CC BY
4Key words. Agricultural farms, collective farms, state farms, construction of collective farms and state farms, socio-economic, agricultural production, Soviet power.
Сведения об автора: Абдурашитов Фозил Маматович - доктор исторических наук, главный научный сотрудник Института истории, археологии и этнографии им. А. Дониша Национальной академии наук Таджикистана. Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, пр. Рудаки, 33. Телефон: (+992) 935-700205 (моб). E-mail: fozil-62@mail.ru
Information about the author: Abdurashitov Fozil Mamatovich - Doctor of Historical Sciences, Chief Researcher of the Institute of History, Archeology and Ethnography. Ahmad Donish of the National Academy of Sciences of Tajikistan. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, 33
Rudaki Ave. Tel: (+992) 935-700-205 (Mobile). E-mail: fozil62@mail.ru. ♦-♦
УДК 728 (575.6)"19/20"
АЗ ТАЪРИХИ МЕЪМОРИИ МАНЗИЛИ ИСТЩОМАТЙ ДАР ОХИРИ АСРИ XIX ВА ИБТИДОИ АСРИ ХХ-И ШИМОЛИ ТО^ИКИСТОН
ЗОКИРОВ Р.Ш., Донишкадаи политехникии Донишгохи техникии Точикистон ба номи академик М.С. Осимй дар шахри Хучанд
Манзил дар ташаккули шахсият мавкеи мехварй дошта, тули мархалахои таърихй новобаста аз ягонагии мухити иклимию табий борхо аз лихози меъморию тарх такомул ёфтааст. Х,адафи мо тахлили замина ва шароитхои ташаккули консеп-сияхои шахрсозй ва раванди чустучуйи навъхои манзил дар давраи пешазинкилобй дар охири асрхои XIX - ибтидои XXI, инчунин пажухиши тозаи тачрибаи назари-явй ва амалии он давра дар сохтмони шахракхо ва манзили истикоматии марбут ба сиёсати солхои аввали Х,окимияти Советй мебошад.Чднбахои шахрнишинй (урба-низатсия) дар шимоли Точикистон ва мачмуи масоиле, ки дар самти ободонии шахр ва инчунин банакшагирии манзил дар ибтидои асри ХХ ба миён омада бу-данд, тахлил карда мешавад. Дар заминаи масъалагузорй, хусусиятхои шароити зиндагии ахолии шахракхои шимоли Точикистон ва атрофи онхо, навъхои манзил ва лоихахои халли масоили манзил робитаи бевосита дорад.
Барномаю лоихахои сершумори давлатй ва минтакавии рушди манзил, тархре-зии сохтмон дар шароити нави ичтимоию иктисодй, меъморй боз бармегарданд ба масъалаи зарурияти муттасил сохтани бинохои ободу зебои истикоматй мунтазам мусоидат менамоянд.
Тамоюли чахонишавй дар татбики хукуки ичтимоии инсон: бехтарин омили созанда барои манзил, барои оила - хонаи инфиродй бо китъаи замин, яъне хочагихои ёрирасон самти тоза касб намудааст. Баъди таъсиси Чумхурии Мухтори Шуравии Точикистон то солхои 40-уми асри ХХ дар аксарият минтакахои шахрй сохтмони манзилхои камошёнаи инфиродй татбик шуда, парвандахои лоихавй оид
6a Tap^xpH rnMyrnB^ ки aз чониби гypyхи лоихacозони шaхpй ё минтaкaвй aз pyйи бaнaкшaгиpй тaхия мешyдaaнд, aмaлй мегapдид.
^инсипи aсосии ин тapххо сaмapaнокии иктисодй - бо воcитaхои хapочоти кaмтapин Ba истифодaи мacолехи мaхaллй 6a дapaчaи мyaйяни бapохaти меъёpхои физиологй ноил шyдaн 6уд.
nac aз соли 1946 мapхaлaи нaв дap тapхpезй Ba сохтмони мaнзилхои истико-мaтй, гз чyмлa дap дaвpaи aввaл лоихaхои aлохидa OFOЗ ёфтaнд. Сохтмони оммaвии хотахои нaвъи хмкй дap минтaкaхои нaздишaхpй Ba дехоти шимоли Точикистон то aндозaе тaчдид гapдидaнд.
Рушди боcypъaтy оммaвии бyнёдкоpию cозaндaгй дap ин зaмон як ;aTOp нуксонхои ин дaвpapо ошкоp нaмyд, ки ниcбaти онхо 6a тaвpи вacеъ тaвзех додa бapтapaф кapдa мешyдaнд.
Хдм дap MaTOTO^ Осиё Ba ^aM Авpyпо минбaъд тapхи мaнзилpо бо диди тозa мaтpaх менaмyдaнд, ки мaхcycaн caбкy услуби мaнзили шaхcиpо чунин устодони меъмоpии acpи ХХ монaнди Ф.Л. Parn; Ричapд Мaйеp, Чapлз Myp, Коpбюзе, Ca-apинен, Алвap AanTO Ba aмcоли инхо тapхpезй кapдaaнд, ки нaвовapй Ba aнъaнapо дap тapхpезй Ba бунёд бa хдм мепaйвacт.
Дap зaмони Хркимияти Шypaвй aшхоcи имконият доштa низ мехоcтaнд, ки мaнзили хyдpо мисли Ma^™^ Авpyпо бо шукуху шaхомоти хос бунёд тамоянд, лекин cиёcaти он дaвpон бa он pyхcaт тамедод. Ин чо меъмоpй хусусияти тaчaccyмкyнaндaи бapобapии ичтимоиpо ифодa нaмyдa, мaхcycaн солхои 50-70-уми acpи ХХ cодaгapдонй Ba capиштaкоpй дap офapидaни мaнзилхо paхнaмои ягонa буд.
Чyмхypии Точикистон, ки чузъи ногycacтaи ин дaвлaти aбapкyдpaт мaхcyб ме-ёфт, новобacтa бa доpои тaъpих Ba мaдaнияти бyзypги чaндинхaзоpcолa бyдaн, дap тaкя бa тaчpибaи ниёгон Ba синтези он бо мaдaнияти нaви тaшaккyли мaнзил Ba тaшкили мухити зисти мyвофик, мacaлaн, шах,ракх,ои (посёлгахои) ^prap^ мaхaллaхо, квapтaлхо, мapкaзхои мaъмypию чaмъиятии шaхpaкхои нaвтaъcиc тaко-ни нaве бa paвaнди эчодй дap меъмоpии мaнзилхои кaмошёнaи инфиpодии истико-мaтй нaмyд.
