32КАЗАК ПРОЗАСЫНДАГЫ ПОСТМОДЕРНИЗМНЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Д. А. Сатемирова
кауымдастырылган профессор м.а.
С. К- Сыздьщов
Окытушы Абай атындагы Казак; ^лттык педагогикалык университетi
Казахстан. Алматы
Авдатпа: Макалада постмодернистiк кагидалардьщ казiрri казак прозасындагы карастырылган. Постмодернизмнiц негiзгi мэселелерi талданып, казак прозасындагы постмодернистiк багыттын, басты элементтерi талкыланады. Тэуелшзджтен кешнп казак прозасыныц даму багытындагы постмодернистш сарындар накты шыгармаларды талдау аркылы кeрсетiледi.
Эдебиеттегi ^лттьщ-генетикалык сипаты жэне постмодернистiк к^былыстардын, типологиялык ерекшелiгi айкындалды. Постмодернистiк прозага тэн интертекстуалдылык, метапроза, аллюзия, интеллектуалдылык роман, тугастыгы б^зылган роман ^тымдарынын, мэнш ашуга ерекше назар аударылады.
Кiлiт сездер: постмодернизм, интертекстуалдылык, метапроза, аллюзия, интеллектуалдылык роман, тугастыгы б^зылган роман.
ОСОБЕННОСТИ ПОСТМОДЕРНИЗМА В КАЗАХСКОЙ ПРОЗЕ
Аннотация: В статье рассматриваются постмодернистские принципы в современной казахской прозе. Анализируются основные проблемы постмодернизма, обсуждаются основные элементы постмодернистского направления в казахской прозе. Постмодернистские мотивы в направлении развития казахской прозы после независимости выражаются в анализе конкретных произведений.
Определены национально-генетический характер литературы и типологическая специфика постмодернистских явлений. Особое внимание уделяется раскрытию смысла понятий интертекстуальности, метапрозы, аллюзии, интеллектуального романа, нелинейного романа характерной для постмодернистской прозы.
Ключевые слова: постмодернизм, интертекстуальность, метапроза, аллюзия, интеллектуальный роман, нелинейный роман.
FEATURES OF POSTMODERNISM IN KAZAKH PROSE
Abstract: The article examines postmodern principles in modern Kazakh prose. The main problems of postmodernism are analyzed, the main elements of the postmodernist direction in Kazakh prose are discussed. Postmodern motives in the direction of the development of Kazakh prose after independence are expressed in the analysis of specific works.
The national-genetic character of literature and the typological specificity of postmodern phenomena are determined. Particular attention is paid to the disclosure of the meaning of the concepts of intertextuality, metafiction, allusion, intellectual novel, nonlinear novel characteristic of postmodern prose.
Key words: postmodernism, intertextuality, metafiction, allusion, intellectual novel, non-linear novel.
Постмодернизм угымы ХХ гасырдын, соцында мэдениеттщ кеп салаларында кершдг «Постмодернизм» терминшщ алгашк;ы мэселесшщ 6ipi бул терминнщ к;ашан пайда болуымен тжелей байланысты. Кептеген зерттеушшердщ айтуынша, «постмодерн» угымы осы дэуiрге («постмодерн» дэуiрше) етл деген кезден бурын пайда болган. Бiрак ол кезде «постмодерн жэне постмодернизм» угымына к^рпдей мэн берiле коймаган. Алгаш постмодернизм деген термин немю философ-эссеисi Р.