CC BY
0ЦАЗАЦ ПОЭЗИЯСЫ ЖЭНЕ К0РКЕМД1К ЭЛЕМ
СЕР1К ЦАЖЫГАЛИ¥ЛЫ
7М01701 -Казак тш мен эдебиетi бшм беру багдарламасыныц 1-курс магистранты I. ЖансYгiров атындагы Жетiсу университетi
КЫЯХМЕТОВА Ш.А
Еылыми жетекшi: филология гылымдарыныц кандидаты кауымдастырылган профессор(доцент) I. ЖансYгiров атындагы Жетiсу университетi Казахстан., Талдыкорган к.
Аннотация: Бул мацалада поэзия термитне теориялыц нег1здеме жасалынган. Поэзия турлерШц 1ш1ндег1 троп, ажарлау, цубылту тYсiнiгiне жан-жацты талдау бертген. Поэзияны оцытудагы кезецдер мен ерекшелттер керсетшген. 9-сыныптагы цазац эдебиетi пэшнен багдарлама бойынша бершген поэзиялыц шыгармаларды оцыту жолдары усынылган. Мацала оцушылардыц поэзияга деген цызыгушылыцтары негiзiнде жумыс ЖYргiзудiц тэсшдерт цамтиды. Соныц аясында оцушылардыц поэзияга оцуга мотивациясын цалыптастырудыц эдштемеЫ усынылган.
Трек свздер: поэзия, ажарлау, цубылту, оцыту эдiстерi, теориялыц негiздеме, цызыгушылыц.
Аннотация: В данной статье заложено теоретическое обоснование термина «поэзия». Дается всесторонний анализ понятия тропа, поговорки и вариации между видами поэзии. Обозначены этапы и особенности обучения поэзии. Представлены способы обучения поэтическим произведениям, данные в программе по казахской литературе в 9 классе. В статье представлены способы работы на основе интереса учащихся к поэзии. В данном контексте представлен метод формирования мотивации студентов к изучению стихов.
Ключевые слова: поэзия, образование, изменение, методы обучения, теоретическая основа, интерес.
Annotation: In this article, the theoretical foundation of the term "poetry" is laid. A comprehensive analysis of the concept of trope, proverbs and variations between types of poetry is given. Marked stages andfeatures of teaching poetry. The method of teaching poetic works, given in the Kazakh literature program in the 9th grade, is presented. The article presents ways of working on the basis of students' interest in poetry. In this context, the method of formation of students' motivation to study poems is presented.
Keywords: poetry, education, change, teaching methods, theoretical basis, interest.
К1Р1СПЕ
Орыс акыны Михаил Лермонтов «Егер поэзия бiрiккен дыбыстардыц Yндеуi гана болмаса да, ол адам ойын жетюзетш куралдыц ец улы тYрi» деген. Казак эдебиет - элемдш сез eнерi Yдерiсiндегi кернект арналардыц бiрi. Сондыктан, керкем эдебиет дамуына ортак eмiр шындыгы мен керкем шындык тутастыгын шыгармалар аркауына алатын болмыс тарихилыгы непзшдеп жагдайдыц сез енерше ыкпал ететш басты назарда болады. Казак поэзиясындагы классикалык YPДiстер мен жацашыл сарындар сабактастыгын байыптаганда элемдш эдеби YДерiстегi тарихи окигалармен сабактастыктыц ыкпалды сипатын багалаймыз. Казак поэзиясында адамныц жан дш элемi мен коршаган гарыштык-галамдык тiршiлiк ортасыныц эр Yндес, тектес, сонымен бiрге карама-кайшылыкты кубылыстарын да, касиеттерш де психологиялык егiздеумен де, катарластыра, салыстыра шендестiрумен де бейнелеуi жацашыл серпiнмен eрiстедi. Казак поэзиясындагы
романтикалык жэне реалиспк бейнелеулерден гарыш кещстшндеп бYкiл жанды жэне жансыз денелердщ езара карым-катынастар жYЙесi поэтикалык кeркемдiк жинактаулармен ернектелдь Бул арада, эрине, Х1Х-ХХ гасырлардагы казак акын-жазушылары шыгармашылыгындагы эдеби ыкпалдастыктар жYЙесiшц мацызы да ерекше орын алды. Себебi, ежелгi дэуiрдерден берi элем халыктарыныц фольклор муралары мен эдебиет шыгармаларыныц езара араласуларыныц, байланыстарыныц Yздiксiз дамып келгенi мэлiм.