Мaвзyи тaхкики бинохои иcтикомaтй хеч дaвpy зaмон мyбpaмият Ba aхaммияти хyдpо гум нaмекyнaд; то дaме, ки инсоният мaвчyд aCT, вaй хaмешa дap тaчдид aCT, гapчaнде pешaхои он бa кaдимтapин зовияи умки тaъpих бapмегapдaнд.
Х,еч кac нaмедонaд Ba xarro нaметaвонaд бифaхмaд, ки инсон aввaлин мaнзили хyдpо дap кучо Ba гай cохтaacт? Аз бокимондaхои тacвиpхои мaнзилx,ои кaдим, ки то бa мо pacидaaнд, тaнхо тaхмин кapдaн мумкин acт, ки он хоси кадом дaвpaи тaъpихй Ba чигyнa буд.
Инсоният болои capaшpо aз обу хaвои номусоид Ba хaвфy хaтap, гapмию cap-диpо нa мисли габлй дap зеpи дapaхт ё дap Fоp, бмки дap хотаи доимии мaхcyc cохтaшyдa тнохгох тйдо мекунад [1, 132].
Дap тули acpхо xap як кaвмy миллaт умумияти тapхpезии хyдpо ниcбaти бинои иcтикомaтй интихоб кapдaacт, ки бa шapоити иклим, тapзи зиндaгй Ba хусусияти миллй бештap мyвофик aCT. Аммиёти мухтмиф, эътимоднокй, бapохaтии мaнзил, хох он мaнзили точикй бошaд, хох фaнзaи чинй бошад, хох кyлбaи yкpaинй, хиpaди ягонaи тaмоми хaлкpо инъикос мекунад, ки меъмоpи кacбй хaмешa aз он хaмчyн
таснифоти типологй чизе омухта мавриди истифода карор дода метавонад. Мета-вон гуфт, ки «таърихи инсоният таърихи хонадон аст. Аз руйи маълумоти охирин, синну соли хонахои сунъии аз тарафи инсон сохташуда, ба 2 миллион сол баробар аст» [6, 112].
Таърих гувох аст, ки бинои истикоматии хозиразамон на аз шахр, балки дар дехот, ки дар он чо фарханги устувори манзили халкй ташаккул меёбад, огоз гар-дидааст. Масалан, намуди хоси манзили яккамеравии гилини миллй ё кулбаи сла-вянхои шаркй дар асрхои миёна осори чубкорй дар руйи замин буданд, ки баъдтар дар бисёр чойхо маъмул гардидааст.
Дар тули асри ХХ инсоният аллакай худро як унсури мухити сунъй хис карда, бо сохтори техносферй ихота шуда, ба онхо вобастагй пайдо намуд [6, 117].
«Дар робита ба бухронхое, ки инсониятро паси сар мекунанд - мисли талаботи ичтимоию иктисодй, хифзи мухити зист, гизо, демография, энергетика ва мушки-лоти марбут ба урбанизатсия як масъалаи доги муосир дигаргунии гузаштан ба тар-зи нави тафаккур, системаи нави арзишхо ва тарзи нави хаёт мебошад, ки ба таври муассир танзим карда тавонад. Дар рушди глобалй ва махаллй, ичтимой - и;ти-содй, этнофархангй, системахои фазой ва экологй, ки ба бартарафсозии монеахо ва рох надодани система ба холати бухронй накши манзил муассир аст» [3,10].
Чунон ки Кияненко К.В. менависад: «Манзил на танхо василаи ташаккули ин-фиродй ва хаёти оилавй, балки алокаманд ба чомеаи беруна низ хаст» [11, 43]. Ба ибораи мухаккик Гейтс Билл, манзил санги асосии зиндагии инсон аст [6, 78].
Бинобар андешаи Булгаков М.А. «тавассути ташкили фазои меъморй, одам на танхо макони зисти утилитариро ба вучуд меорад (ки дар сохтмони манзилхои хозиразамон, махсусан сохтмони оммавй афзалият дорад), балки диди онхоро ба чахон, гояхои зебоии онхо, орзуи онхо дар бораи хамоханг будани онро тачассум менамояд» [2, 11].
Содатарин навъи манзили мардумй дар шимоли Точикистон 2 ё 3 хучрахои гу-ногунхачми бо айвони ягона муттахидшуда бошад, пас дар Русия кулбаи чордеворй - хонаи чубй буд, ки дар он хонаи истикоматй - кафаси печдор ва соябоне мавчуд буд. Дар шароити иклими сахти нохияхои шимолии Русия ба кулба аз тарафи дига-ри хочагй ва хавлии пушида васл карда мешуданд, то ки гузаргох дар кисми марка-зии тамоми бино чойгир шуда, як навъ дахлез ба сифати хона хизмат мекард. Чи дар зери манзили истикоматй ва чи дар зери кисмхои хочагии хона таххонаи баланд, ки дар он чо чорво нигох доштан мумкин буд, ташкил карда мешуд. Айвони зебое ба суйи хучра ва пандуси (моилии) чубин ба сахни хавлй мебурд.
Нури офтобй аз равзанахои портажй (сурохихои танги девори чубй, ки тавассути пардахои дохилии чубй харакат мекунанд) ба манзил ворид мешуд, ки тадричан ба тирезахои «кач» бо чахорчубахои шишабандй иваз карда мешуданд. Ба чойи
фарши гилин дар муцоиса бо манзили точикй торафт бештар фарши тахтагй исти-фода мегардид.
Боми хонах,о дар шимоли Точикистон асосан аз тахта ва гил иборат буд. Дар ибтидои солх,ои 30-юми асри ХХ техникаи бинокорй имкон дод, ки хонах,о ба таври амудй ва уфук;й гурух,-гурух блоконида шаванд. Ин гуна хонах,о дар шахрх,ои бо-стонии Хучанд, Панчакент, Исфара, Конибодом х,ануз дар ибтидои асри XIX огоз ёфта, танх,о аз миёнах,ои аср ба навъи асосии хонах,ои шахрй (расми 1) барои як ё якчанд оила пешбинишуда табдил ёфтанд. Сохти дохилии ин гуна хона одй буд: дигар сохти архаикии иморати кух,наи шахр бо айвони марказй, хучрах,ои асосию хизматй вучуд надошт. Хона як ячейкаи якхучрагй гардида, хучрах,о дар наздикии зинапоях,ои амудй гурухбандй мешуданд.
