CC BY
0Хабарлар/ News/ Хроники
https://doi.org/10.47500/2023.v16.i4.12
ЭжiFали С.Е.1, *Эшiм Б.Э.1
1Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институты
Алматы к,., К,азакстан *e-mail: s.azhigali@gmail.com
КАЗАК ЭТНОГРАФИЯЛЬЩ ЕСКЕРТК1ШТАНУ АКАДЕМИЯЛЫК
ОРТАЛЫГЫНЬЩ АШЫЛУЫ
Ацдатпа. Макалада Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институты Этнология жэне антропология бeлiмшщ жанынан «Казак ескерткiштану мэселелершщ» гылыми-зерттеу ортальныныц салтанатты ашылу рэсiмi баяндалады. Орталыкка бертген кабинеттщ таныстырылымы; Институттыц этнографтары мен этноархеологтар-дыц соцгы жылдары жYргiзген зерттеулерi нэтижесшщ кeрмесi; алгаш рет арнайы уйымдастырылган ескерткiштанушы мамандардыц гылы-ми ецбектершщ кeрмесi жайында мэлiметтер жэне казiрri ескерт-кiштану мэселелерше арналган децгелек Yстелге катысушы мамандар мен галымдардын, мацызды ой-пiкiрлерi берыедь
2023 жылдыц 27 сэуiрiнде Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институты Этнология жэне антропология бeлiмшщ жанынан «Казак ескерткiштану мэселелершщ гылыми-зерттеу орталыгыныц»
салтанатты ашылу рэсiмi eттi (негiзiнен Орталык ресми тYрде 2022 жылдыц 27 кыр^йегшде к,урылган болатын: жетекшiсi профессор С.Е. ЭжiFали). Институт YЙымдастырFан мундай мацызды iс-шараFа Р. СYлейменов атындаFы ШыFыстану институтыныц, Э. МарFYлан атындаFы Археология иснтитутыныц, эл-Фараби атындаFы Казак улттык университетшщ, Казак бас сэулет-курылыс академиясыныц Fалымдары жэне «Казкайтажацарту» РМК мамандары катысты.
1с-шараныц жумысы ец алдымен
Орталыкка берiлген кабинеттiн лентасын кию, шю безендiру жумыстарыныц таныстыру рэсiмiнен басталды («Гылым ордасы» Fимараты, шыгыс жак канаты, 3-шi кабатында, ТЭИ Этнология бeлiмiне карама-карсы, 305-шi кабинетте eттi). Орталык жетекшiсi С.Е. ЭжiFали кабинеттiн сол жак кабырFасында ышген казак ескерткiштануы баFытында eзiндiк колтацбасын калдырFан алFашкы ескерткiштанушылар археолог,
этнограф Э.Х. МарFYлан, архитектор-лар Т.К. Бэсенов, М. Мецдщулов, Г.Г. Герасимов, В.В. Константинова (КазССР ГА архитектура секторында жумыс iстеген Fалымдар), Б.А.Ыбыраев, этнографтар Е.А. Масанов,
Х. АрFынбаев, 0. Жэнiбеков, археолог А.Г. Медоев сынды зерттеушiлердiн
Эжйали С.Е., Эш1м Б.Э.
МЭДЕНИ МУРА
фотосуреттерiн жэне оц жа^ ^абыргада iлiнген казактардыц дэстYрлi таскашау енершщ кайталанбас казыналары болып табылатын KepHeKTi тарихи-архитектуралык, этнографиялык
ескертюштердщ (Актебе облысы аумагы бойынша) суреттерш
таныстырып шыкты.
