CC BY
0ЦАЗАЦ-TYPKI ПОЭТИКАСЫНЬЩ 0РКЕНИЕТТЕР ТОГЫСЫНДАГЫ 0ЗАРА
САБАЦТАСТЫГЫ
Н.Б. МАНАПБАЕВ
Абай ат. ^аз¥ПУ докторанты, ^азакстан, Алматы к-
Б.А. САЙНАНОВ
Абай ат. ^аз¥ПУ докторанты, ^азакстан, Алматы к-
У.С. ЕРБОСЫНОВА
Б.Онтаев ат. орта мектеп, ^азакстан, ТYркiстан обл.
О. С. БУРИБЕКОВ
Абай ат. ^аз¥ПУ докторанты, ^азакстан, Алматы к.
Ацдатпа. Мацалада туысцан туркг халыцтарыныц, соныц гшгнде цазац жэне тургк халыцтарыныц ацындыц-ашыцтыц поэзиясыныц цайнар квз1н1ц байыргы mYPKi вркениетг мен ислам мэдениетшц тогысуы аясында дамыгандыгы туралы мэселелер твцгреггнде свз цозгалган.
Аннотация. В статье рассматриваются общие темы в поэзии тюркских народов на примере произведений казахских и турецких поэтов и менестрелей, что, по мнению автора, послужило источником развития тюркской цивилизации и исламской культуры.
Abstract. The article touches upon themes in poetry of relative Turkic nations, among them Kazakh and Turkish poets and minstrels, which was the reason for developing poetic origins within the framework of intersection of Turkic civilization and Islamic culture.
Елiмiз егемендшн алган кезецнен бастап рухани дYниемiздi тYгендеуге белгш дэрежеде жагдай жасалганымен элi ^нге дешн казак топырагында шыккан тел туындылар болып есептелетш ауыз эдебиет нускалары, эпостык жырлары, шешендш сездер мен тYркi дYниесiне ортак еркениеттер сабактастыгы элi де зерттеп, зерделеудi кажет етедi.
ТYркi халыктарыныц тарихына катысты гылымда кыруар ецбектер жазылды. Кецес дэуiршщ езiнде де тYркология гылымына кызыгып, емiрiшц барлык кYш-куатын сарка жумсаган галымдар есiмi жулдыздай жаркырап турганы мэлiм. Бул мэселеде тYркi тектес халыктардыц асыл казыналарына катысты айтарлыктай iстер тындырган Е.Э.Бертельс, А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, И.В.Стеблева, Э.Н.Нэжш есiмдерi гылымда ез багасын алган. ^азак халкыньщ дарынды таланттары Ш.Уэлиханов, А.Байтурсынов, С.Сейфуллин, М.Эуезов, С.Муканов, Е.Ысмайлов, С.Аманжолов, ^.Жумалиев, М.Еабдуллин, Э.Маргулан, Б.Кенжебаев, ЭДоцыратбаев, Р.Бердiбаев, М.Жолдасбеков, Х.СYЙiншэлиев, СДаскабасов, Г.Мусабаев, ^.0м1рэлиев, Е.Айдаров, Ш.Сатбаева, Э.^¥рышжанов, М.Томанов, А.Егеубаев, М.Магауин, Н.Келiмбетов, Э.Кекiлбаевтар жэне т.б. галымдар мен сез зергерлерi тYркi тiлдес халыктардыц ортак мурасына эр кырынан Yлес коса бiлдi. Данышпан Л.Н.Толстойдыц «Бшм улы адамды жуасытады, орташа адамды тацыркатады, кYЙкi адамды iсiрiп кегспредЬ» дейтiн дiлмэрлыкпен айткан канатты сезi бар. Бул сездщ дэлелiн тYркi тану iлiмi бере алгандай. Себебi, тYркi дYниесiнiц сырын ашып, кундылыктарын танытуда сандаган таланттардыц гылымдагы сара жолдары сайрап жатыр. Бiр белгiлiсi «ТYрiк каганатыныц улангайыр елкесiн мекендеген сан алуан тайпалардыц бэрiне бiрдей тYсiнiктi ортак тш болгандыгы» [1, 45 б.].