Панвицтщ «Еуропа мэдениетiндегi дагдарыс» деген ецбегшде сипатталган. БYгiнде постмодернизмнiц тууы, дамуындагы бiрiнен бiрiне алмасып, езгерiп, турленш отыратын ерекшелiгi туралы да айтылып жYр. Антимодернизм, постмодернизм, метомодернизм угымдарынын, калыптасуы да сонды;тан болар. Постмодернизмдi бiрер сезбен нактылап сипаттап, аньщтама беруге болмас. Энердегi постмодернизим туралы элемдш эдебиеттанушы галымдардыц пiкiрлерi де эртурлг Постмодернизм бYгiнде эдебиеттанушылардыц арасында тYрлi пiкiр ;айшылы;тары мен эдеби дау тугызып отырган мэселе. Постструктуралист Умберто Эко «эрбiр керкемдiк дэуiрдщ ез постмодернизмi бар» деген едг Американдык; эдебиеттанушы Ихаб Хасан постмодернизмнщ басты белгiлерi ретiнде: белгiсiздiк (неопределенность), фрагменттшк (фрагментарность), ережелерден бас тарту (деканонизация), «Меннiц» жогалуы (утрата «Я»), ирония, гибридтену (гибридизация), карнавалдылык; (карнавальность), курастырмалылык;, еюуштылык;, кYдiк тудыру, т.б атап етсе, талым Д.Затонский: «...Все эти признаки я бы назвал демонтирующими. Кроме того, объединяет их еще и
некая активная несамостоятельность. Ведь ни ирония, ни самоирония, ни пародия, ни самопародия не распологают к созданию. И еще менее располагает к нему готовность все ставить под сомнение и в то же время способность подрожать всему сомнительному»[1;154],-деп осы аталган сипаттарды шыгарманын, керкемдтн жоюшылар деп сынаган.
Кептеген зерттеулерде галымдар постмодернизмнщ мэш туралы накты тYсiнiктiц жок екенiн айтып, оны модернизммен салыстыра отырып аныктап жатады. М. Пруст, Дж. Джойс, Ф. Кафка, Ф. С. Фицджеральд, В. Вулф, Дж. Фаулз, Дж. Сэлинджер, В. Набоков, Х. Кортасар, У. Эконыц жэне баска постмодернистш багыттагы жазушылардын романдары оку жэне тYсiну киын болгандыктан да, элитарлык деп саналды деп те айтылады. Сондыктан да кепшiлiк окырман Джойстын романындагы сана агымы кайда багытталганын, Кафканын «к^былуы» ненi бiлдiретiнiн, Фолкнердщ «Йокнапатофтын» калай тYсiндiруге болатынын, У.Эко-нын эйгiлi романы раушан гYлi туралы бiр ауыз жок болса да, «Имя розы» деп аталганын тYсiне коймас. Десек те, эдебиетте постмодернизм пайда болганнан бастап тYрлi зерттеулер арналып, бYгiнде поэтикасы туралы жYЙелi пiкiрлер бар.
Постмодернизмдi алгаш зерттеп таныткан негiзгi теоретиктер (француз галымы Ж.-Ф. Лиотар, голландык зерттеушiлер Д.В. Фоккема, Т.Д'ан, агылшын зерттеушiлерi Дж.Батлер, Д.Лодж т.б. постмодернизм ^ым-тYсiнiктерi ретiнде «элем-хаос», «элем-мэтш», постмодернистiк сезiмталдык, интертекстуалдылык, «бедел дагдарысы» эпистемологиялык сешмшздж, автор бетпердесi, косарлы код жэне «баяндаудын пародиялык тэсiлi», пастиш, кайшылык, баяндаудын дискреттiлiгi, фрагменттiлiгi (нонселекция кагидаты), «коммуникация сэтсiздiгi», метаэнгiме т.б. терминдерш енгiздi.
Постмодернизмнiн казак эдебиетiнде бар ма, болса калай кершю тапкан деген мэселелерде казак эдебиеттанушы галымдары арасында да пiкiр эр тYрлi. Постмодернизм багытынын казак эдебиетiне енуше тарихи, саяси-элеуметтiк, экономикалык факторлардын да ыкпалы ерекше болды. Зерттеушi Г. Сэулембек: «Эдебиеттегi постмодернизм Еуропа мен Америкада онда калыптаскан канондык модернизмнен кейiн пайда болса, посткенестш кенiстiктегi елдерде (ХХ гасырдын басында калыптаса бастап социалистiк реализмнiн эсерiмен ыгыстырылып, жасанды тYPде Yзiлiп калган) модернизмге кайта оралу барысында пайда болды. Осы себептен б^рынгы кенестш республикалардагы модернизм мен постмодернизмнiн мэш Батыс Еуропалык багыттарга караганда езгеше екендiгi анык. Казак эдебиетiндегi постмодернизм мен Еуропалык постмодернизмдi бiр нэрсе деп
кабылдау мYмкiн емес» [2], деген тюрш усынады. Сондыктан да элемдш эдебиетке тэн постмодернизмнщ нышан, белгiлерiн казак эдебиетше сол калпында тануга болмас.