^азак сез eнерiндегi ежелгi замандардан берi тYркi халыктарына ортак жэд^ерлштердщ, жанрлардыц, сюжеттердщ аралас-куралас келгенi - табиги-тарихи ерекшелiк. Сонымен бiрге, Азия, Африка, Еуропа, Америка курлыктары халыктарыныц фольклор муралары мен эдебиет шыгармаларыныц езара Yндесуi де, ортак сюжеттердiц болуы да, сол аркылы улттык жэне жалпыадамзаттык кeркемдiк-эстетикалык ойлаудыц бiртутастыFы да айкындалады. ^азак жэне элем халыктары эдебиеттерi калыптасуыныц, дамуыныц ежелгi замандардан казiргi кезецге уласкан жолында поэзиялык шыFармалар эдеби YДерiсiнiц негiзгi желiсiн курады. Сак, Fy^ тYркi еркениет дэуiрлерiндегi эпикалык шыFармалар халыктыц каhармандыкпен-батырдыкпен, жауынгерлiк-ерлiкпен жасаFан мемлекеттiк курылымдары, елд^ халыкты сактау жолындаFы жекелеген тарихи туеталарыныц кызметi тарихилык негiзiндегi баяндаулар, керкемдш жинактаулар жYЙесiмен жырланды.
^азак поэзиясындаFы атамекендердi, туFан eлкенiц Fажайып сырлы кYндерi мен тYндерi, адамFа да терт тYлiкке де, ацдарFа да, кустарFа да, жэндiктерге де - бэрше жайлы керкем сипатыныц жырлануы ежелгi замандардан берi фольклор мен эдебиет мураларынан туракты орын алумен келедь ^азак - кец даланыц ауасымен тыныстаFан, Yнемi кещспкт Fана мекендеудi мурат туткан халык. Даланыц eсiмдiктерi де, тYнi де, алаулаFан кYнi де, кeшпелiлердiц мэцгшк рахатты тураFы ауылы да - бэрi де акындар жырларыныц аркауы. ^азак поэзиясыныц ескелец талаппен eркендеуi Yшiн бiркатар eзектi тiлектер (кеп сездшкке урынбау, ойлылыкпен, образбан жырлау, элеуметтiк-халыктык, достык, бейбiтшiлiк такырыптарын игеру, eзiмшiлдiктен, кYншiлдiктен, табыска мастанудан, аскактаудан аулак болу, т.б.) айтты.
^азак жерiнде орын алFан тарихи окиFаларFа байланысты Жубановтыц пiкiрiн непзге ала отырып [1], отаршылдык дэуiрге баFа берiлiп, казак коFамындаFы жырау функциясыныц дэуiрлерге сай eзгеруi карастырылды. ^азак поэзиясын жыраулар поэзиясынан бастау Yлкен маFызFа ие. Ертедегi тYркi коFамындаFы узан уFымы акын атауын калай берсе, жырау да казiрri акын функциясын аткарFан. ^азак ханды^ы дэуiрiнде жырау функциясы Yлкен мацы^а ие болды. Уакыт ете келе, зар заман эдебиетшщ eкiлдерi акын атауын иемдене бастады. БурынFы кезецде жыраулар ханныц кателiгiн бетiне басып, халыктыц элеуметтiк жаFдайын билеушiге жетюзсе, зар заман акындары халык арасындаFы eзгерiстi айтып, казак жерiнiц отаршылдык саясаттыц курбаны болFанын жеткiздi. ¥сыны1етан такырыптар аясында поэзияныц кыр-сырын аша бiлдi. АFартушылык эдебиетте оку-аFарту идеялары кeтерiлiп, халыктыц сауатты эрi мэдениетп болуына ерекше назар аударылды. Бул идея Алаш эдебиетiнде де ^шейе тYCтi. Кецес дэуiрi эдебиетiнде кецес билЫ мадакталып, цензураFа сай шы^армалар жарык кeрдi. Тэуелсiздiктен кейiнгi кезецдеп акындар халыктыц еткен окиFаларын еркшдш идеясымен баFалап, жаца сипаттаFы туындыларын жаза бастады. ТYркi кeсемдерiнен бастап Алаш зиялылары, кецес дэуiрiндегi ултын CYЙген тулFалар болмысы бейнеленiп, елеулi ецбектерi баFаланды. Мiне, тарихи мацызы бар елеулi окиFалардыц жинакталFан формасы поэзияда бой кeрсеттi.