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
^азак акындары мен TYpiK акындарыныц поэзиясы байыргы TYPKi еркение^ мен ислам мэдениетi тогысуыныц керкемдш дэстYрлерi аясында дамыды. Эрине, казак халкыныц мекендеген жерi - 6ykw TYPKi халыктарыныц, оныц iшiнде казiрri ТYркия мемлекетi TYpiKTepiHiH де атажурты. ^азакстан жерiндегi байыргы TYPKi еркениетшщ (VI-IX f.f.) (TYpiK, Батыс TYpiK, ШыFыс TYpiK, TYpгеш каFанаттаpы, ^арлук, ОFыз мемлекеттеpi, Кимек каFанаты), дамы^ан орта Fасыpлык мемлекеттеpдiц (Карахан мемлекетi, наймандар, кеpейiттеp, жалайырлар, кыпшактар), Алтын Орданыц (XII-XIVf.f.), ^азак ханды^ыныц (XV-XVIII f.f.) мэдениеттеpi жалFастыFы сакталды. Ал казipгi TYpкияны курайтын непзп халкы тYpiктеpдiц сол Кiшi Азия жерше баpFан XI FасыpFа дешнп тарихы бYкiл тYpкi халыктарына ортак ^зецдер аясында карастырылады. Бipак XI-XX f.f. да туыскан екi халык мэдениеттершщ тарихи тамыpластыFы жоFалFан жок. EKi халыктыц да рухани мэдениеттеpi бул тезецдерде элемдiк еpкениеттеp тоFысуы кубылыстарын, ыкпалдастык байланыстарын бойларына ащрдь Рас, казipгi TYpкия мемлекетi тYpiктеpiнiц тYpкiлiк ортак элемнендаралана бастауы X-XI f.f. десе^ ал казактыц сол ортак тарихтанайкындала, дербестене бастауы XII-
XIV f.f. Алтын Орда жэне XV Fасыpда куpылFан ^азак ханды^ы кезiнен басталады. ^азipri TYpкия Krai Азия деп аталатын географиялык ^щспн!! тутастай камтиды. Нактылап айтканда: «...Krai Азияныц барлык деpлiк территориясына, сондай-ак Балкан, жарты аралыныц аздаFан белшне ие. СолтYCтiгiнде - ^ара тещз, батысында -Эгей тещз^ оцтустшнде - Жерорта тецiзi шайып жаткан оныц курамында табиFи жэне климаттык жаFдайлаpы эpтYpлi облыстар бар: ШыFыс Анатолияныц биiк таулы кыраттары, Понтий тауларына уласатын ^ара тещз мацындаFы ормандар, Эгей тецiзi жаFалаулаpындаFы шалFындыктаp мен зэйтYн аFаштаpы» [2, 3 б.].
Krai АзиядаFы осы TYpкия мемлекетiндегi негiзгi улт - тYpiктеp. TYpiктеpден баска арабтар, кYPдiлеp, гpектеp, армяндар, грузиндер, казактар жэне т.б. халыктардыц екiлдеpi мекендейдi. ^азактар мен тYpiктеpдiц езара ортак этностык тел непздерш сактай отырып, дербестене дамуында, эрине, ею халык та баска журттар мэдениеттеpiмен араласуды, яFни мэдениеттер сухбатын (диалог культуp) бастарынан еткiздi. ^аз1рп TYpкия орналаскан Kiшi АзиядаFы мемлекеттеp, еpкениеттеp алмасуы, араласуы - тарихи дамудыц шындыFы.
Pеpттеушi Ю.Миллер осыпан байланысты былай дейдi: «...Бул жерэлемдш мэдениеттщ ец алFашкы ошактарыныц бipi болды. Мунда «Хетт державасы (б.д.д. XIX f.)» Митанни (б.д.д.XVШ f.), Урарту (б.д.д.XI-VIIF.) секiлдi ежелгi мемлекеттеp пайда болып, емip CYPдi. Krai Азия Ахеменидтер, Селевтдтер, А.Македонский секiлдi алып мемелекеттiк бipлестiктеpге, кейiнipек Рим империясы курамына» [2, 8 б]. Демек,казipгi ^азакстан жеpiнен Kiшi АзияFа баpFан тYpiктеpдiц мэдениетiндегi тел непздердщ сакталуында, жаца ыкпалдармен тYpлене дамуында тарихи араласулардыц болFандыFы анык. Эрине, казак жэне тYpiк акындарыныц, ашыктарыныц ШыFыс жэне Батыс еpкениеттеpiмен араласуында бipшама езгешелiктеp бар.