Казак эдебиетшдеп постмодернизм белгiлерi карастырыла бастаганнан уакыттан берi, казак эдебиеттану гылымында накты орныккан пiкiр жок.
Б.Нуржанов постмодернизм мен постмодернистш эстетиканыц басты угымы «мэтш» (одан туындап жататын «мэнмэтш», «интертекст», «гипертекст») екендiгiн алга тарта отырып, мундай мэтiндерге талдау жасаудыц эдiстемесi кеп ретте семиотикалык талдауга жYгiнетiндiгiне токталады. Энердiц бул туршщ езiндiк ережелерi (классикалык шыгармалардан белек), грамматикасы, синтаксисi мен тацбалау жYЙесi т.б. жасырын алгы шарттары барлыгын айта келе, мундай шыгармаларды талдаудыц багыттарына жарык тYсiрiп, жол керсетсе [3; 34],
Элем эдебиетшдеп постмодернизм кубылысы туралы сан алуан кайшылыкты кезкарастар казак эдебиетiнде де тYрлi пiкiр тугызып отыр. Бiрi постмоднернизмдi эдебиеттiц оц езгерiсi деп кабылдаса,ендi бiр топ бул кубылыстыц эдебиетiмiздiц улттык сипатын жоятын кауiп деп кабылдап отыр. Бул туста талым Д.Ыскакулыныц, академик С.Каскабасовтыц ез тужырымдары бар. С.Каскабасов постмодернизм туралы: «Постмодернизм -ендiрiсi катты дамыган постиндустриялы елдерде кец таралган. Эйткенi, олар бурынгы классикалык эдебиеттен кол Yзiп кеткен. Бiз болсак, классикалык реализмнен, классикалык эдебиеттен кол Yзгемiз жок. Одан кол Yзе алмайтын себебiмiз, бiзде элi постиндустриялык когам курылган жок. Сондыктан постиндустриялык когам болмай турып, постиндустриялык когамныц емiрiн суреттей алмаймыз. Алайда, постмодернистiк тэсiлдi мецгерш алган бiздiц кейбiр каламгерлердщ iсi сырткы керiнiс кана» [4;4], - деген пшрш бiлдiредi. Жазушы-драматург Дулат Исабеков те «Камшы» порталына берген сукбатында: «Кала еркениетiне жакын, жацашылдыкка кумар толкындар келiп жатыр, бiрак казiргi шыгармаларда ерекшелiк жок. Бiздiц кезiмiздегiдей кызыгы мол шыгармалардыц катары да сиреген. Жазушылардыц шыгармаларында ез стилi емес, езгеге елiктеу басым турады. Одан кейiн сападан герi санга кеп мэн бередi. Кала еркениетше жакын, жацашылдыкка умтылатын жазушылар бар. Олар, тiптi, ездерiн постмодернизм екiлдерiмiз деп атайды. Казак эдебиетшде постмодернизм жок» [5, 9],- деп накты кезкарасын танытады.
Ал галым Б. Майтанов постмодернизмдi эдеби YДерiстiц даму багытындагы зацды езгерiсi деп кабылдаганын деп бiлемiз: «Казiргi дэуiрдегi
модернизм мен постмодернизмнщ казак эдебиетшдеп керiнiстерi тутас багыт денгейiне кетершмеген, олар езара ара-жiгiн де ашып дараланбагандыктан, бYгiнгi кYн бедерiнде керкем-эдеби агым ретiнде емiр CYPУде. Орнына карай дэстYP, YPДiс, керiнiс, стиль терминдерi колданылуы мYмкiн. Бiз бул YДерiстi жылдамдатуга да, кiдiртуге де кукылы емеспiз. Таксыр уакыт пен эдеби тэжiрибе негiзгi сездiн туткасын устамак» [6].
