CC BY
0ЭОЖ 72.016.4
ДИЗАЙНДА ¥ЛТТЬЩ ОЮ-0РНЕКТЕРД1 ПАЙДАЛАНУДЬЩ МАЦЫЗДЫ
БЕЛГ1ЛЕР1
АУЕЛБЕКОВ ЕРЖАН БУРАХАНОВИЧ
^.А.Ясауи атындагы Халыкаралык казак^р^ университетi, Бейнелеу eHepi
кафедрасыныц доцентi, п.г.к. TYPKicTaH, ^азакстан
ТЭЩРБЕРГЕНОВ МЕДЕУБЕК Ж¥МАТАЙ¥ЛЫ
М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетшщ профессоры, п.г.д. Шымкент, ^азакстан
ДОСАЩ¥ЛОВА МАРЖАН ЭБД1ЖАППАРЦЫЗЫ
М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетшщ магистранты,
Шымкент, ^азакстан
НИЯЗ ЦАСИЕТ
Кентау гуманитарлык-техникалык колледжшщ окытушысы Кентау, ^азакстан
Аннотация. Мацалада дизайнда улттыц ою-врнектердг пайдаланудыц мацызды белгыерг, оныц взгндгк мазмундыц сипаты мен ерекшелжтерг царастырылады. ¥лттыц ою-врнектерд1 дизайнда цолданудыц кейб1р ерекше шарттары кврсетшп царалады. Замануи дизайнерлж кигмдер мен буйымдарды безендгрудегг улттыц ою-врнектщ композицияларыныц мэш тарихи-внертанымдыц тургыда тYсiндiрiледi. ¥лттыц ою-врнектердщ символдыц мэн-магынасы талданып, дизайндагы тYстiк-композициялыц шешiмдер шыгаруда олардыц цолданылу ерекшелiктерi кврсетiледi.
Ктт свздер: улттыц ою-врнек, композиция зацдылыгы, стильдеу, композициялыц шешiмдер.
¥лттык ою-ернектщ эрбiр тYрi белгш бiр магынаны бiлдiредi. Соцгы кезде кептеген ою-ернектщ накыштардьщ мэндш магынасына ерекше мэн беру колга алына бастады. ^азак ою-ернепнщ накыштары ете кеп жэне олар ездершщ эр дэуiрдегi сипаттары мен cтилдерiн жогалтпагандыгы кещл куантарлык жагдай деп бiлемiз, ягни улттык ою-ернектер формалармен орындалу техникасын сактап калды. Ою-ернектер космогониялык (аспан элемi денелерi), жануарлар тектес, еамдш тектес, геометриялык жэне т.с.с. тYрлерге жiктелетiндiгi белгiлi. Негiзгi ернектердщ Yйлеcуi негiзiнде Yлкен белгiлi бiр ою алынады.
Сэндiк элементтерде тYзу сызыктар, жолактар белгiлi бiр реттiлiктi к¥рап отырып, ерлер киiмдерiнде жэне эйелдердщ кейбiр буйымдарында геометриялык жэне жануар тектес ою-ернектер колданылады. Сонымен катар, eciмдiк тектес ою-ернектер, космогониялык жэне жануар тектес ою-ернектердщ кейбiр тYрлерi, олардыц кисык сызыктар мен ерме тYрiндегi накыштары кeбiнеcе эйелдер кшмш жэне ерлердщ кейбiр кшмдерш сэндеуге колданылады.
^азактыц eciмдiк тектес ою-eрнектерi негiзгi жэне туынды ою-ернектер болып бeлiнедi. Эciмдiк тектес накыштарга - жапырак, Yш жапырак, шиыршык, гYл ою-eрнектерi жатады. ^азак ою-ернектершде накыштарды куру негiзiнде жер бетшдеп тсршшктщ бiрлiгiн, байлыгын жэне тыныштыгын ашып керсетуге болады. Ою-ернек эрдайым заттыц eлшемi, формасына сэйкес к¥рылады. Дизайнерлер, халык шеберлерi кYPделi композицияларды Yлкен, кiшi жазыктыктардыц кeлемi мен тшшше карай Yлкен шеберлiкпен орналастырады. Ою-ернектщ композицияларда фон мен ернектердщ езара Yйлеciмдiлiкте, тепе-тецдште болуы -
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
барлык кYрделi буйымдарды жасаудьщ талап пен ережесiне сэйкес болады. Соган сэйкес, фон ернекке Караганда баскаша боялып, осыныц аркасында косымша ернектердщ курылуы да реттеспршп карастырылады[1, 28б.].
^азак улттык дизайнерлш буйымдарын, киiм дизайны буйымдарын безендiруде белгш-бiр аралыктан соц кайталанып отыратын ою-ернектщ композициялары жиi колданылады. Ою-ернект тацдауда оныц орналасу орнын гана емес, сонымен катар оныц eлшемiн, формасын жэне костюмнщ iшкi элементтерiн, Yйлесiмдiгiн ескерген жен.