Мысалы, казактыц XII- XIV f.f. поэзиясыныц дамуында араб-парсы синт^ туpпатындаFы ШыFыстыц классикалык эдебиетiмен ыкпалдасу дэстYpi белсендi сипатта болFаны мэлiм. Эрине, озат мэдениеттердщ ыкпалдарыныц болуы табиFи жаFдай. Салжук тYpiктеpдiц мэдениетi еpкениеттеp тоFысуы процесш басынан кешipдi. Академик В.А.Гоpдлевский: «Мэуереннахрдан Yнемi деpвиштеpдiц жаца топтары аFылатын, солардыц бэpi Kiшi АзиядаFы оFыздаpдыц карапайым салт-санасын езгеpтiп тарататын» [3, 199 б.], десе тарихшы - енертанушыЮ.Миллер: «XV f. Осман сарайы тусында араб жэне парсы тiлдеpi менэдебиеттеpi жан-жакты тарады, ал султан Мехмед (1451-1481) гpек тiлiнде бшетш TYpкияFа Таяу ШFыстыц кептеген кеpнектi Fалымдаpы менакындарыныц келуi де зор эсерш тигiздi, олардыц катарында ез дэуipiнiц«Птолемейi» атанFан Эли ^усшы де бар (ел.1474 ж.)» [2, 10 б.]. Ал казак шы^ыстанушы Fалымы А.Кебесов: "Эли ибн Мухамет Алаеддин Эл-Кусшы
XV f. бас ^зшде Самаркан каласында туFан. Эл-Кусшыныц Орта Азияныц кай каласыныц екiлi е^ндшн айырып айту киын :.. .Эл-Кусшыныпсысы «кус» деген тYpкi сезiмен тiкелей байланысты. Ал, куссалушылык сол туста жэне тешн де кешпелi тYpкi халыктары
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
арасындакещнен жайылган енер болганы мэлiм. Сондыктан да Эл-Кусшыныц экесi немесе агасы кешпелi дала тYркi тайпаларыныц бiрiнен (мэселен казак руларыныц бiрiнен) шыгуы ыктимал» [4, 225-226 б.б.], - дейдi.
Осы математик, астроном, философ, эдебиетшi Эл-Кусшы Мауереннахр елкесшен ТYркияFа, Кiшi Азияга барады. Шыгыстыц улы акындары мураларымен танысады. Шыгыстыц улы акыны Жэлэладдин Румидщ (1207-1273) жэне оныц дэстYрiндегi акындар шыFармашылыFымен таныс болады. ШыFыстыц улы акыны Эбдiрахман Жэмимен (1414-1492) таныс болFан. ШыFыстыц классикалык поэзиясыныц алыптарыныц бэршщ де айтылып отырFан кезецде казак жэне тYрiк халыктарыныц рухани элемше ыкпалы мол болды. Эл-^усшыныц «Мухаммедия» атты ецбеп, профессор А.Кебесов пшршше: "Атынан керiнiп турFандай, бул трактат тYрiк султаны Мухаммед Екшш^е арналады. Ецбек султанFа унайды, сондыктан Мухаммед II Эл-^усшы^а айына 200 дирхем келiсiмдi айлык таFайындайды. Эл-^усшы Айя-София медресесiне математика, астрономия жэне баска Fылым салаларынан дэрю (лекция) окитын болады [4, 229 б.]. Осы Эл-Кусшы аркылыАнадолы тYрiктерiнiц атажуртындаFы улы Fалым ¥лыкбек обсерваториясында жасалFан «Жаца астрономиялык таблицалар» Азия, Еуропа елдерше тарайды. Эрине, бул кезецдеп Эбунэсiр Эл-Фарабидщ,¥лыкбектщ, Захир-ад-дин Мухаммед Бабырдыц, Мухаммед Хайдар Дулатидыц Fалымдык ецбектерi тYркi халыктарыныц, оныц атажурты казак даласыныц рухани байлы^ын элемге таратты. Бул арадаFыайтпаFымыз, XI-XIX Fасырларда казак акындары жэне тYрiк ашыктары шыFармашылыFыныц элемдiк мэдениеттер байланыстарыныц тоFысуын, езара ыкпалдасуын катарлас бастарынан кешкендiгi акикат. Бэлкiм, бул арадаFы ыкпалдасу араб халифатыныц, одан кешн Осман империясы курамындаFы халыктардыц байырFы тYркi еркениетi мен ислам мэдениет тоFысуын ортак жаFдайда бастан кешiргендiгiнен де болса керек. ^азак акындары мен тYрiк ашыктары поэзиясыныц XII-XIX f.f. мазмуны мен пiшiнiнен ШыFыстыц