CC BY
4УДК 7.011.26
ЦАЗАЦ ¥ЛТТЬЩ КИ1МДЕР1Н ЭКОДИЗАЙН МАТЕРИАЛДАРЫМЕН ДАЙЫНДАУГА СТУДЕНТТЕРД1 YЙРЕТУ
БЕКБОЛАТОВА КУРАЛАЙ МАРАТОВНА
Абай атындагы ^азак ¥лттык Педагогикалык университетшщ PhD докторы, доцент ^азакстан, Алматы каласы
АРЫСТАНОВА ГУЛЬНУР БЕРИКБАЕВНА
Абай атындагы ^азак ¥лттык Педагогикалык университетшщ окытушысы, магистр ^азакстан, Алматы каласы
Аннотация: Мацалада экологияныц нашарлап кетуШц эсер1нен цогамда пайда болып жатцан мэселелер мен оны экологиялыц кризис жагдайында экодизайн квркем жобалау багыты реттде царастырылады. Экодизайн технологияларын кез-келген внер саласында тигмдг пайдалану арцылы цогамныц вз вм1ртде не болмаса кшм Yлгiлерiнде цалай пайдалану тжелей табигатпен байланысы жайлы свз етiледi. Сонымен цатар, экодизайн багытында зерттеу жумыстарын ЖYргiзген отандыц жэне шетелдт галымдардыц ецбектерте шолу жасалган. Квркем бшм беруде студенттердi алдымен экодизайн материалдары мен технологияларыныц мYмкiндiктерiн царастыру мен цазац улттыц кшмдертщ атцаратын цызметтерi мен тYрлерi, дизайндыц жэне технологиялыц ерекшелiктерi мен дайындау материалдарын тYсiндiру мацыздылыгы жайлы айтылады. Студенттердщ цазац улттыц кшмдерт жасауда студенттердщ эстетикалыц талгамы мен улттыц кшм т^у дэстYрiне зец цоюды, дэстYрмен сабацтастыгын айцындайды.
Кiлттi свздер: цазац улттыц киiмi, экодизайн, квркем бшм, бейнелеу внерi, шапан, эстетикалыц талгам, кэЫби шеберлж, технология.
Юркпе. ^азакстан алуантYрлi мэдениеттер мен кепултты мемлекет болып дамуда. Этностык мэдениет пен этногендш ерекшелштер алуантурлшп керкем бшм бшм беруде мэдениеттер турлершщ езара ьщпалдастыгы мен ерекшелштерш сактап, енер туындыларына iзденуде аса бiр нэзш-пкп талап етедь Осы орайда, баска да улттар мэдениетше курметпен карай отырып, ез ултымыздыц мэдениет мен дэстурше ерекше мэн беру эрбiр казакстандык азамат Yшiн де мацызды. ^азакстандык бшм беру жYЙесi кептеген дагдарыстар мен жацаша бастамаларды еткеруде. ^аз1рп жалпы орта бшм беру багдарламалары мазмуныныц жацартылуы да бекер емес. Жацартылган бiлiм беру багдарламалары Назарбаев зияткерлш мектептершщ бiтiрушi тулектершщ бiлiм сапасыныц халыкаралык сынактардагы керсеткiштерi оц нэтиже беруiне орай жоспарланып, жYзеге асырылуда. Ягни, элемдш жаhандану карсацында бiлiм берудегi жацашылдык м¥Fалiм даярлыгыныц да кайта каралуына экелуде. Бiздiц зерттеу такырыбымызFа байланысты студенттердi казак улттык киiмдерiн экодизайн технологияларымен дайындауFа окыту танымдык децгей аркылы жYзеге асады. ОсыFан орай студенттерге улттык кшмдердщ мазмунын жан-жакты мецгерту олардыц танымдык тYсiнiктерiнiц кецеюше, улттык киiмдерге жэне оны дайындауFа ынталарыныц артуына, улттык мэдени м¥раFа, коршаFан орта мен ондаFы табетатка, экодизайн технологияларын мецгеруге, оц карым-катынастарыныц калыптасуына ыкпал етедi. Эйткенi улттык киiм - халыктыц дYниетанымынан, эстетикалык талFамынан, эдет-F¥рып, салт-дэстYрiнен жан-жакты хабар беретш тарихи-мэдени мура.