Институт директоры
З.Е. Кабылдинов жэне белгiлi ескерткiштанушы М. Сембi куттьщтау сез сейлеп, ескертюштанушы галымдар туралы естелiктерiмен бeлiстi, кейбiр кeрнектi ескертюштердщ казак тарихы мен мэдениетшдеп кундылыгына токталды. Соцында, кабинеттщ ашылу iс-шарасын корытындылаган С.Е. ЭжiFали: «Орталыкка берiлген кабинеттщ келешекте, ары карай безендiру жумыстары жалFасады, ертедеп далалык экспедиция
материалдарыныц жYЙелi архив1 жэне «ескертюштану» бойынша дэстYрлi картотекалары бар арнайы шкафтар койылады. ЯFни, алдаFы максаттарымыздыц бiрi, осы
Институттыц кеп жылдар бойы зерттеу жYргiзген далалык этнографиялык-
этноархеологиялык экспедиция
материалдарыныц базасын жасактауды басты назарFа алып отырмыз», - дед^
Кабинеттщ ашылу iс-шарасынан кешн, 3-шi кабаттыц фойесiнде «2019-2020 жж. Доцызтау кешенд1 этноархеологиялык экспедициясыныц нэтижелерЬ> (жетекшiсi С.Е. ЭжiFали) такырыбында плакаттардыц кермес1 eттi. Кермеде Доцызтау ещршщ дiни-тYрFын кешендерi (тYрFын YЙлер, мешггтер жэне медреселер), тас кашау енершщ ашык аспан астындаFы муражайы болып
табылатын корымдар, кене кудыктар (кейбiрi оFыз дэуiрi кезенiне жататын) жэне баска да сакталFан казак халкыныц дэстYрлi мэдениетiне тэн жылжымайтын тарихи-мэдени муралардыц кeрiнiстерi тамашаланды. Айта кету керек, Доцызтау -Казакстан территориясындаFы бiрден-бiр шалFай елке, нактырак айтканда Батыс Казакстан аймаFыныц СолтYстiк Yстiрт шыцдарын бойлай, батыс баFытка карай созылып жаткан eнiр. Бул eлкенiн тарихи-мэдени ерекшелт - XIX-XX f. басына жататын мешытер,
Сур. 1. Ортальщтьщ салтанатты ашылуы. Fig. 1. Ceremonial opening of the center.
медреселер, тургын Yилер, кудыктар, рулык корымдарды камтитын «дши-тургын кешендерЬ> бой кетерген. Буны негiзiнен казактардьщ «алгашкы ауылдары» деуге болады. Мундай кернектi кешендердщ осы елкеде 30 жуыгы С.Е. ЭжiFaлидщ жетекшiлiгiмен зерттелген; Fылымда «дши-турFын кешенi» (орыс тiлiнде «культово-жилищные комплексы») деп аталады.
«Гылым ордасы» Fимaрaтынын батыс жак канатында, 3-шi кабаттын фойесiнде «Эб^кайыр хан моласы калай табылды?: Хан моласы корымынын, кешендi зерттелуi» такырыбында плакаттардын
кермеамен жaлFaсты. Кермеде С.Е. ЭжiFaлидiн жетекшытмен Хан моласында жYргiзiлген кешенд1 зерттеу жумыстырынын барысы жайында мaFлумaттaр бертген. Бул зерттеу жумыстарына эртYрлi сaлaдaFы мамандар тaртылFaн, онын iшiнде археологтар, топырактанушылар,
геофизиктер, антропологтар жэне генетиктер катыскан. Хан моласы корымынан Эб^кайыр ханнын
жерленген орны аныкталып, онын бет келбет калпына келтсрыш, Хан моласынан Эбiлкaйыр хан кешенiнiн ашылуы академиялык Этнология белiмiнiн этноархеология (ескертюштану) бaFытындaFы зерттеу жумыстарынын ен тамаша жaнaлыFы деуге болады.
Осыдан кешн, конференц-залдын алдында (3-шi кабаттын фойесшде) ескерткiштaну бaFытындa «КР ¥FA Казакстан ескерткiштaнушылaрынын енбектерi: XX f. 2-шi жартысы -XXI f. басы» деген атаумен ютап кермесi уйымдастырылды. Бул aлFaш рет арнайы уйымдaстырылFaн ескерткiштaнушы мамандардын Fылыми енбектерiнiн кермей болды. Кермеде монографиялар, конференция материалдары, ескерткiштер
ЖинaFы, макалалар, диссертациялар, энциклопедиялар жэне баска да ескертюштану мэселелерше aрнaлFaн 130 жуык Fылыми енбектер койылды. Серелерге койылFaн Fылыми енбектер 5 белiмнен турды:
• «Гылыми ескерткiштaнудын
Сур. 2. EcKepTKimTaHy Ka6MHeTiHge. OpTa^BiK, «eTeKmici, npo^. C. 3«ira.aM apTK,Bi
«aK,TarBi - ecxepTKimTaHymBLaapAB^ ra.aepe.HCBi ^OTOKepMedMeH TaHBicrBipy caTi. Fig. 2. In the Office of Monument studies. During the introduction to the photo exhibition of the gallery by Head of the Center, Prof. S. Azhigali for of Monument scientists
джиали С.Е., Эшгм Б.д.
