Научная статья на тему 'АНЪАНАҲОИ МЕЪМОРӢ ДАР БУНЁДИ МАНЗИЛҲОИ ИСТИҚОМАТИИ ШИМОЛИ ТОҶИКИСТОН (АСРИ ХIХ - ИБТИДОИ АСРИ ХХ)'

АНЪАНАҲОИ МЕЪМОРӢ ДАР БУНЁДИ МАНЗИЛҲОИ ИСТИҚОМАТИИ ШИМОЛИ ТОҶИКИСТОН (АСРИ ХIХ - ИБТИДОИ АСРИ ХХ) Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

CC BY
66
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МАНЗИЛҲОИ ИСТИқОМАТӢ / САНЪАТ / МЕЪМОРӢ / РАВАНДИ МЕЪМОРӢ-БАДЕӢ / АНЪАНА / МАДАНИЯТИ СОХТМОНӢ / МЕЪМОРИИ МУОСИР / САНЪАТИ БИНОКОРӢ

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — Зокиров Раҳимҷон Шарифович

Дар мақола масъалаи ташаккул ва рушди таърихӣ, усулҳои истеҳсолоти сохтмониву равишҳои бинокории мардумӣ - яке аз масоили мубрами санъати меъморӣ ва маҳорати бинокорӣ, ки дар ҳақиқат баэҳёи расму анъанаҳо, махсусан дар манотиқи шаҳракҳои таърихии шимоли Тоҷикистон робитаи бевосита дорад, мавридиомӯзиш қарор дода шудааст. Ин имкон медиҳад, ки ба ҳамаи самтҳои масоили раванди лоиҳакашӣ ва сохтмони манзилҳои истиқоматӣ мулоҳизакорона муносибат карда шавад. Ғайр аз ин, дар мақола зикр гардидааст, ки рӯ овардан ба анъанаҳои таърихии меъмории халқӣ талаботи замон аст, чунки меъморони тоҷик ва ҳунармандони мардумӣ тӯли асрҳо ҳангоми бардоштани биноҳои муҳташаму анъанавӣ таҷрибаву малакаи бой андӯхтаанд.Таъсири анъанаҳо ба маданияти сохтмонӣ махсусан дар бинои истиқоматию фарҳангӣ, ки бо истифода аз санъатҳои ҷудогона ва таҷҳизоти сохтмонӣ, дар шаҳрҳову деҳоти Шимоли Тоҷикистон барпо шудаанд, маҳорату дастовардҳои ҳунармандони халқии асримиёнагӣ эҳсос мешаванд. Раванди татбиқи сохтмонро меъморону бинокороне, ки доир ба масолеҳ ва техноло-гияҳои мувофиқати он, формулаҳои ҳандасавии амалӣ, воситаҳои ташаккулёбии шаклҳову ҷузъиёти меъморӣ, услубҳои тектоникии биноҳоигуногунтаъинот дониши хуб доштанд, амалӣ мекарданд. Дар ин мақола масъалаҳои ҳамоҳангии анъанаҳо дар эҷодиёти санъати меъморӣ ва бадеии манзилҳои истиқоматии Шимоли Тоҷикистон дида баромада шудаанд, ки дар ин макон, тамоюлҳои рушд ва ҳамоҳангии меъморӣ бо намудҳои санъатҳои тасвирии фазоӣ ба ташаккулёбии раванди махсуси меъморӣ ва бадеӣ оварда расониданд, аз нигоҳи инкишоф дар марҳалаи муайяни таърихӣ мавриди баррасӣ қарор дода шудааст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ARCHITECTURAL TRADITIONS IN DEVELOPMENT OF RESIDENTIAL BUILDINGS IN THE NORTH OF TAJIKISTAN (19TH - EARLY XX CENTURIES)