Зерттеу максаты. Керкем бшм беру саласында студенттерге экодизайн материалдарымен казак улттык киiмiн дайындаудыц технологияларыныц мацызын Fылыми-теориялык негiздеу жэне оку YДерiсiнде жYзеге асырып, сынактан еткiзу.
Нег1зг1 бел1м. Экодизайн дамуы ÖYriHri тацда когам кажеттшгше карай мацызды мэселе болып отыр. Ce6e6i, гылым мен техниканыц элемдш еркендеп дамуы да, экологияныц сакталуына эсерш тигiзуде. Осыган байланысты экология мэселесшщ шешiлуiне езiндiк ыкпалы бар керкемдш бiлiм беру саласындагы бейнелеу eHepi жэне сызу мамандыгыныц болашак м¥Fалiмдершщ экологиялык сауаттылыгы мен экологиялык тэрбиесi, экоeнерi немесе экодизайн багытында корашаган орта беретiн енер тYрлерi бар. Жалпы енер дамуы езшщ бастауын табигаттан алады. ^оршаган ортамыздьщ кубылыстары мен ондагы тыныс тсршшктер енердщ жацалыгына да, дамып, еркендеуше де ыкпал етедi. БYгiнгi когамныц экодизайн мэселесiне келушщ себебi ресурстарда экологиялык тургыдан таза кYЙiнде колдану алдыцгы шекте турады. Экологиялык кризис жагдайында экодизайн керкем жобалау багыты болып танылады. Экодизайн технологияларын тиiмдi пайдалану аркылы адам ез eмiрiнде колданатын заттар мен киiм Yлгiлерiн табигатпен байланыстырады. Эрине ол ешмнщ сэндiк колданбалы к¥рылысын тиiмдi пайдалануда аныкталганы айгак. Дамыган елдерде экодизайн табиги ресурстарда сауатты да тиiмдi пайдаланумен eлшенедi. Экологиялык тургыда экология мацызын карастыра отыра адам мен табигаттыц тыгыз байланысын беруде адам eмiрiне кажеттi дэстYрлi табигилык кeрiнiстердi байкаймыз. Адам колданысында тYрлi континентте пайда болган материалдар мен технологиялар ез дамуында жацаша багытта ерютей бастайды. Ертедегi ацыз эцпмелердеп баяндалган табиги таза тастар, ыдыстар, агаш кыш, былгары заттары экологиялык тургыдан ецдеу тустары жYЙелi eзгерiстерге ушырап, формаларын езгерте бастайды.
Экодизайн багытына зерттеу жумыстарын арнаган Ресейлiк галымдар ецбектерше де кещл бeлiндi. Олар, экологиялык дизайнныц керкем жобалау YДерiсiн зерттеу тэжiрибесiн А.В. Уваров [1], заманауи экодизайн костюмдершде Якут елшщ улттык кшмдершдеп дэстYрлi элементерiн колдануды З.М. Забалоцкая [2], ал педагогикалык кезкараспен экологиялык мэдениет пен кузырлылык жагынан зерттеген галымдар А.О.Глазачева [3], Е.Н. Головановалар [4] ецбектерi арналган.
Отандык галымдар зерттеулерi студенттердщ экологиялык бiлiмiн арттыру Ж.С. Сихынбаева [5], студенттер мен балалардыц экологиялык мэдениетiн калыптастыруды Н.С. Сайлауова [6], Э.0. Сагындыкова [7], К.Ш. Бакировалар [8] карастырган.
Керкем бшм беруде болашак мамандардыц экодизайн технологияларынан бiлiмi мен шеберлштершщ болуы аса мацызды факторлардыц бiрi екенш, жогарыда берiлген зерттеулерден да ацгаруымызга болады. Керкем бiлiм беру мен енер саласыныц тYрлерi ете кеп. Сондыктанда зерттеу такырыбындагы казак улттык киiм дайындаудагы экодизайн материалдары мен технологияларыныц мYмкiндiктерiн карастырамыз. Ец алдымен студенттерге казак улттык кшмдершщ аткаратын кызметтерi мен тYрлерi, дизайндык жэне технологиялык ерекшелiктерi мен дайындалу материалдарын тYсiндiремiз.
