CC BY
0МЭДЕНИ МУРА
https:lldoi.orgl10.47500l2023.v16.i4.02
FTAMP 03.61.91
Ибадуллаева З.Э.1
1Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ yHMBepcMTeTi Астана к,., К,азакстан e-mail: ibadullaeva.72@mail.ru
КАЗАК ЭТНОМЭДЕНИЕТ1НЩ БЕЛГ1ЛЕР ЖУЙЕС1НДЕГ1 "СУЙЕК" ¥ГЫМЫНЬЩ ОРНЫ
Ацдатпа. Казак этнографиясындагы <^йек» угымы кеп кырлы кубылысты камтиды. Казакта сYЙектi кадiрлеу, кастерлеу салты ерте замандардан калыптаскан. СYЙектщ езшдж болмыс-бiтiмi эдет-гурып, салт-дэс^рлерде, коленерде, хальщтьщ емдеу тэсiлдерiнде жэне улттык ойындарда даралануы табигат пен халык (этнос) арасындагы зацдылык. Мундай этномэдени ерекшелжтерге мэн берш, оларды жан жакты карастыра отырып саралау гылыми макаланын барысында орын алды. Макаланын да басты максаты - «сYЙек» угымынын казак этномэдениетiнде алатын орнын, онын зерттелу мэселелерi мен казак этномэдениетшдеп белгiлiк жYЙелерiндегi релш, атап айтканда сYЙек угымынын ата-тек, шыгу теп мэселеамен байланыстылыгын, жан-жануарлар сYЙектершщ фетиштiк сенiмдегi орны мен сYЙек атаулыга катысты эдет-гурыптар мен наным-сешмдердщ семантикалык мэн-магынасын саралау болып табылады.
Макаланы жазу барысында казак халкынын эдет-гурып, салт-дэстYрлерiндегi, сондай-ак тектiк, болмыстык белгiлер жYЙесiндегi CYЙектщ орнын Х1Х гасырдын екiншi жартысы мен бYгiнгi ел арасындагы казаки болмыстагы эртYрлi белгiлермен салыстырыла отырып, зерттеу енбектерiмен байланыстырылып зерделенедi.
Казаки болмыстагы «сYЙек» угымы этномэдениеттiн тутас бейнес мен ерекшелiгiн курайтын, сондай-ак онын шю курылымдары мен кызметлк аясындагы езара байланыстары, сонын шшде эдет-гурып, салт-дэстYр, наным-сенiмдер жYЙесi мен коленер мэселелерiнде алатын орны казак халкынын дэстYрлi мэдениетiнiн бiрден-бiр символы болып табылады.
Юлт сездер: этнос, «сYЙек», этнография, эдет-гурып, салт-дэс^р, «CYЙек жащырту», «сYЙек шатыс».
Дэйексвз ушт: Ибадуллаева З.Э. Казацэтномэдениеттщ белг1лер жуйестдег1 "суйек" угымыныц орны ll Мэдени мура. 2023. №4 (103). 15-26 б.(цаз.) D01:https:lldoi.orgl10.47500l2023.v16.i4.02
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
Kipicne
«СYЙек» угымыныц казак этномэдениетi белгiлер жYЙесiндегi этнографиялык мэнш ашу Yшiн, ец алдымен «сYЙек» атауына жэне «сYЙек» сезшщ шыгу тeркiнiне мэн берген жен. СYЙектi - зат, эрi ол адам мен хайуанаттар денесшщ кацкасы ретшде бiлемiз. К,азаки дYниетанымда сYЙекке катысты эртYрлi сез тiркестерi мен кэсш иелерi де аталган. Тiлiмiздегi «сай-сYЙек», «сYЙек-саяк» казак халкыныц турмысындагы буйымдарга сYЙектен бедерлеп ою-ернек салу, халкымыздыц ертеден келе жаткан керкем енершщ бiр тYрi. СYЙектен ойып ернек салушылар «сYЙекшi», «шебер» аталды. СYЙекпен агаш буйымдардыц бетiн, аттыц ер-турманын, ат эбзелдерiн, сондай-ак музыкалык аспаптардыц бетiн безендiрдi.
К,азак халкында сYЙектi кадiрлеу, кастерлеу салты ерте замандардан калыптаскан. Сондьщтан баки дYниеге сапар шеккен адамныц мэйiтiн туган жерiне, кiндiк каны тамган жерге экелiп жерлегендi жен керген. Жаугершыжте каза болган жауынгерлердщ сYЙегiн «корлайды» деп жат жерде калдырмай, мэйiтiн киiзбен орап, туган жердщ топырагына экелiп коятын рэам болган. Тетенше жагдай туып, сYЙектi тYгел экеле алмаса, бiр саусагыныц сYЙегiн алып келген (Шокпарулы, 2007: 28). Сол сиякты кариялар жен сурасканда бiр-бiрiнен «сYЙегiн юм?» - деп сураган. Кeнiл жакын, жекжат адамдар кейiнгi урпак суысып кетпесiн деп, бiр-бiрiмен кыз алысып, кыз берiп отырган. Оны «сYЙек жацгырту» деп атаган.
К,аза болтан адамныц мэйiтiн, ягни адам сYЙегiн жер-бесiкке тапсырар алдында жаназасын шыгармай турып, тазалап жуындырады. Осы рэсiмдi «сYЙекке кiру», «арулау» деп атайды.