бастауы - согыстан кешнп кезендеп зерттеулер: 1940 ж. 2-ш1 жартысы - 1960 жж.»;
• «1970 ж. - 1990 жж. басындагы Казакстан ескертюштерш кешендi зерттеу жумыстары. Тарихи жэне мэдени ескерткiштер Жинагы»;
• «1990 - 2000 жж. этноархеологиялык/этноархи-тектуралык iзденiстер жэне КР ¥ГА ТЭИ кабыргасында ескерткiштану багытыныц дамуы»;
• «K,азiрri тацдагы Казакстан ескертк1штанушыларыныц енбектерЬ;
• «Казак ескертюштануынын» eзектi мэселелерi».
Сондай-ак, керме кезiнде гылыми-танымдык шолу тYрiнде С.Е. ЭжiFали «Kазiргi ескертюштанудын даму кезендерi» такырыбында баяндама окыды.
Ютап кeрмесiнен кейiн, конференц-залда «денгелек Yстел» eттi. Денгелек Yстел барысында баяндамашылар куттыктау сез сейлеп, казiргi ескерткiштану проблемаларына
токталды. Денгелек Yстелдi Институт директоры, КР ¥ГА корреспондент мYшесi З.Е. Кабылдинов кiрiспе сезбен ашып бердi. Ол ен алдымен ескерткiштанушы мамандарды
Орталыктын ашылуымен куттыктады. Сонымен катар, 2018 ж. жYзеге аскан «Казакстаннын киелi жерлерi» деген жаксы баFдарламалар басталып, бiр жылдан сон токтап калFанын, осындай жаксы баFдарламалар елiмiздiн тарихи жэне мэдени ескертюштер Yшiн аса кажет екенш жэне жылжымайтын тарихи-мэдени мураларымызды
зерттеумен катар, онын пайдалану тетiктерiн, корFау, сактау, реставрация
МЭДЕНИ М¥РА
жумысы, туризмдi дамыту секiлдi тын баFыттарды кетеру Орталыктын мiндеттерiнiн бiрi екенш атап етл.
Осыдан кейiн, белг^ Fалым, профессор, ШыFыстану институтынын Тарихи материалдарды зерттеудiн республикалык орталыFы директоры М.К. ЭбусейiтоваFа сез берiлдi. Ол KазакстандаFы таска кашалFан жазулар женшде, нактырак айтканда, арабграфикалык ескерткiштердiн маныздылы^ына токталды, келешекте Ескерткiштану орталыFымен
бiрiгiп жумыс жYргiзудi усынды. Ескерткiштердi жэне елiмiздiн топонимдерiн зерттеушi ардагер, Казакстаннын мэдениет кайраткер1 М.К. Сембi баяндамасында eзiнiн eмiрлiк жумыс тэжiрибесiмен белМп, ескерткiштердi зерттеудiн алFашкы жылдарында экспедицияларFа
бeлiнген каржынын мардымсыздыFына карамастан, кептеген казак кезещнщ ескерткiштерi ашылFанын, онын басым бeлiгi Казакстаннын батыс елкелершде сакталFанын, ал солтYстiк елкелерде коныс аударушылар (переселендер) жаппай коныстануынын эсершен, казактардын кептеген ескерткiштерi бузылып, жоFалып кеткенiн баса айтты. Осыдан кешн, белгiлi маман, архитектура докторы, Казак бас сэулет-курылыс академиясынын профессоры Г.С. Эбдiрасилова куттыктау сез сeйледi жэне казiргi танда реставрация жумыстарынын бiршама кемшiлiктерiн атап, ескерткiштердiн тарихи келбетшщ сакталмауы, мамандардын дурыс тартылмауы секiлдi проблемаларды KозFады.