О 12 3 4 Sj* 0 1 till*
- ■ 11>1[111111
А-манзили инфироди. Б-манзили умуми.
Расми 1. Намуди манзилхои шахрии солхои 20-уми асри ХХ (сарчашма: Таърихи меъмори-ВИА, чилди 8, с.342,346).
Талаботи зиёд ба манзилро ба инобат гирифта, бунёди оммавии онро ташкил кардан лозим буд, ки ин танх,о бо рох,и индустриякунонй ба амал бароварда мешуд. Хонаи намунавй умуман - аз тах,курсй то бом объекти истех,соли силсилавии (сери-явии) саноатй гардид. Пас мавчи истех,соли оммавии хонах,ои се, чор ошёна солх,ои 50-ум ва баъдан 5 ошёна огоз гардид. Бо пайдоиши манзилх,ои оммавии миёнаошё-наи истех,солй, мушкилоте низ пайдо шуданд, ки аллакай дар давраи фаъолияташон дар назди чомеа саволе ба миён гузоштанд: «Оё дар хонаи бисёрошёна зиндагй карда мешавад».
Чдвоби ин саволро метавон тавассути баррасии тачрибаи кишварх,ои пешраф-таи Осиё пайдо кард, ки модели тачрибаи шахрсозии онх,о метавонад ба кишвари
мо хам нафъ расонад. Мисли дигар кишвархо мо ба моделхои нави зиндагй дар чомеаи муосир ниёз дорем.
Дар тули асри ХХ тахкикоти мунтазами васеъмикёси манотики Шарк нишон дод, ки аз чихати сатхи дастрасии неъматхои асосии маънавй ва модй ва сифати зиндагй ин шахрхо (шахрхои тaъриxии Хучанд, Истаравшан ва Панчакент) аз шахрхои пешрафтаи Осиё хеч вачх кам нестанд. Дар бисёр чихатхо (экология, бе-xaтaрй ва f.) онхо хатто бартарй доранд [9, 86]. Аз ин ру, пурсиши ичтимоии омма собит намуд, ки сокинони манзилхои камошёнаи шахрхо xохиши ба мачмаахои би-сёрошёна гузаштанро надоранд.
Мо низ чунин тачрибаи тaъриxиро дорем. Дар Хочикистони пешазреволютси-онй бинои истикоматии аз гил ё поxсa соxтaшудa дар намуди зохир ва ташкили соxтории xуд xусусиятхои меъмории xaлкиро дарбар мегирифт. Он аз лихози эко-логй ва барохатй бемисл мебошад. 'Го асри ХХ дар он бисёр усулхои кухнаи хуна-ри бинокорй, ки аз насл ба насл мегузаранд, дар тули асрхои зиёд дар чараёни соxтaни иншооти гуногуни зерсоxт интиxоб ва сайкал дода шуда, нигох дошта мешуд [16, 109].
Дар xусуси интжоби шумораи ошёнахои xонa бошад, дар ин чо хам махдудият мавчуд буд. Чунин мешумориданд, ки xонaи истикоматии шахр набояд аз дaрaxт ё гумбази ибодатгох баланд бошад. Максади мо тахлили замина ва шароитхои та-шаккули консепсияхои шахрсозй ва раванди чустучуйи навъхои нави манзил дар давраи пешазинкилобй дар оxири асрхои XIX - XX, инчунин навсозии тачрибаи назариявй ва амалии он давра дар ин соха дар соxтмони шахр ва манзил сиёсати солхои аввали Х,окимияти Советй мебошад.Чднбахои урбанизатсия дар шимоли 'Гочикистон ва мачмуи масъалахое, ки дар самти ободонии шахрхо ва банакшаги-рии манзил дар ибтидои асри ХХ ба миён омада буданд, тахлил намуда, xулосa кардан мумкин аст, ки дар заминаи масоил, xусусиятхои шароити зиндагии ахолии шахракхои шимоли 'Гочикистон ва атрофи онхо, навъхои манзил ва лоихахои халли масоили манзил робитаи бевосита дорад. 1ашаккули манзил боиси он мегардад, ки «мавчудияти тамаддунхои каблиро мунтазам нав мекунад ва тавассути идомаи тачрибахо ва арзишхои ичтимой-фархангй байни наслхоро таъмин менамояд» [10,78].
Мафхумхои асосие, ки замони Шуравй ба рушди ватанй таъсир расониданд FOяхои шахрсозй: кооператсияи манзилй, навъхои тачрибавии (эксперименталии) манзил, xонaхо-коммунaхо xос мебошад. Аз руйи мисолхои мушaxxaси шахрхои бостонии Хучанд, Истаравшан ва Панчакент, тачрибаи кор карда баромадан ва ба амал баровардани ин консепсияхо дар 'Гочикистони тaъриxии пешазинкилобй, ин-чунин тачрибаи дигаргунсозии онхо ва мутобик шудан дар сиёсати шахрдории Шуравй дар солхои аввали Х,окимияти Шуравй махсуб меёбад. Дар ин замина тачрибаи назарияи ватанй ва амалияи шахрсозй дар чанбахои ичтимоию иктисодй ва ичтимоию сиёсй омyxтa мешавад. Омилхое, ки тамоил ва масъалахои инкишофи шаклхои нави нуктахои ахолинишин, намудхои манзил ва усулхои бунёди онхоро муайян мекунанд халли масоили манзил дар асри ХХ тахкик карда мешаванд.
Омилхои пайдоиши падидаи манзили коммуналй хамчун як намуди xоси даврони Шуравй манзил ва робитаи он бо амалияи ичтимоию мадании давраи гу-зашта аз xуд дарак дод. «Мушкилоти мероси меъморй ташаккули соxтори меъмо-
рию тархрезии сохтмони манзил дар Чумхурии Точикистон ва дар тамоми Осиёи Миёна бо давомнокии тахайюли эчодй ва татбику истифода алокаманд аст. Вокеан яке аз чихатхои халли он хамоханг гардондани тачрибаи лоихакашй ва сохтмон мебошад, ки тули мархалахои таърихй амик такомул ёфтааст» [10, 81].