^азактыц улттык киiмдерiнде оныц этникалык тарихы мен экономикалык, элеуметпк жэне табиги ортаныц ерекшелiктерiнен туындайтын кене дэстYрлерi сакталган. ^азак улттык киiмдерi карастырылган эдебиеттер мен альбомдарда, энциклопедиялык сeздiктерде олардыц жiктемесi эр тYрлi берiлген:
- адамныц дене мYшелерiне сэйкес баскшм, иыктык кшм, белдiк киiм, аяккиiм; пайдалану тутыну ерекшелжтерте байланысты ^нделшт^ сэндiк кшмдер; жыл мезгглдергне цатысты кыстык, маусым аралык жэне жаздык киiмдер; жас жэне жыныс ерекшелтне царай сэби кшм^ бала кшм^ бозбала кшм^ бойжеткен киiмi, калыцдык киiмi, келшшек, бэйбiше киiмi, кYЙеу, жас жшт, аксакал киiмдерi; элеуметтiк дэрежесiне, сондай-ак кэсiби салага катысты бай, би, султан, баксы, сал-сер^ малшы, ацшы, балуан, батыр киiмдерi [9, 11.б].
- iштiк (квйлек, желетке, цамзол, кэзекей, дамбал), сырттык (шапан, куп1, тон, шидем, ац тершнен iстелген iшжтер), сулык (шекпен, цаптал шекпен, кебенек, кенеп т.б.), бiркиер кшм (той-думан мен сапарга шыццанда киетт); ЖYздердiц атауларына байланысты улы жYЗ, орта жYЗ, кiшi жYЗ киiм Yлгiлерi, ру атауларына катысты аргын тымак, найман тымак,
к;ыпшак; тымак, адай тымак жэне т.б.; географиялы; мекен атына карай жетiсу Yлгiсi, ар;аныц Yлгiсi, ;оцырат Yлгiсi жэне т.б. [10];
- салтанатты киiм, ^нделшт киiм [10];
- iшкi, сыртты;, сулы;, бiр киер, сэндiк, салтанат-гурып киiмдер [11, 431- б.];
- сырт кшмдер (ерлердщ сырт кшмдерг шапан, шекпен, бешпет, кеудеше, эйелдердщ сырт киiмдерi:бешпет, камзол, кеудеше, желбегей, шалбар, белдемше); ая; киiмдер, бас кшмдер, той киiмi [12];
- штш, сырткы (ец), сулы;, ерлердщ бас кшмдер^ эйелдердщ бас кшмдер^ ая; киiмдер
- бас кшмдер, сырт кшмдер, бой кшмдер, ая; кшм [14].
Осы топтамалар ;аза; ултты; кшмдершщ бiр жYЙеге тYсiрiлмегендiriн, олардыц эрбiрiнде эр тYрлi белгшерше ;арай топтастырылгандыгын жэне олардыц аралас бершгендшн, бiрак бул топтамалардыц бiр-бiрiне ;айшы келмейтiндiгiн, керiсiнше бiрiн-бiрi толыщтыра тYсетiндiгiн бай;атады.
Осы ецбектердегi топтамаларды негiзге ала отырып ;аза; ултты; киiм тYрлерiн: дене мYшелерiне байланысты, жас ерекшелтне байланысты, тутыну ерекшелжтергне байланысты, жыл мезгглдергне цатысты, географиялыц мекенгне байланысты, злеуметтт дэрежесгне цатысты, кэс1б1не цатысты, ЖYЗ, ру атауларына байланысты топтастырган
Н.М.Капашникова дэстYрлi кшм-кешек трелей тсршшк камын камтамасыз ету кызметсмен катар, «... эстетикалык, эротикалык, магиялык, адамдардыц жасына байланысты кызмет жэне элеуметпк-жыныстык, осыган орай моральдык, 9pi сэн-салтанаттык, гурыптык, кэсiби, сословиелш пен адамдардыц айналысатын кэсiбiн, дши устанымын, аймактык ерекшелiктi айгактайтын кызметтерiмен ерекшеленедЬ» деп керсеткен [12].