классикалык эдебиетiндегi суфизм кезкарасымен жырлау устанымын керемiз. Суфизм кезкарастарын устанушылар - дэруiштер. Дэруiштер - Орта Азияныц жэне ^азакстанныц, Кiшi Азияныц, жалпы бYкiл ШыFыс елдерiнiц рухани-мэдени байланыстарыныц дэнекер туеталары. Булар - карапайымдылыкты улылык касиет турпатында таныту жолындаFынасихатшылар. Сондыктан да ШыFыс классикалык эдебиет алыптарыныц барлыFы дерлiк суфизм кезкарастарын устанды. Дэруiштiк жэне софылык ДYниетаным бiртутас кезкарастарды танытады. Бул орайда суфизмдi зерттеушi Идирис Шахтыц пiкiрiн негiзге аламыз: «Дервиш мектептерi поэзияныц шынайы кундылыFын мистикалык дайындыкка пайдалануFа мамандандырылFан болатын. Поэзия бiрнеше кызмет аткарады. Сопы Yшiн ол езшщ «шынайылык» децгейiне карай мазмуета ие. Мухаммед паЙFамбар керсеткендей, барлык ордендерге дiни негiздегi жырларды тыцдауFа руксат етiледi. Ол былай дейдг «Кейде поэзия даналыкка курылады...» Сопылар елец тыцдауды, сондай-ак тыцдаушыныц олардан пайдалы эсер алуын мацызды деп санайды. Дервиштiк устаздар поэзияны толык тYсiнуге дайын еместерге поэзия колжетсмаз деп есептейдЬ> [5, 338-339 б.б.].
Осы ашъ!етандарды жинактай келгенде, ШыFыстыц классикалык поэзиясын калыптастырFан, дамыткан улы акындардыц барлыFы дерлiк аталFан дэруштш-софылык кезкарасы баFдарын устанFан шыFармашылык сипаттарымен ерекшеленедi. Софы-дэруiштердiц насихаттык ю-эрекеттершщ элем халыктарына, олардыц рухани дYниетанымына эсер етуiнде баскалардан герi тYркi халыктарына ыкпалы зор болды. Бул туралы академик В.В. Бартольд былай дейдг «Белгш сопылардыц емiрбаяндарында езге дшдегшердщ басым кепшiлiгiне исламды кабылдау женiнде жасаFан Yндеулерi айтылады; сопылар исламды уаFыздау Yшiн далалык жерлерге, тYрiктерге сапар шектi, эр уакытта жэне кYнi бYгiнге дейiн ютаби дiн екiлдерiне караFанда тYрiктер арасында Yлкен табыска ие болды. Сопы-уаFызшылар далада касиеттi соFыс жэне жумак рахаттары туралы емес; кYнэ мен тозак азаптары туралы айтты жэне айтып келедi; Орта Азия мен Орталык АфрикадаFы европалык саяхатшылар, бiр-бiрiне баFымсыз, кYнэ туралы жэне тозак азабы туралы эцгiмелердiц исламныц кещрек тарауына эсер ететiндiгi туралы шешiмге келдЬ> [6, 54 б.]. Демек, казак
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
акындары мен typïk шыгармаларыньщ суфизм кезкарастары жYЙесiндегi ыкпалдастык дэстYрiмен жырланганын танимыз. Бул арада, эрине, ÔYKrn typkï халыктарындагы суфизм поэзиясыныц негiзiн салушы ^ожа Ахмет Иасауи, Ахмет ЙYгiнеки, СYлеймен Бакыргани шыгармашылыгын эуелi ауызга аламыз. Осындай багдарды калыптастырган Шыгыс классикалык поэзиясыныц алыптары Эбiлхасан Рудакидiц, Омар hэйямныц, Жэлэладдин Румидщ, Шэмсэддин Хожа Хафиздыц, Шейх Сагди Ширазидiц, Эбдiрахман Жэмидiц, Элгаер Науаидыц жэне т.б. акындардыц шыгармалары суфизм дYниетанымын поэзия тiлмен, поэтикалык керкемдiк астарлармен бере жырлайды. Суфизм теориясын зерттеушi Идрис Шахтыц пiкiрi классикалык Шыгыс поэзиясыныц тYрiк халыктары (казак, тYрiк жэне т.б.) сез енерше де игi ыкпал жасагандыгын дэлелдейдi: «.. .