З. ^абдолов «Сез енерЬ» зерттеуiнде поэзияны эдеби шы^арманыц негiзiнде адам таFдыры жатканын айтады [2]. Зерттеушi адам таFдырыныц жазушы Yшiн шыFарманыц негiзгi аркауы Fана емес, eмiрдi танудыц езгеше бiр куралы екенiн жеткiзедi. Эдебиет пен поэзияныц негiзi адамныц ез^ эдеби каhарман Fана емес, сол кешпкерш жасаудаFы шыFармашылык эрекетi, ойы болуы керектiгiн айтады. Соныц шшде зерттеушi типтiк образдыц типтендiру аркылы, адам образын жасап шыFу Yшiн кажет eмiрлiк материалдарды жинактау типтендiру тэсiлi аркылы жYзеге асады деген птрш бiлдiредi. Шынайы кубылыстарды типтск негiзде
жинактау каламгердщ образдьщ немесе типтщ жалпы бтмш, тулгасын калыптастырып, iшкi ерекшелiгi мен мшезш дараландырады. «Керкем эдебиеттегi типтiк образдарга карап отырып белгiлi бiр уакыт пен кещспктеп когамдык дамудыц непзп жэне шешушi тенденциясын байкауга болады», - деп типтiк образдыц ерекшелшн керсетедi.
Поэзия туралы зерттеуiнде З. Ахметов адам емiрi, мiнезi, ic-эрекетi поэзияда бейнеленгенде дербес ерекшелiктерi толы; сакталганын, сол адамныц ескен ортасы мен дэуiр сырлары тиш!к ^c^'TC^i бар тулга ^c^'TC^i жасалынатынын айтады. Сонымен бiрге поэзиядагы емiр cуретiнде кубылыстар, заттар накты бейнесш сактап, тутас калпында cуреттеледi деп, акынныц емiр шындыгы эстетикалык талгаммен калыптасатынын керемiз. Поэзиядагы емiр шындыгы - емiрдегi окигалардыц iшкi мэнш терец ашып, екiншi жагынан саралап беретш шындык [3]. «Акын-жазушылардыц шыгармаларындагы адам бейнеci бiрде сулу, бiрде бэрiн тецдей керген, баскаша айтканда, адамныц болашагынан Yмiттену, барлык жаксылык iлiмде, ^удайдан корку сиякты угымдардан «адам» образы туындайды» [4], - деп С. Иманбердиева, Л. Дэуренбекова керкем эдебиеттеп адам бейнесшщ мацыздылыгына токталады.
Ага буын жэне кешнп толкын акындардыц осындай керкемдiк Yдерicтерге сэйкес еcуi, жетiлуi, улттык поэзияныц керкемдш сапамен дамуы туралы
кайраткер тулгаларымыздыц пiкiрлерi де сол кезецде айтылды. Бул орайда, суреткер жазушы Мухтар Эуезовтiц «Мэлш Fабдуллинге жауап хат» (1955) атты хат-макаласындагы келелi ойдыц келicтi тужырымдары сез аркауындагы ХХ гасырдыц 20-50-жылдарындагы улттык поэзиядагы романтизм мен реализм керкемдш эдicтерi аясындагы даму сипатын тануга багдарлайды: «Бiздiц поэзиямыз 20-шы жылдардан 30-шы жылдарга басканда бiр он жыл емес, талай он жылдар сапалы сапарын кешiп еттi. Одан эрi 40-шы жылдарга, кан сапырылган катал жылдарга жалгаса тагы да ескелец канат какты. ^ара Yзiп, аса тYCтi. ^азiр, мiне 50 ^i жылдардыц орта децгейiне жетiп отырмыз. БYгiнгi поэзия кыркыншы кыркыншы жылдардыю емес. Аса ескен мэдениетiмен iзденгiш енерiмен, эр сипат нэрiмен де, барымен де Yлгiлi поэзия ерiciн тауып отыр. Саты-саты, кат-каты касиет танылады».
Зерттеушiлер А. Латыпова мен Ф. Сайфулина ХХ гасырдыц соцы мен ХХ1 гасыр басындагы башкурт акындардыц шыгармаларындагы элемнiц улттык бейнесшщ географиялык ерекшелiктермен байланысты екенiн айтады [5]. Сонымен бiрге улттык ерекшелштер М.Дыйканбай зерттеуiнде ерекше аталып, ^нделшт турмыспен байланысына ерекше назар аударылган [6]. Шыгармадагы улттык кундылыктар ретшде танылган улттык мiнез адамныц образы аркылы таныла тYcедi. Осы непзден керкем шыгармадагы образдыц контрастылык кызмет жогары.
^азак поэзиясында ак суцкар жырдыц иеci атанган Серiк Аксуцкарулы шыгармашылыгында улттык болмыс, улттык рух такырыптары кетерiледi. С. Мэмет акын шыгармашылыгын талдай келе, Алаш арыстарыныц бYгiнгi туягы деп багалап, акын шыгармашылыгында улттык болмыс елецде бiрде калыц ойга батыратынын, ендi бiрде cергiтетiнiн айтады [7].