Ал казактыц улттык киiмдерiн зерттеген галымдардыц бiрi Э.Рассохина казак киiмдерi непзшен сэндiк-мерекелiк болып келетiндiгiн, бiрак осы сэндшк оныц аткаратын кызметтерiмен органикалык Yйлесiмдiлiкте болатындыгын негiздейдi. Мэселен, кшмдердщ жиектерiне сэндiлiк тургысында безендiрiлген ызбалар мен ока жштер оныц етепнщ тозудан сактандырады. Yлбiрден жасалган шштер мерекелiк тургысынан жэне Yлбiрiн сактап туру Yшiн баркытпен тысталды.Терiден жасалган белдштер сэндiк Yшiн жэне мыкты устап туру Yшiн металл тшмшелермен эшекейлендi. Эрбiр сэндiк элемент немесе курастыру амалы жэй колданылган жок - олардыц бэрi бiр максатка багытталды жэне ыцгайлылыкка, сулулыкка жэне кшмнщ узак сакталуына, тозбауына кызмет еттi [10].
Этнографтар СДасиманов [12], Э.Жэшбеков [14], Э.Маргулан [16], М.С.Муканов[17] жэне т.б. технологтар С.Ж.Асанова [18], М.А.Нуржасарова [19], Г.Тэкiшева [20] ецбектерш жан-жакты талдау негiзiнде казак улттык кшмдершщ аткаратын кызметш терт топка (практикалыц, ацпараттыц, гурыптыц-дэстурлщ эстетикалыц ) белш карастырамыз:
1) Практикалыц:
- суыктан, ыстыктан, самал-желден, шацнан т.с.с. коршаган ортаныц, табигаттыц тYрлi эсерiнен коргауы;
- келiкке (ат, тYЙе т.б.) отыруга ыцгайлы болуы;
- кешiп-кон емiрге ыцгайлы болуы (шапанын жастанып, жамылып, оранып уйыктау жэне т.б. );
- малшылык, егiншiлiк емiрге жYрiп-туруFа ыцгайлы болуы;
2) Ацпараттыц:
- адамныц элеуметтiк тегiн керсетуi (байлар, кедейлер жэне т.б.)
- когамдагы кызмет (хандар, султандар, батырлар, сал-сершер, кожа-молдалар, баксы-балгерлер, жэне т.б кшмдер^);
- жасы (сэби кшм^ бала киiмi, бозбала киiмi жэне т.б.);
- отбасылык жагдайы (кыз, келiн, бэйбiше, балалы эйел киiмi жэне т.б.);- кэсiптiк жумысы туралы акпарат беру (малшы киiмi, ацшы киiмi жэне т.б.);
[13].
[15].
- ою-ернектерi аркылы акпараттар беру (мэселен шапаша безендiрiлген «тацдай» оюы -даусыц кустыц сайрауындай эсем де эуендi болсын дегенi)
3) FYръmтыц-дэстYрлiк:
- сыйлык-тартулык (шапан кигiзу, иыFына шапан жабу дэстYрi, елшiлiктер арасындаFы курметп сый; «шен-шекпен алу»; жаFалы кшм беру; «тоFыз тартудыц» ец басты буйымы хан тонау;);
- магиялык (адам кайтыс болFанда шапан тарату; дYние салFан адамныц шапандарын бiрге жерлеу;)
- ырымдык (тiл-кезден, бэле-жаладан корFау)
- салыктык (ат-шапан айып тарту;)
4) Эстетикалыц
- кшмдердщ ою-ернектермен эшекейленуi;
- тiгiспен, кестемен, жапсырмамен, алтын зермен безендiрiлуi;
- ац терiсiмен (булFын, сусар, акюс, тYлкi жэне т.б.) эрленуi;
- асыл тастармен, тYрлi эшекейлермен безендiрiлуi;
- маржан моншактармен, металл тшмшелермен Yкi кауырсынымен
- ж1бек, парша, баркыттан жэне т.б. тiгiлуi;
- желбiршек, желбезектердiц салынуы;
^азак улттык киiмдерiнiц аткаратын кызметiне жасаFан талдау оныц мазмундык ерекшелiктерiн аныктауFа септшн тигiздi. ^азак улттык киiмдерiнiц ерекшелштерш жетi топца белiп карастырамыз: 1) танымдыц (халыктыц дYниетанымы, дiнi, устанымы); 2) жергшктж (географиялык, аймактык); 3) элеуметтж (отбасылык, коFамдык); 3) эдет-г^рыптыц (тойлык, мерекелiк жэне т.б.); 4) киiнуiне байланысты (ерлер кшмшщ бiрiздiлiгi, эйелдер киiмiнiц бiрiздiлiгi); 5) сахналыц (айтыстык, эншiлiк, бишiлiк); 6) дизайндыц (бояу тYCтерi, ою-ернектерi, эшекейлер^; 7) технологиялыц (сыру, кектеу, кестелеу жэне т.б).