Оны маркумныц тiрi кезiнде бiрге жYрiп, бiте кайнаскан жа^ын жолдас-жоралары мен жанашыр агайын-туыстары аткарады. Осыны «сYЙекке тYсу» деп атайды. Сондай-ак ел iшiнде ерй, огаш кылыгымен кезге тYCШ, журтын уятка калдырган адамды «сYЙекке тацба салды» деп, ел шшен шеттеткен. Керiсiнше ел шшде кадiрi бар, жаны жайсац, ел iшiндегi мейiрiмдiлiгi мен адамгершыт бiр тебе адамды «сYЙегi асыл екен» деп мадактаган.
Материалдар мен эдктер
Зерттеудщ негiзгi устанымдары бiрнеше эдiстер аркылы талданды. Бiрiншi, салыстырмалы-тарихи
эдiс: тарихи бiрiздiлiктi сактай отырып, «сYЙек» угымыныц казак этномэдениетiндегi функциональдык кызметтерi жэне оган катысты непзп гурыптык iс-эрекеттер мен салт-дэстYрлердiц магынасы жэне солардыц негiзiнде сYЙекке катысты ерекше этнобелгiлер аныкталды. Екiншiден, жYЙелiлiк эдiсi: сYЙектi дэстYрлi дYниетаным жэне адамныц емiр сYPУ тiршiлiк циклшде де басты орын алатындыгы ретшде карастыру. Yшiншiден, пэнаралык эдiс: сYЙек атауы мен оган катысты белплердщ калыптасуына катысты талдау жасау Yшiн этнографиямен сабактас лингвистика, фольклор, археология, дштану сиякты пэндердщ мэлiметтерi колданылды. Макаланыц гылыми жацалыгы - «сYЙек» угымына катысты мэлiметтердi талдау аркылы казак халкыныц болмыс бiтiмi мен мэдениетшде сYЙек атауыныц жан-жакты екендiгi сараланды. Макаланыц да кундылыгы сонда, «сYЙек» угымы казак этномэдениетшщ этнобелгiлер символын зерттеуде этнографиялык дереккезi ретiнде карастырылуы.
Казактын этнобелплер жYЙесiнде «CYЙек» атауынын алатын орны жан-жакты. Атап айтканда, коленерде, халыктын шыгу тегi угымында, салт-дэстYрлер мен эдет-гурыптарда, казаки дYниетанымдаFы наным-сенiмдердi, улттык ойындардаFы орнын аныктау суранып турFан мэлiметтер катарында жYЙеленедi. Осы орайда Кенес дэуiрiне дейiнгi П.С. Паллас, И.Г. Георги, А.И. Андреев, А.И. Левшиннщ зерттеулерi (Паллас П.С. Путешествие по разным провинциям Российской империи; Георги И.Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов, их житейских обрядов, обыкновения, одежд, жилищ, упражнении,
забав, вероисповеданий и других достопамятностей; Андреев И.Г. Описание Средней Орды киргиз-кайсаков; Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей) кураFан енбектер (Казак этнографиясынын кiтапханасы, 2007) непзшде белгiлi болды (АрFынбаев, 1987).
ХХ Fасырдын 60-шы жылдарындаFы этнографиялык зерттеу енбектерде казак халкынын ежелп мэдениетi, дYниетанымы, материалдык мэдениетi сиякты мэлiметтердi камтыFан бiркатар зерттеулер болды. Олардын катарында Х.АрFынбаев (АрFынбаев, 1987.) «Казак халкынын коленерЬ> деп аталатын енбегiнде киiз YЙдiн CYЙегi, онын жасау-жабдыFы мен тYрлерiне токтала отырып, аFаш уксату, темiр, терi уксату мен CYЙек жэне мYЙiз уксатудын кыр-сыры мен технологиясына, сондай-ак олардан енделген коленер буйымдарынын эркайсысына сипаттама берген. М. Муканов (Муканов, 1974), олардан бурынырак зерттеу жумысын тiкелей археологиялык жэне этнографиялык сипатта жYргiзген академик Э.
МЭДЕНИ М¥РА
МарFуланнын 90 жылдары баспадан жарык керген «Казахское народное прикладное искусство» деп аталатын иллюстрациялы енбегшде ен алFаш киiз YЙден бастап, бYкiл казак болмысынын материалдык мэдениетш бiлдiретiн белгiлер тYгелдей камтылды. Ен бастысы, казак коленерiндегi сYЙектiн орны, атап айтканда сYЙектелген буйымдар да жан-жакты керсетiлдi (Маргулан, 1994), сондай-ак 70 - 80 жылдары казактын турмыс- тiршiлiгiнiн жай-кYЙiн этнографиялык турFыда сипаттаFан KOFам кайраткерi, эрi этнограф мэдениеттанушы Fалым 0. Жэнiбеков (Жэнiбеков, 1992) сынды тулFалар болды. Бул атакты Fалымдардын дэстYрлi мэдениеттiн жан-жактылыFы женшдеп енбектерi ен шоктыFы биiк енбектер катарынан саналады.