The article deals with the issue of historical formation and development, methods of building production and approaches to folk construction - one of the most important issues of architectural art and building skills, which really has a direct bearing on the revival of customs and traditions, especially in areas of historical settlements. This makes it possible to thoughtfully consider all aspects of the process of designing and building residential buildings. In addition, the article mentions that turning to the historical traditions of folk architecture is a requirement of the time, because Tajik architects and folk craftsmen have accumulated rich experience and skills in the construction of majestic and traditional buildings over the centuries. The influence of tradition on building culture, especially in residential and cultural buildings with the use of various arts and construction techniques that have developed in the cities and villages of Northern Tajikistan, one can feel the skills and achievements of medieval folk craftsmen...The article deals with the issue of historical formation and development, methods of building production and approaches to folk construction - one of the most important issues of architectural art and building skills, which really has a direct bearing on the revival of customs and traditions, especially in areas of historical settlements. This makes it possible to thoughtfully consider all aspects of the process of designing and building residential buildings. In addition, the article mentions that turning to the historical traditions of folk architecture is a requirement of the time, because Tajik architects and folk craftsmen have accumulated rich experience and skills in the construction of majestic and traditional buildings over the centuries. The influence of tradition on building culture, especially in residential and cultural buildings with the use of various arts and construction techniques that have developed in the cities and villages of Northern Tajikistan, one can feel the skills and achievements of medieval folk craftsmen. The process of implementation of construction was carried out by architects and builders who are well versed in materials and technologies of their compatibility, practical geometric formulas, methods of forming architectural forms and details, tectonic styles of buildings for various purposes. This article discusses the issues of harmony of traditions in the creation of architectural and artistic art of residential buildings in Northern Tajikistan, in this place, development trends and cooperation of architecture with types of spatial fine arts led to the formation of a special architectural and artistic process, some historical processes are discussed from the point of view of the development of the area.

Текст научной работы на тему «АНЪАНАҲОИ МЕЪМОРӢ ДАР БУНЁДИ МАНЗИЛҲОИ ИСТИҚОМАТИИ ШИМОЛИ ТОҶИКИСТОН (АСРИ ХIХ - ИБТИДОИ АСРИ ХХ)»

УДК 72.036 (575.3)

АНЪАНА^ОИ МЕЪМОРЙ ДАР БУНЁДИ МАНЗИЛ^ОИ ИСТИЦОМАТИИ ШИМОЛИ ТО^ИКИСТОН (асри XIX - ибтидои асри ХХ)

ЗОКИРОВ Р.Ш., Донишкадаи политехникии Донишгохи техникии Точикистон ба номи академик М. С. Осимй дар шахри Хучанд

Маданияти бинокории муосир дар такя бо мероси пургановати меъмо-рй хамеша бо алокамандии хамдигар инкишоф меёбад. Ёдгорихои моддии маданй - ^ама мероси таърихй ва чузъи фарханганд, ки дар даврони гу-зашта бунёд шуда, арзишхои гузаштаро хифз карда, ахаммияти умумимил-лй ё байналмиллалй дорад.

Бино ё иншоот хамчун унсури мухими меросй бо мавчудияти моддии худ фарк мекунад. Дар ин замина, бешубха, мавчудияти тамаддунхои каблиро мунтазам нав мекунадватавассутиидомаи тачрибахо ва арзишхои ичтимой-фархангй байни наслхоро таъмин менамояд.

Анъана хотираи фарханг буда, он хеле мухим ва дархури чахони муосир аст. Ин аст меросе, ки имруз пойбарчост, гузаштае, ки барои хамза-монони мо ва насли оянда мухим аст. Анъана тачассуми мавчудияти гузашта дар имрузу фардост.

Таърихи инкишофи чамъияти инсонй дар хамаи мархалахои тамад-дуни чахонй дар ёдгорихои меъморй инъикос ёфтаанд, зеро онхо дар мачмуъ симои шахру дехотро ба вучуд меоранд. Мушкилоти мероси меъморй ташаккули сохтори меъморию тархрезии сохтмони манзил дар Точикистон вадар тамоми Осиёи Миёна бо давомнокии тахайюли эчодй ва татбику истифода алокаманд аст. Вокеан яке аз чихатхои халли он хамоханг гардондани тачрибаи лоихакашй ва сохтмон мебошад, ки тули мархалахои таърихй амик такомул ёфтааст.