¥лттык киiмдердiц дизайндык ерекшелiктерiне темендегi мысалдар дэлел бола алады. ^азак Fурпында бас кшм керштшк пен сэндiлiктi, баршылыкты бiлдiретiн касиеттi киiм саналFан. ^азактыц «дос басыца, душпан аяFыца карайды» дейтш макалы осы жайдан калыптаскан. Сол сиякты сыпайылык керсеткенде, бiреуден бiреу кешiрiм етiнгенде, аякка жыFылFанда бас киiмдi шешiп немесе берiгiн аяк астына тастап аh уру да осы бас киiмдi кастерлеуден туFан. ^азiрri уакытта коFамдык орындарда, жиындарда (дiни мейрамдарды KOCпаFанда) бас кшм шешу мэдениеттшк белгiсi ретiнде осы ертедеп этикалык дэстYрлерден келiп жеткен.
^ыздар мен жас эйелдердiц ец бiр сэндi киiмi кос етек кейлек. Мундай кейлек эдетте узын, кец, оныц жецiнiц ушы мен жаFасы, белi бYрмеленiп, катпарлы желбiр салынады. ^азiрri елшеммен алFанда бiр кос етек кейлекке 6-7 метрдей мата жумсалады [21, 162 б.]. Оныц Yстiне кос етек кейлек ак тYCтi кымбат ж1бектен, асыл матадан тшлш, таза жYннен токылады. Осыдан халыктыц сулулык, сэндiлiк Yшiн каражатын, малын, колында барын аянбаFандыFын керуге болады. Салтанатты киiмдердiц белдшн жасау барысында тапсырыс иесi кымбат материалдар Yшiн таршылык керсетпеген, шеберлер уакыты мен iсмерлiгiн аянбаFан.
^азактыц улттык киiмдерiнiц ерекшелiктерiне жасаFан талдау оныц тэлiм-тэрбиелiк мYмкiндiктерiнiц жоFарылыFын дэлелдейдь Мэселен, улттык киiмдерде халыктыц дYниетанымыныц, 0Й-тYЙсiгiнiц, арман-тiлегiнiц берiлуiн жэне оныц ерекше эстетикалык талFаммен жеткiзiлуiн, сондай-ак каншама Fасырлар елегiнен етiп улттык енер ретшде урпактан-урпакка мэдени мура болып калFандыFын жете тYсiну - студент-жастардыц улттыц киiмдердi сацтауга, оны багалауга жэне дамытуга деген ынта-ыцыласын арттырады.
¥лттык кшмдер тулFаныц патриоттыц жэне интернационалдыц сезiмдерiн цалыптастырудыц да мацызды факторы болып табылады. Эйткеш ез халкыныц тарихын, мэдени мурасын жете тануы аркылы 0Fан деген сыйластык катынасы артады жэне баска халыктыц рухани мураларына да курметпен карау даFдылары дамиды.
Эаресе, улттык киiмдердi дайындау жеке тулганыц адамгершшк сапаларын, сулулык пен эсемдiкке талпыныс iс-эрекеттерiн, ецбек iскерлiктерiн калыптастыруды камтамасыз етедь Эйткенi улттык киiм Yлгiлерiн жасау процесiндегi адами карым-катынастар тулганыц адамгершшк сапаларын (сыпайылыц, гзеттшк, твзгмдтк, жауапкерштк жэне т.б.) мен кундылыктарын (сыйластыц, CYйiспеншiлiк, ецбекке цурмет, внерге цурмет, достыц, ужым жэне т.б.) калыптастырады. Топ болып аткарылатын жумыстарда студент-жастардыц езара кемек керсетуi сиякты iзгi эдеттер бiр-бiрiне сыйластыгын арттырады.