мусылмандык еркениет орта гасырларда дамудыц биiк дэрежесiне жеттi, барлык халыктардыц мистикалык козгалыс байланыстары, мистицизмнщ аз гана адамдар iшiнде жэне мYлдем купия топтармен шектелген кезещне караганда, анагурлым тыгыз болуы керек едь Ендi сопылык кептеген багыттар бойынша дами бастады. Эз теорияларын когам сураныстарына сай икемдей алган сопылык эншiлер мен акындар Шыгыстыц классикалык мурасына айналган туындыларды дYниеге экелдЬ» [5, 56-57 б.]. Шынында да, ty6ï бiр туыскан казак жэне тYрiк халыктарыныц XI-XX f.f. акындары, ашыктары поэзиясына поэтикалык-идеялык ыкпал жасауFа классикалык ШыFыс поэзиясындаFы суфизм баFдарыныц елеулi болFандыFы анык. ТYрiктiц ашыктык поэзиясыныц кернектi тулFалары Юнус Эмренiц (шамамен 1240-1320ж.ж.), ^аЙFысыз Абдалдыц (XIV f.), Пiр Султан Абдалдыц (?-1560 ж.), ^араджаоFланныц (1606-1689 ж.ж.), Ашык Эмердiц (16301707 ж.), Дертлидщ (1772-1845 ж.ж.), Эрзурумдык Эмрахтыц (шамамен XVIПF.аяFында туFан, 1860ж. елген), Рухсатидщ (1856-1999), Ашык Вейселдiц (1894-1973 ж.ж.) жэне т.б-дыц эдеби муралары классикалык ШыFыс эдебиетiнiц аталFан ип дэстYрiмен толык Yндеседi. Суфизм поэзиясыныц орта FасырлардаFы калыптасуы мен дамуынан басталFан Yрдiстерi керкемдiк дэстYP болып жалFасты. Такырыптык-идеялык сарындастык, акындар мен ашыктардыц эуез аспаптарын (саз, кобыз, домбыра, сыбызFы, сылдырмак, дауылпаз жэне т.б.) устануы, поэзиялык шыFармаларыныц сез, эуез орындаушылык енер тутастыFы жаFдайында болуы, дэруiштiк даFдымен Yнемi ел аралап, калыц журтшылык алдында жырлауы жэне т.б. касиеттер дэстYрлi сипатпен туракты сакталды. Сез аркауындаFы мэселе - казак жэне тYрiк акындары поэзиясына ортак туета ^ожа Ахмет Иасауи хикметтершдеп дэруiштiк-софылык-факырлык кезкарас устанымыныц жырлануы.
Акындар ^уран шындыFын негiздеген АллаFа мiнажат, Мухаммед (с^.с.) паЙFамбарFа, сахабаларFа курмет сезiмдерiн жырлады. Мысалы, Юнус Эмре «Юмнщ дiншiл жаркындыFын, кiмнiц дiнсiз сокырлы^ын Алла Fана бшедЬ» «Ешкiмдi де айыптама, бiреудiц бай не кайыршы екенiн сен кiнэлама, кедейлiктi де, байлыкты да уЙFарады Алла таFала!»деп жырлайды. ^аЙFысыз Абдалдыц («Мусылмандар, бул не нэрсе жасалFан»), Пiр Султан Абдалдыц («Мейрiмдi Алла, дYниенi жараткан,кешiр менi, емiр - кыспак тар аспан»), ^араджаоFланныц («Алла, маFан жiбершi аяулымды»), Дертлидiц («СулулыFыц, Алланыц улы сыйлыFы») жэне т.б. тYрiк ашыктарыныц елецдершдеп жаратушы Алланыц кудiретiн, ^уранныц шындыFын мiнажаттык мойындау сезiмiмен жырлануы негiзгi идеялык - поэтикалык желшш курайды. Орта АзиядаFы ТYркiстан тещрепндеп суфизм акындарыныц шыFармашылыFында калыптаскан исламдык ДYниетанымды жырлау дэстYрi ШыFыстыц классикалык эдебиетшдеп аталFан алыптар мураларымен сабактасады. Бул дэстYPдiц ыкпалды аясына тYрiк ашыктарыныц да шыFармалары да юредь Демек, бiз бул арада Орта АзиядаFы казак, шыFыс елдерi, араб, парсы халыктары эдебиеттершдеп тоFысу, тутасу синт^ кубылыстарын байкаймыз. Сондыктан бiз буларды езара поэтикалык ыкпалдастык жэне Yндестiк турFысында карастырамыз. ШыFыстыц классикалык поэзиясына кец ерютеп жырланFан дидактикалык-философиялык жэне лирикалык (махаббат, табгаат) елецдерiнiц де казак акындары мен тYрiк ашыктары шыFармашылыFында кецiнен ерютегенш айтамыз.