Сондай-ак казактын CYЙек уксату енерi туралы мэлiметтердi камты^ан таFы бiр зерттеу енбекте (Касиманов, 1992) де казак коленерiндегi сYЙектщ орны туралы мэлiметтерге кездесемiз. Ал казак коленершдеп CYЙектiн орнын керсетуде ен шоктыFы биiк саналFан енбектер катарынан Д. Шокпарулынын «Казактын колданбалы енерi» (Шокпарулы, 2007) деп аталатын енбегшен бiз жалпы сYЙек атауы, оFан катысты наным-сенiмдер мен сYЙектен жасалFан буйымдардын эркайсысына токтала отырып, олардын бYгiнгi кYнде емiрлiк практикалык колданыстан шыFып калFандыFын жан-жакты жазFан келемдi енбек екендiгiн анFарамыз.
Казактын халык медицинасынын астарында «баксылыктын» орын алатындыFы жэне баксылык туралы жан-жакты мэлiмет бере отырып, ауруды малдын бас сYЙегiне кешiру туралы жазFан енбектi (Телеубаев, 2005) атауFа болады. Зерттеушi этнограф енбегiндегi кунды птрлер баксылардын
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
емдеу эдiсiндегi баксыныц сарыны, терт тYлiктiц орны, сондай-ак бас сYЙекке кешiру сиякты жоралгылар мен олардыц ерекшелiктерi де ел арасынан жиналган этнографиялык материалдар мен жазба деректер непзшде зерттелген.
СYЙекке катысты салт-дэстYрлер, атап айтканда отбасылык некелж катынастардагы, бала тэрбиесiндегi, елiктi женелту мен еске тYсiруге катысты терт тYлiктiц дене мYшелерi саналган ж1лж сYЙектердiц орны, сондай-ак олардыц фетиштж мацызы туралы мэлiметтерiне катысты жан-жакты зерттеу жYргiзген ецбек (Сейткулова, 2006) макала жазу барысында
колданылды.
СYЙек атауына катысты, сондай-ак сYЙектiц ру-тайпаныц негiзi екендiгiн тYркi халыктарыныц байыргы дYниетанымымен байланыстыра
зерттеген Д. Ескекбаевтыц (Ескекбаев, 2001) зерттеуi кураса, жалпы казак угымында табак тартудагы сYЙектердiц, ягни жiлiктердiц орны туралы мэлiметтер мен казаки ортадагы кэделi жыжтер саналган: атап айтканда «бас», «омыртка», «жамбас», «жауырын», «кары жiлiк» т.б. езшдж функциясы мен элеуметтiк ортага сай икемделуi туралы мэлiметтерге Д. Катран (Катран, 2001) ецбегi аркау болады.
Нэтижелер мен талк;ылаулар
Эдетте казак угымында тайпа, ел, ру жакындастык тYсiнiктерiн де «сYЙек», <^йектес», «бiр сYЙектен» деген атаулармен айткан. Мундай жакындастык, туыстык карым-катынастагы тYсiнiк баска тYркi халыктарында да кездесетiндiгiн гылыми зерттеулер айгактайды. Мэселен, бул туралы зерттеушi этнограф Д. Ескекбаевтыц зерттеуiнде де жан-жакты карастырылган. Мэселен, бiр хальщтыц
курамындагы тайпаларды сYЙек деп атай отырып, Х1Х гасырдыц соцына таман Орталык Алтайда бiрiншi жэне екiншi Шу болыстары курылып, сондагы халыктардыц 85-90 пайызы алмат, телес, органшы, сагал, кебек, кыпшак, абак, могол т.б. ру тайпалары кураган. Хакас руларыныц кепшiлiгiн кыргыс, ойрат, калмак сYЙектерi курайды деп келтiредi (Ескекбаев, 2001: 222).
Казiргi алтай халкыныц курамында кептеген тYркi руларыныц аттары кездеседi. Олар бYгiнде тYркi халыктары курамында жYрген рулармен ерте кезде туыс болган. Дэл осы жагдайды ацгартатын ацыз алтайлыктар арасында да сакталыпты. Алтайлык (сYЙегi кыпшак) Кешербай деген кiсi бiр ацызды айтып бердi дейдi, ез зерттеуiнде академик Р. Бердiбаев. Бiр заманда казак пен алтайлык бiрге туган агайын екен. КYндердiц кYнiнде олар кек биенщ сYтiне екпелесiп, бiр-бiрiнен ажырасыпты. Содан казак биесiн жетелеп далага кетiптi, алтайлык мылтыгын алып, ацшылык курып тауда калып койыпты. Бул ацызда кеп акикат жатканын казiргi алтайлык ел iшiнде сакталган ру аттары сипаттайды. Бул рудыц бiразы казак, езбек, ногай, каракалпак, кыргыз курамында осы кYнге дешн кездесiп отырады. Жеке адамдардыц ез аузынан сурап отырып, бiрталай ру (сYЙек) аттарын аныктаган (Бердiбай, 1997: 66). Олар: кыпшак, найман, жеткары, далмат, муцдыз, кебек, жYз, меркгг, телецгiт, тассакал, мерет, тоцжан, ерют, кYзен, ара, ошы, телес, алмат, тодош, кергiл, YЙлiп, чапты, урангай, телеуiт, сагал, комдош, баят, оргоншы т.б. рулар, ягни сYЙек атаулары (Бердiбай, 1997: 67).