^аз1рп уакытта да улттык кшмдерде, кыз-келiншектер эшекейлерiнде есiмдiк тектес жэне космогониялык ою-ернектер кездеседi. Бул адамдардыц табигатпен Yйлесiмдiлiгiн кврсетедi жэне оларга сыйластыц царым-цатынастарын танытады.
Материалдарды ысырап етпеу Yнемдiлiкке гана тэрбиелеп цоймайды, жеке тулганыц ацыл-ойыныц терецдеуiне, ойыныц, шыгармашылыгыныц кэмби шыцдалуына да септтн тигiзедi. Мэселен, алтындап, ^мютеп тсгу сэн-салтанат буйымдарына тэн. Бул Yшiн кебшесе баркыт, пYлiш, атлас, кырмызы сиякты багалы материалдар пайдаланылады. Мундай тiгiстерге, эсiресе, езiне арналып жасалган алтын, ^мю тYCтес жiцiшке жиек зер колданылды. Багалы затты ысырапсыз пайдалану Yшiн оныц ернегi мен тшс жiптерiн санап бiлу керек. Ал жiптердi санау мен есептеудщ, ернектердi дурыс шыгарудыц ойлылыкты кажет ететiндiгiне кYмэн тудырмайды. ^азак улттык кшм жштемесшщ алуан тYрлiлiгi бiздiц такырыбымыз бойынша бiр гана тYрiне токтауды кажет етедi. Соныц шшдеп ерлер шапанын экодизайн технологияларымен дайындауды сипаттауды усынамыз.
Шапан - курамы табиги тYЙе жYннен туратын (95%) жука шугалы матадан жасалады. ^аз1рп шапан пiшiмi ертеден келе жаткан шапан пiшiмiне уксас. КYнделiктi киюге арналган шапандардыц эшекейi де карапайым болады. Ою-ернегi жYннен жасалган ею тYCтi жiптермен бiз кесте техникасы аркылы орындалады. Астары жылусыз, жiбек матадан жасалынады. Белбеуi астар матасынан дайындалады. Ол енi ете кец болады жэне байлау барысында жумсак кYлтеленедi. Осындай шапандардыц тYрлерi ете кеп, олар кестесшщ тYрлерiне карай ажыратылады.
Салтанатты шапандардыц тобын белек белш керсетуге болады. Олар тYЙе жYндi матадан, сондай-ак макпалдан жэне баркыттан жасалады. Салтанатты шапандар пiшiмi бойынша кYнделiктi шапандарга уксас, дегенмен олардыц эшекей ете бай. Кестес кYрделi, кебiнесе бiр кестеде кестелеу техникасыныц бiрнеше тYрi колданылады. Мэселен, кестелi шапанда алтын камкадан жасалган себiлiмдi жапсырма жапсырылган жэне алтын жшт тiгiспен бiз кесте техникасы аркылы жиектелген. Эшр шеттерi, каттама шеттерi жэне бYЙiр тiлiктерi алтын камкамен немесе ою-ернектiц бiр тYсiмен тYCтес ызбамен жиектеледi. Салтанатты шапандардыц будан баска да тYрлерi синтетикалык негiздегi баркыттардан жасалады. Осындай шапандарды эшекейлеу барысында алтын жэне ^мю камка, сондай-ак жиектеуге алтын жшт тiгiс колданылады. Ою-ернектер шапанныц алдыцгы бойына жэне каттамаларына салынады. Шапанныц арткы бойына салынган белгi жэне ешр мен каттаманы жагалай алтын камкадан жасалган жапсырмалармен кестеленген ою-ернектер шапанды ете бай, сэндi етiп керсетедi. Салтанатты шапанныц тагы бiр тYрiне - ашык тYCтi баркыттардан жапсырма жапсырылган жэне оныц шеттерi алтын жiппен ирек тшспен немесе тыгыз тiгiспен кемкерiледi.