Давраи солхои аввали Х,окимияти Шуравй, ки бо дигаргунихои куллии ичти-моию маданй, сайри фазои шахр ва хаёти ахолии шахр кабул карда мешавад хам-чун мархалаи озмоишхои ичтимой дар манзил дарк карда мешавад. Дар хамин за-мина, ки махсус шаклхои нави манзил, ки дар як дарачаи муайян мухити шахрхои он давра гардид тарзи зисту зиндагонй- хонаи коммуналй, хонаи коллективона ва нихоят, квартираи коммуналй ташаккул ёфт. Новобаста аз ин, ба вучуд омадани навъхои нави манзил бо якчанд омилхои нав мисли комплекси ичтимой, иктисодй, мухандисй-техникй ва чамъиятию сиёсй алокаманд аст. «Давраи Х,окимияти Шуравй дар Чумхурии Точикистон дар шароити сохти банакшагирй бо истехсоли корхои сохтмону васл ва насби биною иншоот азхуд намудани масолехи нави би-нокорй: семент, хишти пухта, шиша, металл, фанер, шифер, сафолакхо, масолехи пардоздихй, рангубор ва монанди онхо ба рох монда шуда, техника ва усулхо, принсипхои шахрсозй дар шароити мураккаби маданию геологй, шиддатнокии ба-ланди сейсмикй, фуруравй, тахшинии хок ва иклими гарм бошанд аз масъалахои халталаби минтака ба хисоб мерафтанд» [10, 83].
Гояи барпо намудани сохти нави чамъиятй замони Шуравй барои масоили ман-зилй халкунанда бошад хам, вале барои муайян кардани роххои халли масоили манзил дар мархалаи ташаккули онхо омили ягона нест. Ин нукта ба максад муво-фик буда, тамоюл ва душворихоро дар самти шахрсозй ва сиёсати манзил ба назар мегиранд, ки тибки шахрсозии хозира консепсияхои ибтидои асри ХХ1-ро замина гузошт.
Нимаи дуюми асри Х1Х-ибтидои асри ХХ афзоиши босуръати маскуншавй ва шумораи шахрхо ва пахншавии симои хаёти шахрй дар кишвар хос буд. Х,ануз солхои 90-уми асри Х1Х урбанизатсия сар шуд. Тачдиди саноатй ва катъиян бархам додани хукуки крепостной ба вучуд овардани такдири посёлкахои русиро тагйир дода, шароити дигаргунсозии классикии шахрхо, ки асосан вазифаи маъмуриро ичро мекарданд дар иктисодиёт, савдо ва саноат низ мавкеи хосро гирифтанд [5, 38].
«Омузиш ва муайян намудани ташаккули усулхои истехсолот ва техникаи би-нокорй дар меъмории халкй яке аз масъалахои мухимми эчодиёти меъморй ва ма-лакахои бунёдй, ки дар хакикат метавонад кумаки амалй расонад дар эхёи расму оинхо, махсусан дар шахракхо, эхёи пештараи дехоти ба гушаи фаромушихо рафтаро ба вучуд овард. Бинобар ин, дар айни замон он ба мо имкон медихад, ки рочеъ ба масъалахои лоихакашй ва раванди сохтмон бодиккат андеша намоем» [14,22]. Омор нишон медихад, ки агар дар миёнаи асри XIX хиссаи сокинони шахр дар шимоли Точикистон 7,8 фоизи ахолиро ташкил медод, пас то соли 1897 ба 12,3 фоиз, дар соли 1917 бошад, то 16 фоиз афзуд. Хучанд ва Истаравшану Панчакент дар ин давра аз чумлаи шахрхои босуръат рушдёбанда буданд [4, 192]. Дар бароба-ри афзоиши демографй, ободонии интенсивии шахрхо ба амал омад. Соли 1897 дар байни шахракхо, яъне посёлкахое, ки зиёда аз 10 хазор нафар ахолй доштанд, Ис-фара ва Конибодом низ шомил буданд.
Дар соли 1905 аллакай 4, дар соли 1927 - 7 ва дар соли 1937 - 9 ададро посел-кахои типи шахрй дар Шимоли 'Гочикистон ташкил медоданд [4,95].
Дар зери мафхуми «шахрак» нихон будани банакшагирии назарраси соxторй ва xусусиятхои функсионалии навъи посёлкаи навъи шахрй мебошад. Дар баробари ин, инкишофи доxили нохияхо, манзилхои камошёнаи инфиродй Faйрисистемa бу-да, бо ташаббуси шaxсии ахолй бо накшаи кулли дурнамои рушд муайян карда мешуд. Дар канори онхо бо шахр, «бетартибона, бе ягон тархи мувофикашуда» по-сёлкахои нав тадричан якчоя гардида, калон мешуданд [7, 181].
Масъалаи манзил «кисми таркибии умумии масоили ичтимой, ки аз халли он ба инкишофи маънавй ва чисмонии ахолй вобаста буд», дар консепсияхои шахр-созй калидй гардид [8,79]. «Робитаи зичи шахр бо худуди агломеративии он дар равобити мустахками иктисодй, маъмурй ва маданй бо кисмхои алохидаи худудхои хамсоя, инчунин иштироки бевоситаи ахолии шахракхо дар кори xочaгидории ки-шоварзй зохир мегардид. Мaxсусaн, дар фасли гармои сол бисёр сокинони шахр ба дехоти наздишахрй, китъахои наздишахрй рафта, он чо ба кори xочaгии кишоварзй мaшFул буданд. Дар сурати ба миён омадани xaтaр онхо дар мулкхои мустахкам ва калъахое, ки Хучандро дар як халкаи зич ихота кардаанд, мухофизат мешуданд. Ин анъана дар ибтидои асрхои миёна ба вучуд омадааст ва аз он замон то хол тaFЙир наёфтааст» [10, 84].