СYЙек (соок) адам жаныныц тектiлiгiн бiлдiредi. Сондыктан да ол «ру» немесе «тек» магынасында, сYЙек
непзш немесе канын бiлдiредi. Мэселен, аяFы ауыр эйелдер «т сооктiг» - екi CYЙектi иеленуш^ ез руы мен баласынын экесшщ руын иеленушi аталды. Егер де ол ауыру адамнын немесе кайтыс болFан адамнын YЙiне кездейсок юрсе, онда оны пэле-жала жайлап, ол (пулайсып) ауырып калады. Ол туралы асыл тектi адам тYC керш, онын болашаFы туралы жорып, емделуше кемек беретiн жаFдайлар да кездеседь
Ширак адамдар «ниик сооктiг» деген ат алып, женiл CYЙектiлер аталса, «ниик чуллт> - делсал болу уFымын бiлдiрдi. Тектi жэне жещл CYЙектiлердiн тегiн айыра бiлетiн адамдар «ызых кiзi» -касиеттi адам аталды.
Саян тYрiктерi арасында «ауыр тектЬ адамдар да кездеседi. Оларды «аар сооктiг» немесе «аар чуллт> деп атады (Бутанаев, 2005: 92-93). Егер ондай адам ауру адамнын YЙiне юрсе, онда наукастын халi одан бетер мYшкiлденедi. Сондыктан мундай адам кшз YЙден шыкканнан кешн, наукасты ер адам кейлегiмен, «Аарын чулiн тартына пар»
- «ауырлы^ын езiмен ала кетсiн», - деп желтген.
Тылсым кYшi жок карапайым адамдарды «пуртах сооктiг» - таза CYЙектен емес деп атаFан. Саян тYрiктерiнiн тYсiнiгiнше, адам кайтыс болFаннан кейiн онын CYЙегi ауырлайды, сондыктан зират басына маркумды экелген ат катты шаршайды. Сол Yшiн де маркумды жерлегеннен кешн, ол атты жылдык демалыска «хурFа» жiберетiн болFан. Ол казаки дYниетанымдаFы «тул ат» тYсiнiгiмен байланысты. МYмкiн осы ат онын жылдык асына сойылатын болу керек.
Алтай тышде тайпа уFымы - ел, уык; ел, халык - кауым - улыс, дуан; ру, урпак
- сYЙек деп аталады.
Тува тiлiнде де халык - улыс, чон;
МЭДЕНИ М¥РА
тайпа - аймак, CYЙек; ру, урпак - уык, ызы^ыр тYрiнде кездеседь
Г.П. Потанин алтайлыктар туралы: «Эрбiр рудын ез ата-тегiнiн атымен келе жаткан атауы бар, эдетте, бiр рудын барлык мYшелерi, тiптi олар бiрiн-бiрi танымаса да, аFайын, туыс болып саналады, сондыктан ез руынан эйел ала алмайды. Сырттан келгендер бiр-бiрiмен кездескенде езара коятын сураFы кай соектен, яFни сYЙектен шыкканды^ы, - койылады. Егер олар бiр сYЙектен болып шыкса, онда туыскандык жYЙе жалFасып, бiр-бiрiне кемектесу, езара зат айырбасы жэне кез келген сураусыз-ак ешкандай да етiнiшсiз де заттарын бiр-бiрiне сыйлауFа дейiн барFан», - деген (Потанин, 2007: 13) мэлiметтердi кездестiремiз. Будан байкайтынымыз «^р сYЙектен тарау», «CYЙектес» деген уFымнын аFайындык пен бауырмалдылыкта Yлесi зор болFан.
СYЙек этнографиялык деректер бойынша ритуалдык (Fурыптык) дэстYрлi эрекеттердiн непзп субьектiсi болып табылады. Эдетте, барлык эдет-Fурыптык жиындарды аткаратын жеке адамдар емес, жалпы кепшiлiк екендтн казiргi казак коFамынан да байкау киын емес. Рулык кауымдастыкта кездесетш «бiз» жэне «баскалар» деп экзогамдык аралык шек кою, ездерiнiн таным-тYсiнiгiн езгелерден жоFары санап, ерекше Yстем пиFылда болуын табиFи Yндестiкпен байланыстыру кубылысы алтай халыктарында кауымдык ерекшелiктiн ДYние таным зандылыктарын тYсiнуде ез руларынын жетiстiктерiне баса кещл белiп, жетiстiктерiн ерекше баFалаFан.
Ежелгi тYрiк дэуiрiнен бiзге белгШ кыз беру, куда болу дэстYрi хакастарда В.Я. Бутанаевтын айтуы бойынша «CYЙек нандырушы» «возврат сеока», яFни казакша айтканда сYЙек жанFырту.
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
Мэселен, «бурыт сYЙегiнен шыккан кыз кыргыс сYЙегiнен шыккан, ягни ез анасына жакын руга шыгуга тиiстi болды. Мундай некелiк байланыс тYптiлiктi жэне сенiмдi болып ец бастысы тектiлiк, атак жэне байлык баскага кетпей ездерiнде калатын».
ДэстYрлi казак когамында белгiлi бiр ру адамдарын сырткы белгiсiне карап та айыруга болатын. Эрбiр CYЙектiц (рудыц) езiне тэн киiм Yлгiлерiне, ат эбзелдершдеп немесе жан торсыктарындагы ернек, тацбаларына карап-ак олардыц кай сYЙектен екендiгiн ажырата алатын. ОцтYCтiк Сiбiр жэне Алтай тYркiлерiне кецiнен тараган Yрдiс желiсi Х1Х е. тарихи деректершде молынан ушырасады.