Тэуелсiздiк кезенiндегi казак эдебиеттану гылымында постмодернизмнiн езiндiк ерекшелiктерi мен казак эдебиетiндегi керiнiсiн танытуга бiрнеше енбектер арналып, макалалар жазылган. Б. Майтановтын «К&^рп казак прозасындагы модернистш жэне постмодернистiк агымдар», «К&^рп казак поэзиясы жэне постмодернизм», Э. Кодардын «Постмодернизм женiнде бiрер сез», А. Iсiмакованын «БYгiнгi постмодернизм», «БYгiнгi дYниежYзiлiк эдебиеттану гылымынын мэселелерi», Л.В. Сафронованын «Постмодернистская литература и современное литературоведение Казахстана» зерттеуi, Т. Есембековтщ «Керкем мэтiн поэтикасы» зергтеуi, Г. Елеукенованын «К вопросу о постмодернизме в казахской литературе 19501980-х годов ХХ века», Ж. Жарылгаповтын «Постмодернизм кандай кубылыс», Ж. Жарылгапов, С. Такиров, Э Жакулаевтардын «Казак прозасы: модернизм жэне постмодернизм» монографиясы, Б. Канарбаеванын Г.Сэулембектiн «К&^рп прозадагы постмодернизм» Ж.Шэкеннiн «Жанашыл жастарга жана агым жайында айтар сез», С. Касымнын «Казак поэзиясындагы постмодернистiк кершютер», Э. Элiэкбардын «Постмодернизм казак эдебиетшде», т.б. баска енбектердi казак эдебиетшдеп постмодернизм ерекшелштерш танытатын кунды зерттеулер ретшде атай аламыз.
Каза эдебиетшдеп постмодернизм бастауын ЖYсiпбек Аймауытовтын «Елес» шыгармасынан басталды десек, кейiннен Телен Эбдшов, Аскар Алтай, Роза Муканова, АйгYл Кемелбаеванын прозасында постмодернистiк белгшер кездесетiн шыгармалардын авторы деп атаймыз. Ал казiргi прозада А.Жаксылыковтын «Ант ургандардын тYCтерi» («Сны окаянных»), Д.Накыповтын «От орны» («Круг пепла»), Д.Амантайдын «ГYлдер мен кiтаптар», атты романдары постмодернистiк багытта жазылган шыгармалар деп танылды. А.Жаксылыковтын «Ант ургандардын тYCтерi» атты романы постмодернизмге тэн керкемдш тутастыктын болмауы, мезгiл-мекеннiн белгiсiздiгi, кешпкерлершщ аты-жендерiнiн кемескiленiп берiлуi, ирониянын орын алуы сынды белгiлерiмен керiнедi. Д.Амантайдын «^лдер мен
ютаптар» романынан фрагменттшк, автордыц елiмi, интертекст, метапроза т.б. тэсiлдерiн колданганы айтылуда.
Колданылу максатында езгешелiк болганмен кейбiр эдiстер модернизм мен постмодернизмге ортак болгандыктан аталган авторларды жэне баска да жазушыларымызды модернизм багытыныц екiлдерi ретiнде карастыру да ушырасып отырады. Мысалы, казак прозасында А.Жаксылыков, Д. Накыпов, А.Кемелбаева, М.Омарова, А.Алтай, М.Магауин, Т.Эбдiков т.б. жазушылардыц шыгармаларын кейде модернистiк, кейде постмодернистiк багыт екiлдерi деп те танылады. Казак эдебиетшдеп постмодернизм кубылысыныц ерекшелiгi де осыдан байкалса керек.