Халык поэзиясындаFы отбасы - Fурып фольклоры поэзиялары барлык тYркi тектес халыктарда бар жэне идеялык жаFынан ортактаса алатындыFын ацFартады. Мэселен, жар-жар,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
тойбастар, сыцсу, жубату елецдерi пiшiнi жаFынан баскаша болса да, мазмуны жаFынан Yндестiк танытады. Келемдi халык поэзиясыныц шыркау биiгi эпостык муралар. ТYркi тектес халыктар мурасында «^озы Керпеш - Баян Сулу» лиро-эпосы, «Алпамыс батыр», «^обланды батыр», «КеруFлы», «Ед^е батыр», «Ер Кекше», «Ер ТарFын», «Шора батыр» жырлары жиi ушырасады. Буныц мэн-маFынасы коFамдык бiрлестiктер мен тарихи окиFаларFа катысты екендiгiн кепшшк кауым жаксы тYЙсiнедi. ТYрiк каFанаты дэуiрiндегi ерлiкке турFызылFан Fажап ескертюштердщ бiрi «^оркыт ата кiтабы» екендш Fылымда баFасын алFан. ^азак эпосын зерттеушi Fалымдар ондаFы бiрнеше жырлармен «Алпамыс», «^обланды», «Орак-Мамай» т.б. жырлармен Yндестiгiне байланысты байыпты пшрлер айткан. Батырлыкты дэрiптейтiн жырлардыц сюжетпк уксастыFынан баска, назар аударарлык жаFдайдыц бiрi -кене таным тYсiнiкте тур. Эпостыц ец кене варианттарында Кек Тэцiрге жэне Жер анаFа сыйыну калыс калмаFан. Сондай ак, ^оркыт жырларындаFы айтылатын Яншкент, Жент, Yзкент, Баршыкент, СYткент, Отырар т.б. болса, осындаFы кыпшак тайпаларыныц басты калалары делiнетiн СыFанак, ТYркiстан, Созак т.б. калалар тарихи жырлары (Еам хан, Абылай хан, «Шакшак ер Жэшбек», «^ара Керей ^абанбай батыр», «Кенесары-Наурызбай») жырларында да айрыкша аталып отырады. Керек десецiз казак халкыныц тYп негiзi тYркi екендiгiн анык тYсiндiретiн - тарихи жырлар болып табылады.
Элемдiк еркениеттер тоFысуын бастан кешiрген казак жэне тYрiк халыктарыныц акындык муралары улттык негiздерiн сактай отырып, керкемдiк арналарын кецейттi. ПоэзиядаFы мазмун мен пiшiн аукымына юретш керкемдiк - стильдiк ернектер жалпыадамзаттык рухани байлыкты молайта тYсетiндiгiне сенiмiмiз мол.
1. Келiмбетов Н. Ежелп дэуiр эдебиетi. - Алматы, 1991. - 264 б.
2. Миллер Ю.А. Искусство Турции. Л. - М.:Искусство,1965. - 168 с.
3. Гордлевский В.А. Избранные сочинения. Исторические работы.-Москва: Изд-во восточной литературы, 1960. - 551 с.
4. Орта Азия мен ^азакстанньщ улы галымдары (Х1-Х1Х гасырлар) /
5. ^ураст. Б. Искаков. - Алматы: ^азмембас, 1964. - 302 б.
6. Шах Идрис. Суфизм. - Москва: Крышников, Комаров и К*, 1994. -
7. 447 с.
8. Бартольд В.В. Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких
9. народов Средней Азии. - Алматы: Жалын
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