Кейбiр Алтай рулары ездерiнiц тYбiн, ягни шыгу тегiн ац-кустармен байланыстырады. Куу (лебедь), анг (зверь), айу (медведь). Мэселен, «дуэт» руы ездершщ шыгу тегш койдан басталды десе, «дэртас» руы шыгу тегiн ак басты суцкармен, ал «кергиль» руы егiзбен байланыстырады. «Меркит» руы ездерiн бYркiттен таратып, киiз YЙлерге бYркiт тырнактарын ыш койып сактаган. Сол сиякты «абыр» руы ацыз бойынша бiр кездерi ездерiнiц руластарын куткарFан бYркiт деген сешммен бYркiттi елтiрмейтiн болган. Кейбiр тува жэне алтай рулары ездерш аккудан тараганбыз деген сенiмде болтан (Бердiбай, 1997:69).
Казак халкыныц этномэдениет белплер жYЙесiнде сYЙекке катысты салт-дэс^рлердщ орны айрыкша. Ол салттардыц урпак тэрбиесiндегi орны ерекше саналган.
СYЙек жацгырту - казак дэстYрi. Халык дэстYрiне сэйкес «сYЙек жацгырту», «^йек шатыс» деген сездер жиi кездеседь Бул да YЙлену, кудандалык жолына байланысты
шыккан гурып. Бурын кудандалы болып, бiрiмен-бiрi сыйласкан екi жак, екi ру бурынгы iлiктiлiктi, байланысты кайта жалгастыратын болса, оны «сYЙек жацгырту» деп атайды. Ягни, бул бурынгы Yзiлген кудалык кайта жалгасады деген угым. Жалпы казак рулары бурын-соцды кудалык салтты бузбай, кыз алуды немесе кыз берудi Yнемi кадагалап, кей жагдайларда еске салып отырган. К,анаттас, коныстас отырган ею елдiн бул карым-катынасы елдiн тутастыгы мен бiрлiгiне, элеуметтiк жагына да катысты болтан (Кенжеахметулы, 2002: 221). ТYркiстан eнiрiндегi ел арасындагы этнографиялык мэлiметтер бойынша, информатордыц айтуынша, «ХХ гасырдыц 50-жылдарында кайтыс болган анасыныц орнына экесi екiншi рет неке курып, егей шешенi ез анасындай кeргендiгiн баяндайды. Алайда, егей шешесш eзiнiн туган анасындай кeрiп курметтегендтн тiлге тиек етедi. Ендiгi аралыкта осы екiншi анасыныц тeркiнiмен туыстык байланыс Yзiлмесiн (себебi, егей анасы eмiрге урпак экелмеген болатын), урпак сабактассын, - деген ниетпен арада 30-35 жыл еткенде екi урпак бiр-бiрiмен суысып кетпесiн деп, егей анасы атанган екiншi шешесi езшщ тeркiн жагы саналган елiндегi жтттщ бiрiне баласыныц кызын беруге келкедь Бул рэсiм, жоралгыны eздерi <^йек жацгырту» рэсiмi деп атаган. БYгiнде ол екi жас 50 жас шамасындагы 5 ул-кыз тэрбиелеп отырган Yлгiлi отбасылардыц бiрi. Эдетте мундай жоралгы туыскандык, тамырластык мэселе узап кеткенде, урпак аралык сабактастык сакталсын деген ниетпен жасалатын болтан. Бул рэсiм ел арасында бiр-бiрiмен кыз алысып, кыз берiсiп кудандалы жекжат туыстыкка негiзделген, эрi ею елдiн
дэнекерi ретшде де «сYЙек шатыс» деп те аталFан.
СYЙекке тYсу немесе сYЙекке кiру - деп кайтыс болFан кiсiнi ак жауып арулауды атайды. БуFан сYЙектi жуудын женiн бiлетiн аруактын езi катарлы адамдары кiредi. СYЙегiне юретш адамдарды маркумнын езi де айтып кетуi мYмкiн. БуFан шариFат заны бойынша эр рудан (атадан, ата улынан) бес не жетi юа тYседi. Олардын мiндетi емiрден еткен мэштл, яFни сYЙектi жуып, тазарту. Будан кейiн маркум эйел болса бес кабат, еркек болса Yш кабат ак матаFа - акиретке оралады.
Мэйiттi жерлеудiн алFашкы дайындыктарынын жосын-
жоралFысынын бiрi - «Fусылдандыру» немесе «сYЙекке тYсу» болып табылады. Gлiктi жуу кебiнесе «сYЙекке тYсу», «CYЙекке иру» деп те аталады. СYЙекке юретш адамдарды маркум кереген болса, алдын ала белгiлеп кетедi, эйтпесе онын жанашыр туыстары не басы-касында жYрген молда белгiлейдi.
Ол бойынша жаназаFа шакырылFан адамдардан басты-басты адамдар, кожа-молдалардын (казак рулары басым мекен ететш орталарда кожа руынан 2-3 шанырак орын алFандыFы ескерiлген) бас-аяFы жиналып болFан сон, маркум болFан кiсiнiн жакын тумаластары акылдасып, 5-7 атанын урпаFынан бiр-бiр адамнын CYЙекке тYсуiн сурайды (АрFынбаев, 1996: 41).