Галымдардын баяндамасы арасында 15 мин. «Донызтау ескертюштерЬ деректi фильмi кeрсетiлдi. Бул арнайы дайындалFан шаFын
фильмде Иституттын этнограф-
Cyp. 3. AKageMM^BiK, ecKepTKimTaHymBMapgBirç ^THoapxeo-aorTapgBirç, этно^огтар4мц) «arça
3epTTeyaepi ôoÛMHma KepMe n^aKaTTapBiHBirç TaHMcrMpH^MMM. Fig. 3. Presentation of exhibition posters on new research of academic monuments (ethnoarchaeologists,
ethnologists).
Cyp. 4. A^ram peT yMMMgacTMpM^raH K,a3aK,craH ecKepTKimTaHymBLaapBiHBirç erçôeKTepi KepMeci. Fig. 4. The first exhibition of works of Monument scientists of Kazakhstan.
Эжггали С.Е., Эшгм Б.Э.
этноархеологтардын соцгы жылдары жYргiзген зерттеу жумыстарынын жаналыктары усынылды (дерект1 фильмдi толыгыра^ мына сiлтемеден керуге болады: https://www.youtube. com/watch?v=ARVd4P0bUo8).
Дерект фильмнен кешн,
«Казкайтажанарту» мекемесшщ
гылыми-зерттеу жэне жобалау филиалынын жетекшю Б.Б. Мыржиев Орталыктын курылуына ерекше куанышын бiлдiрдi жэне езiне карасты мекеменiн жумыс
багыттарына токталып етл.
Ол жылжымайтын тарихи-мэдени мураларды реставрациялау Yшiн гылыми-зерттеулер жYргiзу жэне жобалык-сметалык кужаттама эзiрлеу, ескертюштердщ коргау аймарын нактылау, тарихи муралардын жай-кYЙiне мониторинг жYргiзу, ЮНЕСКО тiзiмiне Казакстаннын ескерткiштерiн енгiзу жумыстарын эзiрлеу,
ескерткiштердiн сакталуын кадагалау жумыстары жайында баяндады. Белгiлi этнограф, тарих гылымдарынын докторы А.У. Токтабай шетелде (Монголия, Кытай, Эзбекстан) жаткан казак халкынын тарихи тулгаларына жэне тарихи окигаларга катысты жер атауларына жэне шетелдеп тарихи жерлер элi зерттелмей жатканына назар аударды.
Осыдан кешн пiкiр алмасу кезенi басталып, «Алматыбасжоспар» F3M кызметкерi, архитектура кандидаты Л.Ш. Рахымжанова, белгiлi архитектор жэне дизайнер С.Ж. Нарынов, ескерткiштанушы ардагер Ж. Шайкен, енертанушы, дизайнер К К,алиев жэне М. Нурмагамбетов сынды мамандар Орталыктын курылуымен куттыктады. Эл-Фараби атындагы Каз¥У-дын Археология, этнология жэне музеология кафедрасынын
шш
МЭДЕНИ М¥РА
менгерушМ, PhD Р.С. Жуматаев университеттiн этнология,
ескертюштану жэне муражай id мамандыктарынын мэселелерiне
токталды. Ол осы мамандыктардын бYгiнгi кYнi кенже калып бара жатканына жэне келешекте Институт галымдарынын этнология жэне ескерткiштану багыттарында шэюрт тэрбиелеу iсiне назар аударуды усынды.