Азбаски худуди Точикистонро 93 дарсад куххо ишгол кардаанд, ба масъалахои окилона ва самаранок истифода бурдани китъахои замин ахаммияти махсус дода мешавад.

Дар ин мархалаи пурихтилофи чахонишавии тамаддунхо ва рушди чомеа барои Чумхурии Точикистон хифзи асолати миллй ва анъанахо ахаммияти бузург дорад. Ч,ихати аз гузашта омухтан ва чорй намудани тачрибаи хунармандони мардумй мурочиат карда, метавон гузашта ва усулхои кор бо ба назар гирифтани тачрибаи сохтмон дар давраи Шуравй дар солхои 1917-1991 барои хамохангии анъана ва навгонихои муосир дар фарханги сохтмони биною иншоотро мавриди омузиш карор дод [7, 206].

Давраи Докимияти Шуравй дар Чумхурии Точикистон дар шароити сохти банакшагирй бо истехсоли корхои сохтмону васл ва насби биною иншоот азхуд намудани масолехи нави бинокорй: семент, хишти пухта, шиша, металл,фанер, шифер, сафолакхо, масолехи пардоздихй, рангубор

ва монанди онхо ба pох монда шyда, техника ва усулхо, пpинсипхои шахp-созй даp шаpоити мypаккаби маданию геологй, шиддатнокии баланди сейсмикй, фypypавй, тахшинии хок ва иклими гаpм бошанд аз масъалахои халталаби минтака ба хисоб меpафтанд.

Омузиш ва муайян намудани ташаккули усулхои истехсолот ва техникаи бинокоpй даp меъмоpии халкй яке аз масъалахои актуалии эчоддати меъмоpй ва малакахои бyнëдй, ки даp хакикат метавонад кумаки амалй pасонад даp эхëи pасмy оинхо, махсусан даp шахpакхо, эхëи пештаpаи дехоти ба гушаи фаpомyшихо pафтааст. Бинобаp ин, даp айни замон он ба кас имкон медихад, ки pочеъ ба масъалахои лоихакашй ва pаванди сохтмон бодиккат андеша намояд [S, 22].

Бояд кайд намуд, ки мypочиати мо ба ypфy одат такозои замон аст, зеpо меъмоpон ва хyнаpмандони халкии точик даp тули асpхои асp тачpиба ва махоpати бой чамъ каpдаанд. Истехсоли коpхои бинокоpй, ra^^pñ, паpдоздихй ва кандакоpй хангоми сохтмони бинохои истикоматй ва бинохои анъанавии меъмоpии халкй pавшан ба назаp меpасад.

Бинобаp ин, даp маpхалаи хозиpаи таpаккиëти сохтмон, махсусан даp шахpакхои таъpихии шимоли Точикистон аpзишхои тачpибаи ниëгон то даpачае ба тезонидани сypъати коpхои сохтмон мусоидат мекунад, ки чихати мустахкамй ва yстyвоpии биною иншоот махсусан даp меъмоpии халкй ахаммияти хоса дода шавад.

Х,оло баpхе аз шахpвандон даp китъахои наздихавлигиашон аз хисоби худ даp шахpy дехот бинохои истикоматй месозанд даp шаклхои якошëна, дyошëна ва сеошëна, ба табъи худ бо услуби шаpкй ва бо истифода аз yнсypхои меъмоpии миллй ва авpyпой аз анъанавии махаллй ва тачхизоти мyосиpи сохтмонй, бо шабакаи хавотозакунй, паpдозкyнй, шабакаи об, масолехи мyосиp бyнëд намуда истодаанд.