СYЙекке кiретiн адамдардын саны 70-80 жылдары Алматы облысында 7-ге дейiн жетсе, казiргi кезенде кебшде 5 адамнан артылмайды. Ал Каракалпакстаннан келген казактарда онын саны кебше аFайын-туFаннын кеп-аздыFына байланысты 9^а дейiн жететiн. ЯFни, сYЙекке эр атадан бiр-бiр адам кiретiн болу керек. ТалFар ауданындаFы Нура ауылынын турFыны Сатыпалды
МЭДЕНИ М¥РА
Касымхан (албан) сYЙекке тYсушiлердiн саны кейде елж салмаFына байланысты дей келш, кейде 5-3 адам Fана кiруi де мYмкiн екенiн айтады (Калшабаева, Байгабатова, 2001: 112). Негiзiнен жуатын адам бiреу-ак. КалFаны оFан кемектеседь Жуу - алланын парызы. ЖуFан адам оFан хакы тiлемеуi керек делшедь Калай дегенмен де, Алматы облысы казактарында сYЙекке тYсетiн адамдардын саны так, маркуммен жуп болып шы^ады. Ал бул керiнiс ТYркiстан жэне ЖанакорFан енiрлерiнде сYЙекке тYсушiлер саны 4 адам, ал елжтщ езiмен так сан бесеу, яFни олар барынша жанашыр аталастар немесе аталас кожалар болады. Олардын кызметтерi бiрi басын сYЙесе, екiншiсi су берш турса, Yшiншiсi су куйып, тертiншiсi жуады. Эдетте, олар мурындык кап, KOлFап киiп жуады. Осы сYЙекке тYCкен кiсiлерге, кайтыс болFан адамнын кшм-кешектерiн «теберiк» («тэбэрж») ретiнде таратып берген, ал мэштл жуу Yшiн пайдаланFан колFапты ырым етiп жара, iсiк ауруларына пайдалану Yшiн алFан.
Саян тYрiктерi арасында елiмдi бiр кара кYш керек еткен сон, онын жанын, яFни «тынын» (демiн) керек еткен сон алFан деген сенiм бар. Маркумды олар «тон соок» (наFыз CYЙек) деп атады.
СYЙекке танба. Эдетте, дэс^р жэне ерекшелiктi бузFаны болса немесе оFаш KылыFымен ел арасында кезге тYCсе, онда ол жануясы, туFан-туысканы, айналасы тарапынан шеттетiлiп «сорлы» саналатын. Бул керiнiс Орта Азия жэне тYркi халыктарынын арасында да бар.
Корытынды
Казак халкында сYЙектщ этнографиялык мэнi этномэдениеттiн негiзгi бiр элементi болып табылады. СYЙек казак халкында белг^ бiр этномэдени езшдж эдет-Fурып, салт-
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
дэстYрiндегi кейбiр ерекшелiктi болмыс-бiтiмiн сактай быген езiндiк мэнi бар буйым, эрi культтiк идея.
СYЙекке катысты атаулар, тYсiнiктер жэне сенiмдер мен салт-дэстYрлер шартты атауларга ие болтан. Оныц керiнiстерi казактыц дэстYрлi мэдениетшде орын алады. Мэселен, CYЙек жацгырту, сYЙекке тYсу, CYЙекке тацба, сYЙегi асыл, сYЙегiц кiм, сондай-ак шеберлер аталган «сYЙекшi шеберлер» атауларыныц кайсысында болмасын езiндiк касиет, езiндiк ерекшелж сакталган.
Казактыц дэстYрлi мэдениетiнде езшдж орын алатын сYЙектiц мэнiнде ислам дшше дейiнгi ежелгi дiни наным-сешмдер мен мен салт-жоралар коFамдык, отбасылык емiрде, отбасылык-туыстык катынастарда Yлкен роль аткарып, ол катынастар бурынгысынша казактарга тэн эдеттiк салттык дэстYрлермен аныкталды. Муныц езi эрбiр этномэдени ещрлерге
тэн жалпы казаки сипат алгандыгы аныкталды.
СYЙектiц этнографиялык мэш, сайып келгенде, табиги ортаны, сырткы элемдi игерудiц гасырлар бойы калыптаскан халыктык дэстYрлi мэдени элементтердi де бойына сiцiрiп езара байланыста болтан. СYЙектiц этнографиялык мэнiндегi ерекше салалары, эсiресе эдет-гурып, салт-дэстYрлер мен жосын-жоралгылардагы жэне наным- сенiмдердегi орны атадан балага берiлiп кызмет аткаруда.
Сонымен, сYЙектiц этнографиялык мэнiне катысты жYЙелер кешендi жYЙе ретiнде емiр CYрiп, халыктык этномэдениеттiц курамдас белт ретiнде кешпелi ортада емiрдiц барлык салаларымен (коленермен, салт-дэстYрмен, наным-сешммен, халыктык емдеумен, улттык ойындармен) байланыскан кубылыс. Муныц езi этномэдени байланыстарды реттеу мен YЙлестiрудегi басты тетiк.
Эдебиеттер
1. Аргынбаев Х.А. Казак халкыныц коленерь Алматы, 1987. -128 б.
2. Аргынбаев Х.А. Казак отбасы. Алматы, 1996. - 288 б.
3. Бердiбай Р. Байкалдан Балканга дешн. Анкара, 1997. - 253 б.