Бул - казак поэзиясыныц жаца такырыптарды, керкемдш шеберлiктi игеруiн таныган классик каламгердщ гуламаныц тужырымы. Поэзиясындагы лирикалык жэне эпикалык шыгармалардыц окырмандардыц керкемдiк-эcтетикалык дYниетанымын терецдететiн, рухани тYciну, багалау кезкарастарына ыкпал ететiн шыгарма тугырында танылуы талантты, дарынды акындардыц гана туындылары аркылы жYзеге алады. ^азак жэне элем халыктарыныц сез енерi мураларын жан-жакты зерделеп зерттеген Мухтар Эуезовтщ ХХ гасырдыц 20-50-жылдарындагы казак поэзиясыныц даму жетютштерш де, игере алмаганын да сынып багалауы керкемдiк мураттыц жYзеге асуын ойлаган, енердi CYЙген жанашырлыктыц керiнici.
«Жалпы поэзия туралы, корытып айтканда, бiздiц эдебиетке мэдениетп акындар, окыган акындар келе бастаган. ... Бiздiц дэуiрiмiзде окымысты акындардыц емiрге келгендiгiнiц бiр белгici - казак эдебиетшщ езiндегi дэcтYрлер гана емес,
айналасын керш шарлап калгандыгы байкалады. Твордовский, Исаковский, Вургун, Гамзатов сиякты акындар калай жырлайды? Айналаны, еакп тYртiне жYргендiгi байкалады. Жалгыз казак эдебиет кeлемiнде eзiмен-eзi болып, жалгыз шапкан аттыц кедеден, бутадан озганы сиякты болу жарамайды. Поэзияныц такырыбы шагын болса да езшщ туган жерiн, анасыныц жайын, кектем, ^з, кыс, махаббат мэселесiн айткысы келедь Бул такырыптар - бYкiл адамзат тарихи болганнан берi айтылып келе жаткан такырыптар. Эрдайым ез Yнiмен, eзiндiк сeзiмен, ез кYЙi, езге бшмеген бiр перненi басады. Казiргi поэзияныц, мэдениеттi поэзияныц eкiлдерiнiц - эрбiр акынныц eзiнiц eзiндiк тш, Yнi бiреудiц айтканын жазу керек емес дегендей талаптарды eздерiцiзге ездерщз койып келе жаткандыкты байкатады.
Адам поэзия аркылы дYниеде танымаганын танытып, eзiнiц сезiмi, санасы аркылы адамга танытады. Акын бiркыдыру eзiндiк жацалык тапкысы келедi, eзiн-eзi таныгысы келед^ ез eмiрiнiц Yлкен шындыгын, балалыгын, анасын айтады. Жарды, жердi айтады махаббат жайын жырлайды». Бул - казак жэне элем халыктары поэзиясына ортак поэтикалык ерекшелiк. Кeркемдiк даму жолындагы казак поэзиясыныц 50-70-жылдарындагы дамуына тэн жетютштер мен олкылыктарды саралап, камкоршы кeцiлмен пiкiр айтушылар, эрине, улттык-отаншылдык кезкарас устанымдарыныц куаттылыгын танытты.
ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Жубанов К. Казак тш жeнiндегi зерттеулер. - ецд., - 3-бас. - Алматы: Мемлекеттiк тiлдi дайындау институты, 2010. - 608 б.
2. Кабдолов З. Сез енерь Санат, 2002. - 360 б.
3. Ахметов З. Поэзия шыцы - даналык. Зерттеу. Астана: Фолиант, 2002. - 408 б.
4. Иманбердиева С.К., Дэуренбекова Л.Н. «Адам» концептюшщ лингвоконцептологиялык кeрiнiсi. //ЕАГИ хабаршысы. - Нур-Султан, №2, 2019. Б.124-129
5. Латыпова А., Сайфулина Ф. Национальная картина мира в творчестве поэтов башкортостана конца XX - начала XXI века. ФИЛОЛОГИЯ И КУЛЬТУРА. PHILOLOGY AND CULTURE. 2019. №2(56) - С. 161-169
6. Diykanbay, M. Hair, Headdress and Status in Kyrgyz Women. Milli Folklor, 2021, 17(132), pp. 198-207
7. Мэмет, С. Аксуцкар жыр - Аксуцкарулы. Егемен Казакстан. - 2016. - 9 маусым (№ 109). -12 б.