Осыдан кейiн денгелек Yстелдiн соны эрi iс-шаранын корытынды сезi С.Е. ЭжiFалидiн баяндамасымен аякталды. Онын баяндамасы
«Казак ескерткiштануынын» езект1 мэселелерiне арналды. Баяндама барысында ен алдымен ескертюштерд1 сактау-корFау бойынша академик В.В. Радловтын айткан сезiн мысал ретiнде келпредь «Петерборда архитекторлар коFамынын мэжiлiсiнде (19.02.1908 ж.) ескерткiштердi сактау бойынша мэселелер кетертген. Сонда В.В. Радлов ескертюштерд1 сактау Yшiн фототiркеудiн
(фотофиксациянын) маныздылыиын атап еткен жэне Орта Азиянын ежелг1 мураларын реставрациялау женiнде «ескерткiштердi реставрация жасау ... бастапкы калпын эрдайым езгерiске алып келедi» деп керсеткен. Радловтын ойынша, бунын бiрден-бiр дурыс жолы
- «шуFыл тYрде фототiркеу аркылы ескерткiштердi тiзiмдеудi колFа алу»,
- деп фототiркеудiн ескертюштерд1 реставрациялаудан да ете манызды екенш айтады. Сондай-ак, баяндамашы ары карай Гылыми-эдктемелж кенес куру туралы мэселесш козFайды. «Эткен жылдын 29 маусымда Алматы каласында «Алмат тамы мавзолеш» (Актебе обл. Ы^ыз ауданында орналаскан) бойынша Гылыми эдктемелж кенес еттi. Нэтижесiнде, бiз мавзолейге жYргiзiлiп
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
жаткан реставрациялау жумысын токтаттык. Эйткеш, ескертюштщ архивтж-библиографиялык Ï34e-
шс жумыстары тыс калган, тарихи, тарихи-архитектуралык
аныктамасы (келбетшщ кептеген
параметрi тYciнiкciз: тебесшщ кYмбезi, белмелершщ функциясы жэне т. б.) жок болып шьщты. Мiне, гылыми-эдicтемелiк кецестщ болмауынан, баска гылыми мекемелердщ
мамандарымен байланыстыц
жоктыгы салдарынан, кептеген тарихи-мэдени еcкерткiштерiмiз
калпына келтiру-корFау жумыстары барысында бYрмалауFа жол берiлуде, ескертюштердщ бастапкы тарихи келбет бYлiну белец алуда, - дейд^ ОcыFан орай, Гылым жэне жоFарFы бiлiм миниcтрлiгiнiц немесе Мэдениет министрлтнщ жанынан шYFыл Гылыми-эд^темелж кецес курудыц кажеттiгiн айтады. Келеci кетерген мацызды мэcелеci Еcкерткiштер жинаFын (Свод) даярлау болды. АлFаш-кы Ескертюштер жинаFы (Жамбыл, ОцтYcтiк Казакстан облыстары) сапалы шыкканын, ал 2000 жж. басында шыккан баска облыстардыц Ескертюштер жинаFыныц сапасы сын кетермейтiнiн атап етть Еcкерткiштану орталыFыныц ец басты эрi мацызды стратегиялык жумыс жоспарларыныц катарында осы еcкерткiштер ЖинаFын
даярлау мэселеа тур. Атырау жэне Актебе облыстарыныц еcкерткiштер ЖинаFын шыFаруFа бiршама
материалдар жиналды. Осындай мацызды стратегиялык жYмыcтарFа бiрiгiп жумыс icтеуге, белcендi катыcуFа шакырамыз деп корытынды сезш аяктады.
Казiргi тацда, Казак еcкерткiштану орталы^ыныц мамандары
«Казакстанныц далалык аймаFы мен диаспора аумаFындаFы еcкерткiштердi далалык этноархеологиялык
(этноархитектуралык) зерттеудiц
методикасы» (2022-2024 жж.) гылыми жобасын орындау Ycтiнде. Зерттеу жумыстарыныц нэтижеciнде «Ескертюштанушылар Yшiн
шартты белгiлердi колданудыц эдicтемелiк куралы» (брошюра) жэне «Казакстанныц далалык аймаFыныц ескертюштерш этноархеологиялык зерттеудiц методикасы» басылым-дарыныц колжазбасы эзiрленедi, МоцFолия казактарыныц дэcтYрлi жэне негiзгi тарихи-мэдени еcкерткiштерiнiц картасы, СолтYcтiк Казакстан жэне Костанай обл. тарихи-мэдени еcкерткiштерiнiц картасы (алFашкы нускасы), ШыFыc Сарыарканыц архитектуралык жэне негiзгi тарихи-мэдени ескертюштершщ картасы дайындалады.