Элем эдебиетшдеп постмодернистш шыгармаларга тэн иллюзия, интертекст, галлютинация, сенсибилизация, автор елiмi, хаос, белпшздш (неопределенность), Yзiп алынган сэт (фрагментарность), деканонизация, ризома, пастиш пен пародия жэне т.б. сынды угымдардыц казак прозасындагы колданылуында езiндiк сипатымен керiнедi.
Постмодернизмнiц басты тэсiлдерiнiц бiрi - интертекст екенi белгiлi. «Интертекст» термин эдебиеттану гылымында бурыннан белгш угым боланымен интертекстiц шыгу теп ежелп эдебиеттен басталады. Ал казак эдебиеттануында интертертекстi, классикалык эдебиет терминологиясы бойынша эдеби байланыстар А.Байтурсынулы, М.Эуезов, Е.Турсынов, Ш. Сэтбаева, Н.Келiмбетов, А.Кыраубаева, Э.КYмiсбаев, галымдардыц ецбектерiнде карастырылды.
Казак эдебиетшде жацашылдыгымен кезге тYсiп отырган Д.Амантайдыц («ГYлдер мен кiтаптар»), Т.Эсемкуловтыц («Бекторыныц казынасы») жэне Э.Байболдыц («Ормандагы жиын»), М.Косынныц («Буве нYктесi», «Нерд», «Тестiктiц кателiгi») шыгармаларындагы интертекстi пайдалану, жалпы постмодернизмнiц эдiстерiн колдану тэжiрибелерi бiр-бiрiне уксамайтындыгымен кызыкты.
Автор оны езi курастырып, жауабын да езi шешкенiмен, сезбен берiлген жумбак шартын сэл аялдап, зейiнмен зер сала окымай, автордыц сызба нускамен усынган кестесiнен оны шешу жолдарын табу мYмкiн емес. Шыгармасын тудырудагы кеп жумбактыц шешуiн окырманныц езiне калдырып, «кудiреттi автор» болудан бас тартады. Роман - интеллектуалды туынды. Окырманныц бiлiм-бiлiгiнiц децгейiне карай кiтап эркилы окылады. Романдагы интертекст сырыныц ашылуы окылу техникасына тiкелей байланысты.
Интеллектуалды роман жанры ХХ гасырда ез дэyiршдeri акыл-ой агысына реакция ретшде пайда болып, жаца гасырдыц карама-карсылыктарын TYCiHyre талпынган эр тYрлi елдердiц жазушыларын бiрiктiрдi. Гесс, Булгаков жэне Фолкнер ... Немю, Орыс, американдык акыл иeлeрi... - барлыгы емiрдi тYсiндiрy кажeттiлiгiн, элемдш жэне улттык Yрдiстeрдi жан-жакты талдау кажeттiлiгiн кердi. Олардыц шыгармашылыгы контекстшдеп «интеллект» синтез куралы: мифтeгi белпш, зацдылыктардан эмбебептыкты кере отырып, Томас Манн жэне оныц замандастары философия мен енердщ арасындагы шекара бшнбейтш, ягни элeмдi тYсiнyдiц эдеби мумкшджтершщ жаца дeцгeйi болып табылатын жанрды ойлап тапты.
Термин 1924 жылы усынылган. «Интеллектуалды роман» ХХ гасырдагы емiрдi тYсiндiрyгe, оны тYсiнyгe жэне тYсiндiрyгe деген кажeттiлiктiц «баяндауга» деген кажеттшктен асып тYсeтiнiн танытатын реализмнщ жанры рeтiндe пайда болды. Томас Манн бул тeрминдi алгаш рет «Об учении Шпенглера» (1924) макаласында колданган. «Интеллектуалды» роман туралы мэселеге келгенде, осы тeрминдi колданатын галымдардыц кепшiлiгi оны шартты деп атайтынын да атап еткен жен. Мысалы, нeмiс эдeбиeтiнiц танымал зeрттeyшiсi Н. С. Павлова осы такырыпка арналган макалалары мен монографияларында «интеллектуалдык» терминшен бас тартып «философиялык» роман дeгeндi колданады.