Жогарыда керсетiлген шапанныц барлык нускалары сый-кэделш буйымдар ретiнде усынылады. Олар YЙ киiмi ретiнде де колданылуы мYмкiн. Эте бай керiнетiн баркыттан жасалатын шапандар аса салтанатты мерекелерге жэне Yлкен улттык мейрамдарга (мысалы «Наурыз») киiледi.
Зерттеу барысында улттык кшм Yлгiсiнiц бiрi - шапанды экодизайн материалдарымен дайындалу YДерiсiне жан-жакты талдау жYргiздiк. Шапанды дайындау бiрiздiлiкпен орындалуга тиiстi сегiз белiмнен турады: 1) мазмундыц белiм (шапанныц тарихы, тYрлерi, атаулары, ерекшелiктерi, аткаратын кызметi, казiргi шапан Yлгiлерi туралы бiлiмдер); 2) зерттеу бвлiмi (дэстYрлi шапан тYрлерiне, казiргi шапан Yлгiлерiне, баска улт шапандарына
салыстырмалы талдау жасау, шапанньщ дамуын зерттеу т.б.); 3) композициялыц бвлгм (эскиздеу; шапан тусш, формасын, сэндi сызыктарын, дизайнын (ою-ернеп, таспасы, жиектерi, аксессуарлары) суреттеу; 4) техникалыц (шапанга колданылатын кене мата атауларын, казiрri шапанга арналган маталардыц токымасына, касиетше, курылымына, тiгiн ендiрiсiне койылатын талаптарды мецгеру, сэн талабындагы мата Yлгiлерi мен материалдарды тацдау); 5) конструкциялыц бвлгм (кене улттык шапан пiшiмдерiн бiлу, елшем алу, типтш тулга елшемiн, еркiндiкке бершетш косымшаларды аныктау, есебiн шыгару, непз сызбасын салу, керкемдеп модельдеу, лекалоны дайындау); 6) квркем кестелеу бвлгмг (ою-ернек шаблонын дайындау, буйымга тYсiрiлетiн орнын белгiлеу, жапсырмалау, кестелеу, зерлеу т.б.) 7) технологиялыц бвлгм: (шапанды эзiрлеу эдiстерiн, белшектерiн ецдеу жолдарын, курал-жабдыктарды, ылгалды-жылумен ецдеудi тацдау, эзiрлеудiц бiрiздiлiгiн жYзеге асыру); 8) экономикалъщ бвлгм: (сапалы, жарасымды шапанды дайындау, материалдар шыгыны мен жумыс кунын аныктау, жалпы кунын есептеу, бYгiнгi нарыкка сэйкестiгiн есепке алу).
Цорытынды. Орта Азия халыктарыныц iшiндегi казак улттык кшм тYрлерi мен оныц зерттелуше арналган гылыми ецбектер нэтижесшде, казак улттык киiм тYрлерi, олардыц аткаратын кызметтерi сипатталып, экодизайн мэселесше арналган ресейлiк галымдар ецбектерi, отандык галымдардыц педагогикалык iзденiстерi карастырылды. Жалпы, экодизайн материалдары берiлген мэлiметтерден казак улттык кшмдершде тек кана табиги таза материалдар гана пайдаланылганын ацгарамыз. Сондыктанда болашак урпакка бiлiм мен тэрбие беруде кайсы^р сала болмасын, экодизайн мэселесiне кецiл белулерi аса кажетп болып отыр.
^азак улттык кшмш экодизайн материалдарымен дайындауга студенттердi Yйрету максатында ЖОО жанында коленер муражайын, тiгiн шеберханасын, сэн театрын, студияларын куру кажет. Сондай-ак байкаулар, кермелер, экспедициялар, экскурсиялар уйымдастырган орынды.
