген талаптарга жэне эдетте белшек саудада осындай акпарат берудщ мазмуны мен эдюше койылатын талаптарга сэйкес болуза тшс. 448-бап. Сатып алушыга тауар туралы акпарат беру 1. Сатушы сатуга усынылатын тауар туралы сатып алушыга кажетп жэне анык акпарат беруге мшдетл. Бул акпарат зац актшершде белгшенген талаптарга жэне эдетте белшек саудада осындай акпарат берудщ мазмуны мен эдюше койылатын талаптарга сэйкес бо-луы тшс.
Из практики законотворчества на государственном языке
5 453-бап. Тауардьщ багасы жэне оган а;ы телеу 3. Тауарларды кредитке белшектеп сатып алу-сату, соныц шшде сатып алушыныц тауарларга телемдi белiп-белiп телеу талабы ;ойылган шартына осы Кодекстiц 441-бабы 3-тармагыныц екiншi белiгiнде кезделген ережелер цолданылмауга muic.
453-бап. Тауардыц багасы жэне оган а;ы телеу 3. Тауарларды кредитке белшектеп сатып алу-сату, соныц шшде сатып алушыныц тауарларга телемдi белш-белш телеу талабы ;ойылган шартына осы Кодекстщ 441-бабы 3-тармагыныц екiншi белЫнде кезделген ережелер цолданылмауы muic.
Зац жобаларыныц мэтвдерш ;аза; тшне аудару барысында осы факторлардыц барлыгы дерлш са;талып жасалуда деп айтуга эл1 де бол-са ерте. Сонды;тан ;аза; тшндеп мэтш жарым-жан зацдар ;олданыс;а енпзшш жащандыгы ащы болса да шынды;. Жа;ын арада оган ;ол жетюзу Yшiн мемлекет децгешнде юке асырыла-тын, ;аржылы; шыгынды талап ететiн ау;ымды шаралар ;ажет екендiгi белгiлi.
Жалпы ^сыныс ретiндегi ойымыз, биылгы жылы мемлекетiмiздiц тэуелсiздiгiне 20 жыл толуына орай, ;аза; тiлiндегi барлы; зац актшерше тек ;аза;ша н^с;адагы мэтiндерге гана тYзетулер енгiзу ар;ылы ;аза; тшндеп зац сапасын бiршама жогары децгейге кетеруге болатындыгын да назардан тыс ;алдырмайы;.
^олданылFан эдебиет
1. Хасенов Э. Тiл бiлiмiне кiрiспе. - Алматы: Рауан, 1990. - 184 бет. - Б. 38.
2. Эбдiрэсiлов Е. Зац терминдерш бiрiздендiру ж^мыстарыныц нэтижесi // «Ахмет Байт^рсын^лы о;улары аясындагы «А. Байт^рсын^лы тагылымы: тiл, терминология, эдютеме» республикалы; гылыми-тэж1рибелш конференцияныц материалдары. - Астана, 2010.
Мацалада Казацстан Республикасы Азаматтыц кодекстщ цазац miлiндегi нусцасында орын алган кемштктер талцыга mYtin, царастырылган. Орын алган олцылыцтар цолданыстагы редакция бой-ынша царастырылып, салыстырылган. Сез miркеcmерiне морфологиялыц талдау жасалынган.
В статье автор анализирует пробелы Гражданского кодекса Республики Казахстан, допущенные при переводе на государственный язык. Рассматриваются и сравниваются такие варианты на примере действующей редакции Гражданского кодекса РК. Статья содержит морфологический разбор словосочетаний.
In article the author analyzes gaps of the Civil code the Republics Kazakhstan admitted while translating on a official language. Such variants on an example operating editions Civil Code are considered and compared. Article contains morphological analysis of word combinations.
Ty^h сездер: цолданыстагы редакция, терминология, морфемалар, зац жобасына езгерютер мен толыщтырулар, жYЙелеу.
Ключевые слова: действующая редакция, терминология, морфемы, изменения и дополнения к законопроекту, систематизация.
Keywords: standing words, terminology, morphemes, changes and additions to the law in draft and systematization.