1амоили зиёди сокинон ба шахрхо афзоиш ёфта, эхтиёчоти манзилро ба да-рачаи масоили ичтимой метезонид. Аз сабаби набудани бозори манзили дастрас ичораи онро пешниход мекунад, ки бо сифати пасти манзил дар бадтарин шароит, дар хучрахое, ки ба онхо мувофикат намекунанд, xилофи меъёрхои асосии гигиенй мачбур шуданд, ки ибтидои солхои 50-ум икомат намоянд. Омузиши шароити зиндагии ахолии мувофики бaрyйxaтгирии соли 1897 ба хисоби миёна нуфузи миё-наи оилахои шахрхои минтака 7,8 нафарро ташкил медод [12, 113-114].
Дар нохияхои дурдасти Кухистони Мастчох ва собик Захматобод (холо Айнй) дар ибтидои асри ХХ кариб дар хар як хавлй бештар аз 10 кас зиндагй мекард, ки масохати манзилй камтар аз 6м2 -ро ташкил медод. Дар мах,аллах,ои шафати кор-xонaхои калони саноатй шахракхои (поселкахои) типи коргарии серодам бошад (Адрасмон, Чaйруx, 1акелй), шароити зиддисанитарй мушохида карда мешуд [14, 187].
Уаркиби ичтимоии нохияхои марказии шимоли 'Гочикистон дар ин давра ягае-ла набуд. Дар xонaхои истикоматй ва бинохои xочaгй метавонистанд намояндагони табакахои гуногуни чамъият - зиёиён, мансабдорон, оммаи одй истикомат кунанд. Аммо масъалаи тезу тундтарини бартараф намудани эхтиёчоти манзил ва лоихака-шии навъхои нави манзил ба миён меомад. Дар миёнаи асри XX танхо 20% корга-рон дар пештара манзилхо, ки аз хисоби корxонaхо соxтa шуда буд, зиндагй мекар-данд[13,11]. Ин гуна бинохо одатан бинохои казарма бо xобгоххои умумй ва са-ройхо буданд. Аксарияти кулли коргарон хучрахо, гушахои ичора ё кат дар xо-нахои алохидаро ишFOл менамуданд. Масалан, дар назди Кони маъдани шахраки Адрасмон кариб 200 нафар коргарон бинохои тaхxонaро хамчун манзил истифода мебурданд [15, 94].
Дар солхои 1917-1918 масъалаи моликият бо Декрет «Дар бораи бархам додани моликияти xусусй ба молу мулк дар шахрхои пешазреволютсионй» асосан нигох
дошта амалияи окилонаи хамзистии «гуша» ичоракорон дар бинои калони истико-матй боис гардид тасдик карда шуд.
Дар ин замина ичора ва пардохтхои коммуналй бархам дода шуданд, фонди манзил афзуд. Х,исоби иморату мулкхои пештара, таксим кардани манзил хусуси-яти синфй гирифт. Умуман, чорй намудани стандарти ягонаи истикоматй муяссар нашуда, халли масъалахои бартараф намудани эхтиёчоти манзил танхо боиси пай-до шудани падидаи «квартираи давлатй» гардид.
Дар баробари ин кушиши халли масъалаи манзил бо рохи азхудкунии навъхои нави он, шаклхои нави моликият ва стратегияхои нав дар давраи пешазинкилобй низ дахсолахои нав ба амал бароварда мешуданд.
Масъалаи принсипхои нави шахрсозй, сиёсати сохтмон аксар вакт бо вазифа ва таъиноти он вобаста карда мешуд. «Талаботи фаврй катъиян ба он чизе, ки мо ба он одат кардаем, мухолиф буда, хаёти чамъиятй навъи тамоман дигарро пешниход ме-кунад, насли муосир онро тагйир медиханд» [17, 132].
Ба ин муносибат тахлил кардан ба максад мувофик аст ва як катор дар охири асрхои XIX - XX консепсияхои шахрсозию сохтмон, ки мухокима карда шуданд ва дар давраи пеш аз чангй кисман ба амал бароварда шуданд. Дар нимаи дуюми асри ХХ дар шахрсозй ба масоили бехбудии саломатй ахамият дода, мухити экологии шахр ва манзили усулан нав навъхои нави шахракхро ба вучуд оварданд. Дар сиёсати шахрсозии даврони Иттиходи Шуравй хонаи коммуналй, яъне манзили кор-гарй дар аввал хамчун идеал дида мешуд. Зеро он барои баровардани эхтиёчоти кормандони ба кор чалб шуда ва бесарпанох бо максади таъмин гардидан бо манзили истикоматй ва инчунин чойгир кардани ахли оилаи онхо хамачихата мусоидат менамуд.
Назарияи шахрсозии ибтидои солхои 1930 мавчудияти муассисаро, ки оила, масоили душворро ба назар нагирифтааст, чудо кардани манзил-коммунахо зери шубха нагузошт. Зеро чун коида лоихахои хонахои коммуналй пеш манзилхои ти-пи мехмонхона буданд, лоихакашй карда мешуданд, танхо барои истифодаи ошхо-нахои чамъиятй ва дигар хизматрасонихои коммуналй пешбинй мешуданд [18,113]. Дар амал гояи ташкил кардани «манзилхои дастачамъона» дар вакти сохтмон аксар вакт танхо шиор буда, хонахои истикоматии коргарон ва манзилхои бошукух барои рохбарони хизбй мансуб буд [17,32]. Аммо барои шахрхо, ин тачриба ягона монд ва ба таври норавшан кабул карда, боиси рад шудани талаботи кисми асосии ахолй мегардид.
Тачрибахои шахрсозй дар солхои аввали Х,окимияти Шуравй ба асосхои аз ин пеш маълум дар амалияи дохилии пеш аз чангй консепсияхое, ки ба тагирёбан-дагии рафти идеологии давлатии чавонон мутобиканд, татбик мегардид.
Минбаъд хона ба тачассуми моддии гояи бадей табдил ёфта, вазифаи мухимми маданию маърифатиро ичро мекунад. Зебоии иморат шахрро на танхо чун чузъи меъморй муайян мекунанд, балки ободонию коркарди ландшафти табий фазои он-ро мукаммал менамояд. Ин ба он чизе вобаста аст, ки мухити моддиеро, ки шахсро дар мухити шахр ихота мекунад, ташкил медихад. Ба он гайр аз бинохо ва табиат осори меъмории хурд (чуссахои монументалй, панчарахо, курсихо, гулзорхо, хавзу фавворахо, намунахои хайкалтарошй), тачхизоти гуногуни техникй (сутунхои рушноидиханда, фонусхои овеза), воситахои наклиёте, ки кучахоро пур мекунанд
мукаммал менамояд. Илова бар ин, барои пайдоиши мухити зист воситахои муxтa-лифи муосир - шиорхо, навиштачот, лавхахо, тaблиF ахаммияти басо хам калони xудро доранд.