Керкем бiлiм беруде студенттердi улттык енер мен мэдениетiмiздiц кай турше Yйретсекте, оныц негiзiнде, тарихында, дамуында тыгыз таза табигат пен коршаган орта бар екенiн умытпау. Табигаттагы бар таза шикiзаттарды ертеден пайдаланып, бYгiнгi кYнге жеткiзiп кеткен, ата-баба мураларындагы касиеттi ерекшелiктерiн сактай бшу аркылы, езiмiздiц дэстYрлi казак улттык кшм турлерш дайындаудыц негiзгi белiмде, жYЙелi гылыми-теориялык негiздемесi мен эдютемелш бiрiздiлiгi сипатталды. Авторлар усынып отырган макалада казак улттык кшмдер экодизайн технологияларымен дайындаудыц нысаны - шапан дайындаудыц керкем-шыгармашылык YДерiсi бершдь Берiлген, зерттелген, талданган ецбектер нэтижесшде, казак улттык кшмдерш экодизайн технологияларымен дайындалган техникалар мен шикiзаттарды ецдеудеп шеберлер мектептерiне iзденiстердi кажет етедь
ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Уваров А.В. Экологический дизайн: опыт исследования процессов художественного проектирования: дисс...канд.искусств-я. - Москва, 2010.
2. Забалоцкая З.М. Использование традиций народной одежды якутов в экодизайне современного костюма: дисс...канд.искусств-я. - Санкт-Петербург, 2010.
3. Глазачева А.О. Формирование экологической компетентности будущих дизайнеров в профессиональной подготовке: дисс...канд. пед. наук. - Москва, 2009.
4. Голованова Е.Н. Формирование экологической культуры учащихся 8-11 классов общеобразовательной школы в ходе проектно-исследовательской работы: дисс...канд. пед. наук. - Москва, 2010.
5. Сихынбаева Ж.С. Студенттердщ экологиялык бшмш арттыруда инновациялык технологияларды пайдаланудыц педагогикалык шарттар: дисс...пед.гыл.канд. - ТYркiстан, 2009.
6. Сайлауова Н.С. Балабакшадагы мектепалды топ балаларыныц бастапкы экологиялык мэдениет негiздерiн калыптастыру: дисс...пед.гыл.канд. -Алматы, 2004. - 149 б.
7. Сагындыкова Э.Э. Оку-жобалы; iс-эрекет процесiнде болашак мамандардыц экологиялык мэдениетiн калыптастыру (аймактык материалдарда): дисс... пед.гыл.канд. - Алматы, 2006. - 160 б.
8. Бакирова К.Ш. Теоретико-методологические основы формирования экологической культуры студентов педагогического вуза: дисс...док.пед. наук. - Алматы, 2010.
9. Асанова С., Птицына А. История казахского народного костюма и прикладного искусства. - Алматы.: Тауар, 2000. - 220 с.
10. Рассохина Э. Казахские национальные традиции в современной одежде. - Алматы, 1982. -80 с.
11. ^азак халкыныц улттык кшмдерь - Алматы.: Алматыютап. 2007. - 384 б.
12. ^асиманов С. ^азак халкыныц коленерь - Алматы: ^азакстан, 1995. - 240 б.
13. ^азакстан ¥лттык энциклопедиясы.- Алматы, 2003. 5 т. - Б.720.
14. Жэшбеков 0. ^азакы киiмi. - Алматы: Энер, 1996.
15. Сманова А.С. Студенттердщ улттык киiм Yлгiсiн эзiрлеу аркылы ецбекке кызыгушылыгын калыптастыру: пед. тыл. канд. ... автореф. - Алматы, 2010. - 25 б.
16. Маргулан Э. Казахское народное прикладное искусство. - Алматы: Энер, 1986. - Т.1. - 256 с.
17. Муканов М.С. Казахская юрта. - Алматы, 1981. - С. 185.
18. Асанова Б.Е. Киiмдi модельдеу жэне керкемдш безендiру. -Астана.: Фолиант, 2008. - 160 б.
19. Нуржасарова М.А. Разработка теоретически и методологических принципов проектирование современной одежды на основе традиционного казахского костюма: дисс... докт.тех.наук. - М., 2005. - 441 с.
20. Тэюшева Г. Киiмдi модельдеу жэне керкемдш безендiру. -Астана.: Фолиант, 2008. - 160 б.
21. ^азактыц дэстYрлi кшм-кешег! /Еылыми каталог. Алматы.: Энер, 2009. - 344 б.