Ою-ернек тYрi ол орныгатын буйым белшнщ формасына да байланысты болып келедi. Буйымныц т1к бурышты белшне тшбурыштык iшiндегi ою-ернек, децгелек немесе симметриялы емес бeлiктерге децгелек тэрiздi формадагы eю-eрнектердi сэйкес келтiру дизайнерлерден косымша шеберлiктi, тэжiрибенi кажет етедь
Негiзгi композиция зацдылыгы бойынша колданылатын ою-ернектер симметриялы тYрде орналасады. Онда бiр, екi немесе одан да кеп симметрия осьтерi болады да, ернектер осы осьтер непзшде жацадан курылып отырады. Симметрия осьтерiне байланысты буйым жазыктыгында сэндеу орталыктары жэне ернектщ композициялары, олардыц фрагменттерi куралады. Симметрия осiнiц болуы фон ауданы мен eрнектi тепе-тецдестiрiп,жазыктыкты ернекпен барынша толтыру эсерiн бередi. Сейтш, симметрия осше сэйкес тYCтiк, композициялык накыштар орталыктары куралады.
Ою-eрнектiц тYCтiк шешiмiн шыгаруда симметрияны сактау eрнектеудiц непзп принциптерiнiц бiрi бола турып, жалпы тYCтiк шешiмдi шыгаруга кeмектеседi. Осыган сэйкес, эртYрлi рецктердiц Yйлесiмдi тYCтiк шешiмдерi, белгiлi бiр ыргакпен кезектесуi жэне Yйлесуi - казак халкы киiмдерi мен буйымдарындагы ернек шыгармашылыгына тэн ерекшелiк болып табылады. ТYC буйым материалымен, ернек графикасымен де тыгыз байланысты болып келедi. Tyc аркылы eрнектiк композициялардыц ортасы, ещ ерекшеленiп кeрiнедi. ЭртYрлi материалдардан (мата, тер^ былгары, киiз т.б.) де бiрнеше жергiлiктi eцдердi алмастырып отыру айшыкты ернек катарлары мен композицияларын куруга мYмкiндiк бередi. ^олданылган ернектердщ симметриясы мен ыргакты кайталануы жергшкт таза eцдердi жабыцкырап туруы да зацдылык болып есептеледi. Эрнектiк композиция курудыц барлык негiзгi тэсiлдерi, ернектщ кептеген непзп, косымша элементтерi казiргi казактыц улттык киiмдерi мен буйымдарын жасау eнерiнде, сэндiк-колданбалы eнерiнде де сакталган.
^азак улттык колeнерiнде жэне улттык кшм дизайнында ою-ернектермен эшекейлеу халык дэстYрiнiц негiзiне айналгандыгына ^мэн келтiруге болмайды. Ою-eрнектiц eзi эртYрлi оюлау, бедерлеу, бейнелер шыгару, бояу, стильдеу т.б. аркылы керкемдш тYрлер шыгарудыц, эшекейлеудiц ортак атауы болып табылады. ^азак улттык ою-ернек eнерi бейнелеу eнерiнiц, халыктыц сэндiк-колданбалы енершщ, киiм т1гу, казiргi дизайнныц мазмунын ашатын негiзгi саласы жэне Yлкен бiр арнасы деп бiлемiз. ^азак улттык ою-eрнегiн адам eмiрiне кажетп заттарды, буйымдарды, киiмдердi, сэулет курылыстарын сэндеуде, халыктыц тыныс-тiршiлiгiн, коршаган ортага кезкарасын, одан алган эмоционалдык, эстетикалык эсерiн жэне ой арманын, тiлек-мYДдесiн эсем талгаммен езара Yйлесiмдiлiктi бейнелi жеткiзуге ыкпал ететiн накыштар ретшде танимыз.
Кез-келген халыктыц ою-eрнектерiнде ортак бiр зацдылыктар бойынша ою-ернек белштершщ бiрдей немесе кайталанып келуi белгш^р ыргак тYзуге, эдемi эрi сулу композициялар шыгаруга жагдай жасайды. Сонымен катар, ою-ернек композицияларын курудыц карапайым айналмалы симметрия, айналмалы бурыштык симмерия, аралас симметрия т.с.с. эдютерш де айта кетуге болады. ^азак ою-eрнектерi шаруашылык, кeшiп кону, жорыкшылык заманындагы турмыс-тiршiлiктi, айналасындагы табигатты, заттар мен кубылыстарды байкаудан туган угым непзшде дамыгандыгы зерттелген. Осыган сэйкес, казак халкыныц сэндiк колданбалы eнерiнiц тарихын ез ецбектерiнде Э.Маргулан, Э.Жэнiбеков, Х.Аргынбаев, казак халкыныц сэндiк-колданбалы eнерiнiц теориясын СДасиманов, С.Теленбаев, ^.ЭмiрFазин, ^.Болатбаев т.б. карастырган. Олар эртYрлi материалдарды колдана отырып, сэндiк-колданбалы енер туындыларын, улттык кшмдер тiгудiц, улттык
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
бкйымдар жасаудыц непзп зацдылыктары мен ережелерш, мэнi мен мазмунын, гылыми-шыгармашылык сипаттамаларын, эдic-тэciлдерiн т^жырымдаган.