Фазои доxилии бинохои истикоматй ба мухити зист табдил ёфта, бо тачхизоту мебели зарурй, асбобу анчоми рузгор, инчунин осори хунармандй ва кабудизорку-нй мукаммал мешавад.
Х,амаи кисмхои сершумори мухити зисти сунъие, ки инсон ба вучуд овардааст, ба Faйр аз вазифахои амалии xуд, xусусиятхои эстетикй низ доранд. Х,амаи он чизе, ки мухити зистро ташаккул медихад, бо xусусияти умумии воситахо ва усулхои шаклдихй муттахид шуда метавонад. Чунин як чамъияти устувори xусусиятхои ба-деиро дар меъмории манзил услуб меноманд.
Меъмор соxтaни бинои истикоматиро ба души xуд гирифта, ё шакл-намудхои мавчударо интиxоб карда, xонaро мувофики матлабу коидахо меофарад ё шакли усулан навро иxтироъ мекунад ва ё барои хар як бинои истикоматй услуби нав меофарад, ба мисли меъмории органикй, ки дар чавоби эхтиёчоти хаёти оилавй ва вобаста ба рухияи махал соxтa шудааст.
Дар амалияи хозираи соxтмони манзили камошёна на хама чиз ба рох монда шудааст, на хама чиз маълум шудааст. Аз ин ру, мо тамоюлхои муосирро муайян мекунем ва сипас таснифоти услубхои имрузаро дар тархрезии бинои истикоматй медихем.
Намунахои умумии ташаккули услуб вобаста ба андоза ва синфи бинои истикоматй ба таври гуногун зохир мешаванд. Дар xонaхои xурди шахрй, коттечхо, дар мулкхои дехот, ки дар он чо меъмории xaлкй ва анъанавй хукмфармо буда, дар бораи услубхо мaxсусaн таваччух намекунанд. Бинохои истикоматй аксар вакт бо иштироки бевоситаи лоихакаш, аз руйи намунахои прототипхо, бо ороиши намо мувофики идеалхои маданию эстетикии фармоишгар соxтa мешаванд. Дар натича xонaхо аз чихати тархрезй ва соxти конструктивй, шакли хачмй якxелa буда, дар шаклхои анъанавии манзили меъмории дехот соxтa шуда, аз чихати намуди зохир ба куллй фарк доранд, ки муносибати сокинонро ба xонa ва одамон инъикос меку-нанд.
Манзилхои синфхои миёна - котечхо ва иморатхо самараи меъмории муосири касбй мебошанд. Аз ин ру, дар ин чо масъалаи услубхо ва сабки бинои истикоматй мaxсусaн фарккунанда аст. Сифати шакли бинои истикоматй бо воситахои меъмории xосa интиxобшудa ба шарофати завки xy6 ва махорати меъмор ба вучуд оварда мешавад. Дар натича, таркиби умумии сеченакаи бинои истикоматй аз чихати пла-стикй ифодакунанда буда, дар хар як холати алохида нотакрор буда, накши чузъхои пластикии онхо умуман дар асоси маводи анъанавй - тaъриxй ва муосир хамоханг карда мешавад.
Дар меъмории элита - виллахо ва манзилхои дехот, иморатхо - услуби шакл, ифодаи бадей ва асолати он тавассути хифзи анъанахои бостонии миллй вазифаи касбии меъмор хамчун ороишгари бадей (расми 2) мебошад.
Расми 2. Манзили бошукухи инфиродии ибтидои асри XXI шахри Конибодом, 2022. Акси муаллиф.
Услуби хона сатхи завк ва арзишхои фархангй, устуворй ва неруи ботинии сохиби онро инъикос намуда, манзилро бо пояхои бунёдии чомеа ва таърихи инсо-ният муттахид месозад. Таркиби умумии чунин бинои истикоматй, чун коида, ху-сусияти хачмй ва фазой, накши деталхо ва пластикии намохо ба таври назаррас ме-афзояд, мухити ландшафтй бо чалби тамоми дастовардхои санъати богдорй хал карда мешавад. Дар ин чо хама услубхои маълум истифода мешаванд, ба сифати услуб ва ичрокунанда кадр карда мешавад.
Дар манзили муосири якхучрагй айни замон услубхо ва тамоюлхои меъмории маъмултарини зеринро фарк кардан мумкин аст:
- услуби анъанавии мардумй ё деуотй: хонахо дар асоси накшаи ошёнаи паст, бе таххона, боми бодваз, равоки васеъ, ромхои ороишии тирезахо, дархо, пардахо, деворхо дар асоси фарханги анъанавии миллй;
- замонавй бо шакщои саноатй: хонахо бо шаклхои саноатй, окилона, конфи-гуратсияи накша хело гуногуну мураккаб аст, хачми бино геометрй, боми хамвор, боми истифодашаванда, деворхо бо тирезахои калон, деталхои содакардашуда ё набудани онхо, асимметрии хачмхо ва чузъиёт;
- таърихи (услубхо - романй, готики, классики, миллй ё русй): шакли накша, конструксияхои хачмй ва пластикии бинои истикоматй хусусиятхои услубхоро инъикос мекунанд; услуби маъруф шинохта мешавад, хонаи замонавй ба хонаи таърихй хамоханг аст;
- минтацавй: шакли накша, сохтмони хачмй ва пластикии бинои истикоматй хусусиятхои услуби дигар кишвархо ва фархангхоро инъикос мекунад; хона хусусиятхои маъмулии биноро, ки дар минтакаи дигари сохтмон ташкил ёфтааст, такрор мекунад;
- услуби муосир: шакли накша, сохтори хачмй ва пластикии бинои истикоматй аз хам гуногунанд, ки аз шароиту талаботи муосир, мустакилияти равишхои умумй ва хусусияти дуюмдарача дар унсурхои шакл такозо карда мешаванд; хонаи муосир шабохати таърихй дошта, фарханги гузашта тавассути услуби ягона амалй мегар-дад;
- уалли авангарды: шакли накша, сохтори хачмй ва пластикии бинои истико-матй аз хама гайриодй мебошанд, ки бо хохиши татбики накшаи муаллифй, ки ме-тавонанд дар оянда мувофик бошанд, мустакилият ва аслй дар равишхои умумй ва дар унсурхои шакл; аз шароиту талаботи имруза дур мондааст;
- меъмории органики: шакли накша, сохтори хачмй ва пластикии бинои ис-тикоматй инфиродй буда, аз шароити муосири макон ва вазифа, мустакилияти бу-нёдй дар равишхои умумй ва унсурхои шакл, асолат ва якпорчагии шакл вобаста буда, хона бенихоят фардй ва ба кадри имкон бо мухити табий ё дехот омехта ме-шавад;
- формализм: шакли накша, сохтори сеченака ва пластикии бинои истикоматй аз шароит ва талаботи муосири мавкеъ ва вазифа, мустакилият ва асолат дар равишхои умумй ва унсурхои шакл, якпорчагии он вобаста нест; тамоми воситахои расмй натичаи амалй гардидани ягон накша, гоя; хона ба ягон шакли маъруфе мо-нанд аст, ки маънои рамзй дорад: манора, калъа, кох, киштй, кулба ва f.;
- меъмории бионики: шакли тарх тимсоли олами хучайрахои офлами флора сода ё мураккаб, качй; сохтори квартали бинои истикоматй бо шароити мусоиди та-биию иклимй - гармхонахо, террасхо, коллекторхои офтобй, маводи экологии махаллй ошкор карда мешавад; талаботи бионикй ва мутобикати табий дар ра-вишхои умумй ва дар унсурхои шакл, якпорчагии шакл; тамоми воситахои расмй натичаи мухайё намудани шароити комили зиндагонй ва ба таври максималй мувофик будани табиат мебошад.