Кепкабатты, кепкурамдылыктыц бiр керкемдж тутастыкта бола тура бiр-бiрiнeн алшак шындык кабаттарыныц болуы ХХ гасырдагы романдарды жазудагы ец кеп таралган принциптeрдiц бiрi болды.
БYгiндe интеллектуалды романныц eрeкшeлiктeрi рeтiндe мынадай сипаттары керiнeдi:
- роман аякталган философиялык тужырымдама тургысынан казiргi адамныц накты емiрiн тYсiндiрe отырып, енер туындысы болуы жэне философиялык трактат ретшде кабылданбауы керек;
- Курылымныц бiртутастыFы, ягни бiр керкем мэтiн философиялык, музыкалык, мифологиялык курылымдардыц синтeзiнeн турады.
- Мэтiннiц кYPдeлiлiгi мен кепдeцгeйлi болуы - ассоциативтiлiк, символизм, ойын, керкeмдiк параллельдер мен сэйкeстiктeр;
- Психологизм. Адам, ец алдымен, адамзат баласыныц екiлi рeтiндe, содан кешн гана бeлгiлi бiр элeyмeттiк тип ретшде карастырылады.
Постмодернизм багытында жазылган шыгармалардыц eрeкшeлiктeрi туралы айтылганда, кептеген зерттеу eцбeктeрiндe мэтiннiц курылымдык
жэне баяндау децгейлерше катысты ерекшелштершен метапроза мэселес сез болады. Постмодернизм багытыныц келуiмен метапрозага ерекше кещл белiне бастады. Алайда постмодернизм багытыныц казак эдебиетшде де, Казакстандагы езге улт екiлдерiнiц эдебиетiнде де метапроза айналасындагы зерттеулер ете аз. Зерттеушi Л.В. Сафронованыц «Автор и герой в постмодернистской прозе» монографиясында, В.Савельеваныц «Наш современный роман как жанровый микс и некоммерческий проект» , О.А. Валикованыц «Роман трилогия А.Ж. Жаксылыкова «Сны окаянных» в контексте русской литературы» атты докторлык диссертациясында т.б. ецбектерде карастырылады.
Аталган ецбектерде метапроза практикалык жэне эдiстемелiк жагынан зерттелгенiмен зерттеушiлер бул кубылыстыц атауы туралы тYрлi пiкiрлер айтылады. Зерттеулерде ол «романшы туралы роман», «туынды роман», «езiн-езi танушы роман», «автотакырыптык роман», «нарциссистiк роман» деген атаулармен бершген. Бул кубылыска бiрiншi себеп, эдебиеттщ эр кезецiнде (парадигмалар ауыскан сайын) категориялардыц мазмуныныц толыгып жетше тYсуi болса керек. Екiншiден, эр галымныц кезкарасы тургысында басымдык танытатын тустары айтылып, сол мэселеге кещрек кецiл белген. метапрозалык шыгарманыц кейiпкерi - жазушыныц езi. Жай жазушы емес шыгарма iшiндегi шыгарманыц авторы. Окырманныц назарын ез эрекетiнiц шю жэне сырткы мэн-мазмунына жэне езi жазгалы жаткан мэтiнге аудартып отыратын шыгармашылык YДерiс Yстiндегi каламгердi кешпкер етiп алуы метапрозалык шыгарманыц басты сипаттарынан саналады. Екiншiден автордыц ез-езше езгеге карагандай сын кезiмен карап, сырттай бакылау жасауга талпынысын байкаймыз.
Мэтiн iшiндегi мэтiн калыбындагы «^лдер мен кiтаптарда» «Тэцiр кiтабы» атты роман жазбак болган жазушы Элшер шыгармашылык элемi аркылы ез-езiне талдау жасап, ез-езiн бакылап, ез-езiне бага бередг Метапрозага жYгiнген бул шыгармада бэрiн керiп, бiлушi негiзгi-автор тасадан шыгып, реалистiк шыгармадагы шынайылыктыц елесш сыпырып тастап, реалдылык эсерiн жокка шыгарып тур.