СДасиманов ою-eрнектердi карастыру барысында оларды ай, кун, жулдыздарга-кек элемiне байланысты ернектер; малга, малдыц денеciне, iзiне байланысты; ацга, ацныц денеciне, iзiне байланысты ою-ернектер; курт-кумырскаларга байланысты ою-ернектер; кустарга байланысты ою-ернектер; жер-су еамдш, гYл, жапырак, бутак бейнелi ою-ернектер; кару-куралдарга байланысты ою-ернектер; геометриялык фигуралар тектес ернектер деп тYрлерге белген. ^азак сэндш колданбалы eнерiн мынадай турде ж1ктеу кабылдангандыгын жазады:
-cэндiк колданбалы енер буйымдарын жасайтын материалдарына байланысты cэндiк колданбалы енер турлершщ бeлiнуi: агаш, тер^ жун, металл, кыш, суйек ецдеу т.б.;
-ою-ернектерге байланысты: eciмдiк тэрiздi, жануарларга уксас, аспан элемiне жэне геометриялык формаларга уксас ою-ернектер;
-кшз уйге байланысты колданылатын ою-ернектер; -улттык киiмдерде колданылатын ою-ернектер[2, 67б].
Ою-ернектер казак халкыныц cэндiк-колдaнбaлы енершщ жэне заманауи дизайнныц барлык турiне катысады жэне эрбiр турiнде эртурлi ою-eрнектердi колдану эдicтерiмен ерекшеленедi. ^азак халкыныц этнографиялык эдет-гурыптарыныц кейбiр элементтерiнде бедерлеу, оюлау eрнектерi ерекше орын алатындыгы анык кeрcетiледi. Ою-ернек жасаушы шеберлер ез eрнектерiнде мэндi-мaFынaлы кeрiнicтiц, заттыц сыр-сипатын eзiнше танып, оныц керкем эрi эшекейлi, сырлы да, cэндi болуына ерекше мэн берген. ^азактыц халык KOлeнерiнде жиi колданылатын мушз тектес ою-ернектер eзiнiц даму барысында эртурлi кeркемдiк сипат aлFaн. колданбалы енер шыFaрмaлaрын, киiмдердi, буйымдарды жасау барысында енер шеберлерi сол буйымдардыц эстетикалык тaлFaмFa сэйкес келуiн, ондaFы туcтердiц уйлеciмдiлiгiн ескере отырып, олaрFa мэн берiп отырFaн.
СоFaн сэйкес, белгш казак керкеменер зерттеушici Элкей МaрFулaн ецбектерiнде тустерге кейбiр символдык мaFынa бергендiгiн керуге болады. Мысалы, кызыл туcтi от пен кун символына, ак туcтi акикат, бакыт, куанышк баламалап, жасыл туcтi жастык, кектем символына, кек туcтi аспанныц, кара туcтi жердiц символы деп белгшеген [3, 154б].
Энертанушы Faлым Э.Жэнiбеков улттык ою-eрнектердi зерттей отырып, ежелде пайда болFaн терт кулак, децгелек, шимай сиякты ою-eрнектердiц пайда болу непзш кeрcетiп бердi. Мысалы, терт кулак оюы терт кубыланы бiлдiрcе, шецбер оюы элем кещстшн, шимай оюы болса тынымсыз козFaлыc, кун мен туннiц уздiкciз алмасып отыру мaFынacын бiлдiредi деп керсеткен[4, 82б].
Дорыта келгенде, казактыц ою-eрнектерi - казак халкыныц Facырлaр бойы турмыс-тiршiлiгiн, шаруашылык турлерiн, ой-санасын, дуниеге кезкарасын аныктайтын курделi eнерi эрi мэдени мурасы болып табылады. Сондыктан казактыц ою-eрнектерiн cэндiк колданбалы eнерiмiздiц, заманауи дизайныныц дамуына тшелей ыкпал жасаушы фактор ретiнде мэн-мaFынacын терец туciне отырып кещнен пайдаланудыц мацызы зор. ^азакстан жершде ата-бабаларымыздыц eмiр сурген ортасыныц тыныс тiршiлiгiнен мaFлумaт беретiн, жерi мен тaбиFaт бaйлыFын, ой-eрiciн, коршaFaн дуниеге деген кезкарасы, максат-мураттары бугшп урпакка жеткен эртурлi материалдардан жacaлFaн буйымдары мен киiмдерiнен, ондaFы ою-eрнектiц желiciнен анык бaйкaуFa болады.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. ^удабаева К. Ою-eрнектердi оку тэрбие урдiciнде пайдалану. Бастауыш мектеп. -2004.-№6. -28 б.
2. ^асиманов С. ^азак халкыныц колданбалы енерг - Алматы: ^азакстан. 1986. - 240 б.
3. МaрFулaн. Э. ^азактыц халыктык колданбалы енерь - Алматы: Энер, 1986. -256 б.
4. Жэшбеков Э. Уакыт керуенi. -Алматы.Жазушы. 1992. -126 б.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