Хуллас, мазмуни мафхуми «истикомат» вобаста ба таFЙироти сохти чамъиятй ва равандхои таърихию чамъиятй дигаргун мешавад. Дар мархалахои аввали та-маддуни таърихии инкишофи чомеа вазифаи манзилро объектхои табий - Fор, ис-техком, чазира, дарахт, хандак ва Fайрахои дигар ичро мекарданд. Максади умумии ташаккули манзил ташкили фазоии равандхои хаёти харрузаи инсонй (мехнат, зиндагй ва истирохат) мебошад, ки махз хофизаи таърихии инсоният тавассути такмил онро интикол ва комилан то имруз ба таври шинохтанашаванда ташаккул додааст.
АДАБИЁТ
1. Архипов Ю.К., Архитектурно-типологические основы проектирования жилых зданий. - Новокузнецк: ИЦ СИГИУ, 2013. - 253 с.
2.Булгаков М.А. Трактат о жилище // Булгаков М.А. Избр. - Киев, 1990. - С. 207.
3.Близанкова М. Советское жилищное строительство в годы эксперимента: 1918-1933 годы // Жилище в XX век. Архитектура и социальная история: Три квадрата, М: 2001. С. 146.
4.ГАСО. Ф. 8. О. 1. Д. 115. Л. 192.
5.Гушка А.О. Социальные основы жилище // Зодчий. М: 1914. № 7. С. 79.
6.Гейтс Б. Дорога в будущее. М.: Русская редакция, 1996. - 312 с. 16.
7.Градостроительство СССР середины XIX -начала XX века / под ред. Е.И. Кириченко. Т. 1. М: Прогресс-Традиция, 2001. С.340.
8.Губернский Ю.Д., Жилище для человека - М.: Стройиздат, 1991. -98 с.
9.Горбачев В.Г. Архитектура городов XIX - начала XX века. Научное издание. - СПб: Коло, 2016. -С.150.
10.Зокиров Р.Ш. Анъанахои меъморй дар бунёди манзилхои истикоматии шимоли Точики-стон//Муаррих, №4(32), 2022. С.152.
11.Кияненко К.В. Введение в проблему современного жилища. - Вологда: ВоГТУ, 2002. - С. 159.
12.Кириллов В.В. Путь поиска и эксперимента. Из истории советской архитектуры 20-х - начала 30-х гг. М: Наука, 1974. С. 142.
13.Кузнецов В.Н. Городская среда и человек // М: Наука. 2000. № 21. С. 76.
14.Мукимов Р.С. Некоторые вопросы освоения традиций таджикского зодчества /Р.С. Мукимов// Современные проблемы застройки и планировки городов и поселков: материалы республиканской конференции (г. Душанбе, марта 1989 г.). -Душанбе: Ирфон, 1989. - С. 324.
15.Паперный В. Мужчины, женщины и жилое пространство // Жилище ХХ век. Архитектура и социальная история. М: Три квадрата, 2001. С. 94.
16.Сенявский А.С. Урбанизация Средней Азии в XX веке. Роль в историческом процессе. М: Прогресс, 2003. С. 440.
17.Хазанова В.Э. Советская архитектура первых лет. М.: Наука, 1980. С. 373.
18.Черняк В.З. Исторический опыт развития жилья и строительного дела//Жильё: комплексный взгляд / Под общ. ред. В.М. Агапкина. Науч. ред. А.В. Черняк, В.З.-М.: Анри, 2001. - С. 576.
АЗ ТАЪРИХИ МЕЪМОРИИ МАНЗИЛИ ИСТИКОМАТЙ ДАР ОХИРИ АСРИ XIX ВА ИБТИДОИ АСРИ ХХ-И ШИМОЛИ ТОЧИКИСТОН
Манзил дар ташаккули шахсият мавкеи мехвварй дошта, тули мархалахои таърихй новобаста аз яго-нагии мухцти иклимию табий борхо аз лихози меъморию тарх такомул ёфтааст. Максади макола тахлили замина ва шароитхои ташаккули консепсияхои шахрсозй ва раванди чустучуи навъхои нави манзил дар давраи пешазинкилобй дар охири асрхои XIX - ибтидои XX, инчунин навсозии тачрибаи назариявй ва амалии он давра дар ин соха, дар сохтмони шахр ва манзил сиёсати солхои аввали Х,окимияти Шуравй мебошад. Ч,анбахои урбанизатсия дар шимоли Точцкистон ва мачмуи масоиле, ки дар сохаи ободонии шахр ва банакшагирии манзил дар ибтидои асри ХХ ба миён омада буданд, тахлил карда мешавад. Дар заминаи масоил, хусусиятхои шароити зиндагии ахолии шахракхои шимоли Точикистон ва атрофи онхо, навъхои манзил ва лоихахои халли масоили манзил робитаи бевосита дорад.