Окырман оны романныц бiр белiгi ретiнде де, жеке жазылган шыгарма ретiнде белек-белек оки алады. Роман белiмдерiнiц кайсысынан бастап окыса да окырманныц еркiнде. «Тутастыгы сакталмаган мэтiн» («нелинейный текст») жэне « тутастыгы сакталмаган проза»( нелинейная проза) терминдерi айналымга салыстырмалы тYPде жакында (ХХ гасырдыц аягы - ХХ1 гасырдыц басында) енгiзiлдi. Олармен катар магынасы жакын
«гипермэтш» термиш колданыла бастады. Гипермэтш угымын американдык зeрттeyшi Теодор Нельсон «Литературные машины» ютабында баска кужаттарга, колтацбаларга, тYсiнiктeмeлeргe жэне т. б. электрондык мэтiндeрдiц сiлтeмeсi рeтiндe енпзген. Гипeрмэтiнгe жакын термин «тутастыгы сакталмаган мэтiн», дэлiрeк айтканда «тутастыгы бузылган проза» тeрминiн казiргi замангы кYндeлiктi емiргe Милорад Павич eнгiздi. Ол баяндаудыц бул тYрi орталык пен жYЙeллiктeн айырылган элeмнiц казiргi замангы бейнесше ете жаксы сэйкес кeлeдi деп сeндi. Эзiнiц романдарында сызыкты емес жазудыц поэтикасын дамыта отырып, Павич тек гипермэтшдш роман гана емес, сонымен бiргe езiнiц бYкiл элeмiн - Н. П.Невзорова атаган «Павич элeмiн» курды. Экспeримeнттiк эдебиет эркашан элиталык рeтiндe курылды. «Бэрше арналмаган» туынды жазу кажeттiлiгi авторларда тYрлi себептерге байланысты калыптасты: мYлдeм жаца нэрсе ойлап табу Yшiн, ез eрeкшeлiгiн, даралыгын айкындап керсету Yшiн. Ол колданыстагы формалардыц саркылганын сeзiнгeн кезде пайда болды. Мундай кажeттiлiк кебiнeсe мэдени дамудыц етпeлi кeзeцдeрiндe, бул кезде норма деп саналган бeлгiлi бiр дэстYрлeр жацартуды кажет eтeтiн огаш нэрсе ретшде керше бастаган кезде пайда болды. Тутастыгы бузылган курылым баяндауды бiр сюжeттiк жeлiгe, адамга немесе жерге байламайды, окырманга мэтiннiц езiндiк комбинацияларын жасауга, болып жаткан окигалардан тYрлi магына табуга мYмкiндiк бeрeдi. Тутастыгы сакталмаган мэтiндi колданатын орыс постмодерндш романыныц мысалы рeтiндe Саша Соколовтыц «Школа для дураков» романын атауга болады (1976 жылы). Ол, Х. Кортасардыц «Игра в классики» романы сиякты, кез - келген жерден оки алады жэне жеке белштер мен тарауларды кез-келген тэртiптe кайта орналастыра алады, тек автор езшщ кeйiпкeрiмeн кeздeсeтiн соцгы жолдарды гана езгерте алмайсыз. Модернисттер мен постмодернистердщ тэжiрибeлeрi кептеген ерекше керкeмдiк формаларды тудырды. Бул процесс элi де жалгасуда. XXI гасырда тутастыгы сакталмаган эдеби мэтiндi курудыц ец жаркын Yлгiсi серб жазушысы Милорад Павичтщ казiргi заманныц ерекше туындысы «Хазарский словарь» романы болды. Тутастыгы бузылган прозаны талдай отырып, шыгармага эртYрлi тэсiлдeрдi бiрiктiргeн жен. Эрине, оныц шыгармашылыгыныц нeгiзiн жаткан eрeкшeлiктeрiн сипаттау Yшiн мэдени -тарихи жагдай мен автор ойына кыскаша сипаттама беру керек; оныц шыгармасыныц курылымындагы eрeкшeлiктeрдi сипаттау керек; мотив теориясына мен архетиптер теориясына CYЙeнe отырып, шыгарманыц мазмундык eрeкшeлiктeрiн аныктауга тырысу; оныц болжалды
дереккездермен байланысын аныктау керек, авторлык жэне окырман релдершщ мацыздылыгын аныктау керек. Бул тэсшдер тутастыгы бузылган прозаны талдауда мацызды болып табылады.