4. Бутанаев В.Я., Монгуш Ч.В. Архаические обычаи и обряды саянских тюрков. Абакан, 2005. - 127 с.
5. Ескекбаев Д. Казактыц байыргы дYниетанымы жэне тYркi элемi // 6. Тарих таглымы ХХ1 гасырда: Халыкаралык Е.Бекмаханов окуларыныц материалдары. 2 белiм. Алматы, 2001. 221-227 - бб.
6. Жэшбеков 0. Уакыт керуенi. Алматы, 1992. - 190 б.
7. Жэшбеков 0. Жолайрыкта. Алматы, 1995. - 121 б.
8. Кенжахметулы С. Казак халкыныц салт-дэстYрлерi. Алматы, 2007. - 252 б.
9. Калшабаева Б.К., Байгабатова Н. Жетку казактарыныц отбасына байланысты эдет-гурып, салт-дэстYрлерi // Казактыц эдет-гурыптары мен салт-дэстYрлер: еткен-депа жэне бYгiнi. Алматы, 2001. - 428 б.
10. Касиманов С. Казак халкыныц коленерь Алматы, 1995. - 240 б.
11. Катран Д. Казактыц дэстYрлi ас-тагам мэдениеть Алматы, 2002. - 208 б.
12. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т. 1-3. Алматы, 19891994.
МЭДЕНИ МУРА
13. Муканов М.С. Халык мурасы. Алматы, 1974. - 234 б.
14. Потанин Г.Н. Труды по этнографии и фольклору. // Казак этнографиясынын ютапханасы. Астана, 2007. Т. 6. - 248 с.
15. Сейткулова Ж. Терт тYлiктщ киесь Алматы, 2006. - 178 б.
16. Токтабаев А.У., Сешткулова Ж.М. Казактын терт тYлiк терей - тYЙеге байла-нысты наным-сенiмдерi. //Казактын эдет-Fурыптары мен салт-дэстYрлерi. Алматы, 2001. - 428 б.
17. Телеубаев Э.Т. КазактаFы баксылык // Казак халкынын дэстYрлерi мен эдет -Fурыптары. 1 -том: бiртутастыFы жэне ерекшелт. - Алматы, 2005. - 328 б.
18. Шокпарулы Д. Казактын колданбалы енерi. Алматы, 2007. -176 б.
References
1. Argynbaev H.A.,1987. Qazaq halqynyn qoloneri [Crafts of the Kazakh people]. Almaty. -128 p. [in Kazakh]
2. Argynbaev H.A.,1996. Qazaq otbasy [Kazakh family]. Almaty. - 288 p. [in
Kazakh]
3. Berdibai R.,1997. Baikaldan Balkanga dejin [From Baikal to the Balkans].
Ankara. - 253 p. [in Kazakh]
4. Butanaev V.ia., Mongu§ Ch.V., 2005. Arhaicheskie obychai i obryady sayanskih tyurkov [Archaic customs and rituals of the Sayan Turks]. Abakan. - 127 p. [in Russian]
5. Eskekbaev D., 2001. Qazaqtyn baiyrgy dunietanymy jane turki alemi [Kazakh Indigenous worldview and Turkic world]// Tarih taglymy XXI gasyrda: Halyqaralyq E.Bekmahanov oqularynyn materialdary. 2 bolim. Almaty. 221-227 pp. [in Kazakh]
6. Janibekov O.,1992. Uaqyt kerueni [Caravan of time]. Almaty. - 190 p. [in
Kazakh]
7. Janiiekov O.,1995. Jolairyqta [At the crossroads]. Almaty. - 121 p. [in Kazakh]
8. Kenjahmetuly S., 2007. Qazaq halqynyn salt-dasturleri [Traditions and customs of the Kazakh people]. Almaty. - 252 p. [in Kazakh]
9. Qal§abaeva B.K., Baigabatova N., 2001. Jetisu qazaqtarynyn otbasyna bailanysty adet-guryp, salt-dasturleri [Customs, traditions and customs of Zhetysu Kazakhs related to the family]// Qazaqtyn adet-guryptary men salt-
dasturler: otkendegisi jane bugini. Almaty. - 428 p. [in Kazakh]
10. Qasimanov S., 1995. Qazaq halqynyn qoloneri [Crafts of the Kazakh people]. Almaty. - 240 p. [in Kazakh]
11. Qatran D., 2002. Qazaqtyn dasturli as tagam madenieti [Traditional Kazakh food culture]. Almaty. - 208 p. [in Kazakh]
12. Margulan A.H., 1989-1994. Kazahskoe narodnoe prikladnoe iskusstvo [Kazakh folk applied art]. T. 1-3. Almaty. [in Kazakh]
13. Muqanov M.S., 1974. Halyq murasy [Heritage of the people]. Almaty. - 234 p. [in Kazakh]
14. Potanin G.N., 2007. Trudy po etnografii i folklore [Works on ethnography and folklore]. // Qazaq etnografiasynyn kitaphanasy. Astana. T. 6. - 248 p. [in Kazakh]
15. Seitkulova J., 2006. Tort tuliktin kiesi [The sacredness of livestock]. Almaty. - 178 p. , [in Kazakh]
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
16. Toqtabaev A.U., Seiitqulova J.M., 2001. Qazaqtyn tort tulik toresi - tuiege bailanysty nanym-senimderi [Kazakh beliefs related to camels]. //Qazaqtyn adet-guryptary men salt-dasturleri. Almaty. -428 p. [in Kazakh]
17. Toleubaev A.T., 2005. Qazaqtagy baqsylyq [Shamanism in Kazakh]// Qazaq halqynyn dasturleri men adet - guryptary. 1 -tom: birtutastygy jane erek§eligi. - Almaty. - 328 p. [in Kazakh]
18. §oqparuly D., 2007. Qazaqtyn qoldanbaly oneri [Kazakh applied art]. Almaty. -176 p. [in Kazakh]
Ибадуллаева З.О.1
1Евразийский национальный университет имени Л. Н. Гумилева
г. Астана, Казахстан e-mail: ibadullaeva.72@mail.ru
ЗНАЧЕНИЕ ПОНЯТИЯ «КОСТЬ» В ЗНАКОВОЙ СИСТЕМЕ КАЗАХСКОЙ ЭТНОКУЛЬТУРЫ
Аннотация. Понятие «кость» в казахской этнографии включает в себя многогранное явление. У казахов обычай ценить и почитать кости сформировался с древних времен. Индивидуализация костей в обычаях, традициях, ремеслах, народных средствах лечения и национальных играх -это закон между природой и человеком (этносом). В научной статье путем комплексного рассмотрения с учетом этнокультурных особенностей отражен их дифференциальный анализ.