Калидвожа^о: таърихи манзил, шаурак, хона, анъана, технология, экология, меъмори.
ИЗ ИСТОРИИ АРХИТЕКТУРЫ ЖИЛЫХ ЗДАНИЙ СЕВЕРНОГО ТАДЖИКИСТАНА В XIX -
НАЧАЛЕ XX вв.
Жилище занимает важное место в формировании личности, и на протяжении исторических этапов, независимо от климатических и природных особенностей, оно многократно совершенствовалось в архитектурно-дизайнерском плане. Целью данной статьи является анализ предпосылок и условий формирования градостроительной концепции, а также процесса поиска новых типов жилья в дореволюционный период в конце XIX - начале XX века. Кроме того, рассматривается актуализация теоретического и практического опыта в области градостроительства и жилищной политики в первые годы Советской власти.
Статья анализирует предпосылки урбанизации на севере Таджикистана и комплекс вопросов, возникших в области градостроительства и жилищного строительства в начале ХХ века. Освещаются аспекты, связанные с характеристиками жилищных условий населения северных городов Таджикистана и их окрестностей, а также типы жилья и проекты по решению жилищных проблем.
Ключевые слова: история жилище, город, дом, традиция, технология, экология, архитектура.
FROM THE ARCHITECTURAL HISTORY OF A RESIDENTIAL HOUSE IN THE NORTH OF
TAJIKISTAN AT THE END OF XIX THE TH AND THE BEGINNING OF THE XX CENTURY
The house plays a crucial role in shaping one's personality, undergoing numerous architectural and design improvements across historical stages, regardless of climatic and natural environmental factors. This article seeks to analyze the historical background and conditions that influenced the development of urban planning concepts, as well as the exploration of new housing types during the pre-revolutionary period from the late XIX to the XX centuries. Additionally, it aims to revisit the theoretical and practical experiences of that era in the domains of urban construction and housing policies during the early years of Soviet Power.
The analysis delves into the aspects of urbanization in northern Tajikistan, addressing a spectrum of issues that emerged in the domains of urban development and housing planning at the onset of the 20th century. Within this context, the article explores the living conditions of the population in the northern towns of Tajikistan and their environs, emphasizing the direct correlation between housing types and projects designed to address challenges related to housing.
Key words: housing history, town, house, tradition, technology, ecology, architecture.
Сведения об авторе: Зокиров Рахимджон Шарифович - преподаватель Политехнического института Технического университета Таджикистана им. академика М.С. Осими в городе Худжанде. Телефон: (+992) 92-807-67-66. E-mail: zokirov_1974_rahimjon@mail.ru
Information about the author: Rahimjon Sharifovich Zokirov - teacher of the Polytechnic Institute of the Technical University of Tajikistan named after Academician M.S. Osimi in the city of
Khujand. Phone: (+992) 92-807-67-66. E-mail: zokirov_1974_rahimjon@mail.ru. ♦-♦
УДК 94 (470+571.15)"1920/1930"
АБДУЛЦОДИР МУХИДДИНОВ - ХОДИМИ бар^астаи ДАВЛАТЙ ВА СИЁСИИ СОЛ^ОИ 20-УМИ АСРИ ХХ
САИДЗОДА И.,
Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А. Допиши АМИТ
Мирзо Абдулкодир Мухиддинов соли 1892 дар шахри Бухоро дар оилаи сарватманд бо номи Мирзо Мухиддин Мансуров таваллуд шудааст. Аз соли 1909 у яке аз иштирокчиёни фаъоли харакати мухолифони зидди низоми амирй дар Бухоро ва аз соли 1917 рохбари ташкилоти чавонбухориён буд. Соли 1919 ба сафи Х,из-би Коммунистии болшевикон дохил шуда, дар сарнагун кардани низоми амирии Бухоро дар соли 1920 фаъолона иштирок намуд.
Аввалхои мохи сентябри соли 1920 Мирзо Абдулкодир Мухиддинов - сардори Кумитаи халкй оид ба зироаткорй (кишоварзй), аз 14 сентябри соли 1920 Раиси ташкилоти (кумитаи) инкилобии умумибухорой, аз мохи сентябр то мохи апрели соли 1922 вазифаи нозири савдо ва саноат, аз мохи апрели соли 1922 то мохи июни соли 1923 - хамчун намояндаи махсуси Чумхурии Бухоро дар Москва фаъолият дошт. У аз мохи сентябри соли 1923 раиси Шурои иктисодии ЧХШБ, аз мохи ноябри соли 1924 - муовини раиси ташкилоти инкилобии ЧМШС Точикистон, аз мохи декабри соли 1926 то мохи январи соли 1929 раиси Кумитаи халкии советии ЧМШС Точикистон кор кардааст. Аз мохи январи соли 1929 рохбари корхо оид ба намояндагии доимии ЧМШС Точикистон дар назди Шурои иктисодии Осиёи Миё-на ва баъд аз ташкил шудани ЧШС Точикистон хамчун намояндаи доимии ЧШС Точикистон дар Шурои иктисодии Осиёи Миёна кор карда, баъди он корманди Кумитаи халкй оид ба таъминот ва муовини раиси Кумитаи фавкулодаи халкии таъминоти ИЧШС дар Осиёи Миёна фаъолият намудааст.
31 майи соли 1934 А. Мухиддинов дар фаъолияти зиддиинкилобй гумонбар дониста шуда, аввал ба хабс ва сипас ба катл расонида шуд. 25 январи соли 1958 Коллегияи судй оид ба корхои чиноятии Суди Олии ИЧШС парвандаи мархум А. Мухиддиновро аз нав баррасй намуда, баъди маргаш хукми катли уро махкум карда, дар хусуси бегунох ба катл расидани у хукм баровард.
Маълумоти аввалин дар бораи А. Мухиддинов дар ёддоштхои Файзулло Хочаев [14,109] ва Садриддин Айнй [1,75-76,188] дида мешавад. Муаллифон, шохидони вокеахои он солхо, маълумот дар бораи хонавода, кадамхои аввалаи у