Жогарыда айтылган тутастыгы сакталмаган проза тэн ерекшелiктердi Д.Амантайдыц романынан да керемiз.
Постмодернизмнщ тагы бiр белгiсi тYрлi мэтшдерден алынган эр децгейдегi Yзiндiлердi колдану болып табылады. Бул (постмодернизм) эдебиетте баска мэтшдерден алынган Yзiндiлердiц ашык немесе жасырын тYPде келуi цитатаныц басты белгiлерiне уксас келетiндiктен езiмен бiрге элемдiк эдебиеттану мен тш бiлiмi гылымдарында цитация, цитирование, цитатная речь терминдерш коса колданыска енпздт Тiлшi галым А.С.Адилова ез ецбегшде цитата мэселесiнде назарынан тыс калдырмай, оган берген аныктамаларды салыстырып, оныц негiзгi мынадай дефиницияларын керсеттi:
1) кандай да бiр мэтiннен алынган Yзiндi немесе баска бiреудiц сезц
2) оныц сезбе-сез дэлдiгi;
3) тYпнускаFа сiлтеме [6; 35].
Жалпы, цитатаны белгiлi бiр мэтiннен алышан Yзiндiнiц дэл, еш езгерiссiз сол калпында берiлуi тиiс деп тYсiнгенiмiз жен, ал оныц жеке кырларын нактылап зерттеу келемдi ецбектердiц еншiсiнде.
Постмодернизмге тэн уFымдар кене тYркiлiк эдебиеттен бастап бYгiнгi бYгiнгi эдебиетте де кездеседг Ежелгi салт-дэстYPдiц непзшде де эрекеттердiц керiнiсi постмодернизмнiц кей элементтерш танытады. Солай езгерiске тYCкен кене уFымдар казiр жацаша формада кершш, эдебиеттiц жаца бетеласын айкындап отыр.
Корыта айтканда, постмодернизм ^F^rnm дамуымен тYрленiп отырмак. Сондыктан да болар, постмодернизм уFымы туралы тюр сан алуан. Ал казак эдебиетше сыналап кiрiп келе жаткан постмодернистш белгiлер керкем эдебиетiмiздiц улттык кундылыктарды сактау, адамгершiлiкке тэрбиелеу сиякты кызметтерш бiржолата жоя алмас. Казак эдебиет улттык болмысы мен улттык ерекшелтн терец танытып келе жаткан туста алпауыт елдердiц эдебиетiндегi езгерiстер аFынына жутылып кетпесе деймiз.
REFERENCES
1. Затонский Д. Постмодернизм в историческом интерьере // Вопросы литературы. - 1996, - №3. - С. 182-205.
2. Сэулембек Г. Р. Казак эдебиетшдеп мэтшаралык байланыска негiзделген жанашыл тэжiрибелер // «Гылым жэне бшм - казiргi жагдайдагы когам дамуынын манызды факторы» IV халыкаралык гыл.-практ. конф. матер. -Караганды, 2017. - Б. 348-351.
3. Нуржанов Б. Г. Модерн. Постмодерн. Культура - Алматы : Энер, 2012 . -335 с.
4. Каскабасов С. Постмодернизмнщ белгiлерi бiзде де бар. // // «Казак эдебиетЬ» газет^ 2009. №13. - Б.4
5. Исабеков Д. Кейiпкерiмдi ендi таптым, онын авторы - уакыт // Акжол-Казакстан. - 2005, 2 кыркYЙек. - Б 2.
6. Адилова А.С. Казiргi казак керкем мэтшдершдеп цитация кубылысы немесе мэтш iшiндегi мэтiн: Монография. - Караганды: КарМУ баспасы, 2012.- 262 б.