Основная цель статьи - определить место понятия «кость» в казахской этнокультуре, проблемы его исследования и роль в системах казахской эт-нокультуры, в частности, связь понятия «кость» с проблемой происхождения, место костей животных в фетишистских верованиях и обычаях, связанных с названием костей, дифференциация смыслового значения обрядов и верований. В ходе написания статьи на основе изучения исследовательских работ анализируется место кости в обычаях и традициях казахского народа, а также в системе родовых и идентификационных признаков, сравнивая ее с различными признаками казахского народа, определяя казахскую идентичность во второй половине XIX века и в наши дни.
Концепт «кость» в казахской идентичности является уникальным символом традиционной культуры казахского народа, формирующим весь облик и особенности этнокультуры, а также ее внутренние структуры и взаимосвязи внутри функциональной сферы, включая обычаи, традиции, верования и ремесла.
Ключевые слова: этнос, «^йек», этнография, обряды обычаи, традиции, «сYЙек жацгырту», «^йек шатыс».
Для цитирования: Ибадуллаева З.О. Значение понятия "кость" в знаковой системе казахской этнокультуры // Мэдени мура. 2023. №4 (103). 15-26 с. (рус.) DOI: https://doi.org/10.47500/2023.v16.i4.02
M9flEHM M¥PA
Ibadullayeva Z.O.1
Eurasian National University named after L. N. Gumilyov Astana, Kazakhstan e-mail: ibadullaeva.72@mail.ru
THE MEANING OF THE CONCEPT OF «BONE» IN THE SYMBOLIC SYSTEM OF KAZAKH ETHNOCULTURE
Abstract. The concept of "bone" in Kazakh ethnography includes a multifaceted phenomenon. The Kazakhs have a custom of appreciating and honoring bones since ancient times. The individualization of bones in customs, traditions, crafts, folk remedies and national games is the rule between nature and human (ethnos). The scientific article reflects their differential analysis by a comprehensive consideration taking into account ethnocultural characteristics. The main purpose of the article is to determine the place of the concept of "bone" in Kazakh ethnoculture, the problems of its research and its role in the systems of Kazakh ethnoculture, in particular, the connection of the concept of "bone" with the problem of origin, the place of animal bones in fetishistic beliefs and customs associated with the name of bones, differentiation of the semantic meaning of rituals and beliefs.
In article, based on the study of research papers, the place of the bone in the customs and traditions of the Kazakh people, as well as in the system of generic and identification signs, is analyzed, comparing it with various signs of the Kazakh people, defining the Kazakh identity in the second half of the XIX century and today.
The concept of "bone" in the Kazakh identity is a unique symbol of the traditional culture of the Kazakh people, forming the whole appearance and features of ethnoculture, as well as its internal structures and interrelationships within the functional sphere, including customs, traditions, beliefs and crafts.
Keywords: ethnic group, «bone», ethnography, rituals, customs, traditions, «sujek zhangyrtu» (updating the genus), «sujek shatys» (matchmaking).
For citation: Ibadullayeva Z.O. The meaning of the concept of "bone" in the symbolic system of kazakh ethnoculture // Madeni mura. 2023. №4 (103). 15-26 p. (eng.)
DOI: https://doi.org/10.47500/2023.v16.i4.02
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
Автор туралы мэлiмет:
Ибадуллаева З.0., тарих гылымдарыньщ кандидаты, доцент, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университетi, Астана к,., К,азакстан. ORCID:0000-0002-7261-8171 Scopus ID: 57110418700
Сведения об авторе:
Ибадуллаева З.О., кандидат исторических наук, доцент, Евразийский национальный университет имени Л. Н. Гумилева, Астана, Казахстан. ORCID: 0000-0002-7261-8171 Scopus ID: 57110418700
Information about the author:
Ibadullayeva Z.O., Candidate of Historical Sciences, assistant professor, Eurasian National University named after L. N. Gumilyov, Astana, Kazakhstan. ORCID: 0000-0002-7261-8171 Scopus ID: 57110418700