Бояд гуфт, ки таъсиpи мутакобилаи анъанахо ва замонавй махсусан даp сохтмони иншооти фаpхангй даp бинохои динй, амсоли масчидхо, макбаpахо, иншоотхои маданй ва инчунин бинохои алохидаи чамъиятй санъати бинокоpиpо самаpанок ба коp мебаpанд. Техникаи ^p, эчодиëт ва комëбихои устодони халкии асpимиëнагии Точикистон даp симои ëдгоpи-хои бозмонда бо санъати нотакpоp ва бехамтои худ ифодакунандаи оpмон-хои чандиасpаи миллй зеpи ливои анъана тачассум ëфтаанд. Умуман, бо пpинсипхои умумии таpаккиëти меъмоpию бинокоpии Осиëи Миëна даp ташаккули маданияти сохтмони бинохои истикоматии Шимоли Точикистон хусусиятхои анъанавиpо нигох дошта, асолат ва pобитаи зич, ки аз шаpоити табиию иклимй ба амал омадаанд ва давомнокии анъанахои гузашта инъикос шудаанд [6, 205]. Бо вучуди ин, ба назаp меpасад, ки бyнëди манзилхо, ки даp натичаи таpаккиëти ичтимоию иктисодии шахpхои таъpихй, ки меъмоpон ва бинокоpон ба амал баpоваpдаанд, доиp ба масолех ва технологияи сохтмони бинохо маълумоти кофй доштанд. Фоpмyлахои амалии хандаса, воситахои ташаккули шаклу чузъхои

меъмоpй, ки ху6 азхyд намyдаанд системаxои тектоникии биноxои таъиноти гyногyнpо таpxpезй ва бутед менамуданд.

Тафовути шаpоити табиию иклимии xyдyди Точикистони Шимолй, анъанаxои таъpихии санъати монументалй ва меъмоpй хyсyсиятxои бадеию оpоишии маxаллиpо муайян каpдааст, ки махсусан даp манзили халк;й возеx ба назаp меpасад. Чй тавpе ки таxк;ик;оти Рустам Мукимов нишон медиxад, даp минтакаи таxк;ик;шаванда xам сохтмони манзили шаxpй ва xам даp деxот паxн гаpдидааст [12,206-223]. Амсоли манзили шаxpxои таъpихй меъмоpии манзилии Хучанд, Истаpавшан (Уpотеппа), Конибодом, Исфаpа, Панчакент ва як K^TOp шаxpакxои Точикистони Шимолй, мисли Навкат, Шайдон, Fончй хос аст, ки мо даp ин чо якчанд намунаи биноxои истик;оматиpо мавpиди омузиш к;аpоp додаем. Маxалxои деxоти Точикистони Шимолй ба се намуд: xамвоpй, доманакxо ва кyxй тасниф мешаванд [11, 95-105]. Даp ин мавpид мо ба навъи якуми аxолинишини деxот (xамвоpй), ки ба ощо маданияти шаxpдоpии шаxpxои наздики Осдаи Миëна: Хучанд, Самаpк;анд, Бyхоpо, ^уканд, Андичон ва Fайpа бештаp таъсиp pасонидааст.

Ташаккули биноxои истикоматии шаxpии Точикистони Шимолй даp солxои XIX ва ибтидои асpи ХХ бо ягонагии пpинсипxои ташкили сохтоpи нак;шавй, yсyлxои бадей ва оpоиши дохилию беpyнй, ки ба он шаpоити умумии таъpихй ва ичтимоию иктисодии pyшди меъмоpй, санъат ва фаpxанги сохтмонй, хyсyсиятxои ландшафтй хоси тамоми вилоят аст, таъсиp pасонидааст. Фаpомyш набояд каpд, ки шаxpy посëлкаxои Точикистони Шимолй асосан даp кисми xамвоp ва доманакyxxои точикистонии водии ФаpFOна вокеъ гаpдидаанд. ^p як хонаи истикоматии шаxpй аз к;исмxои xатмй ибоpат буд: биноxои исти^оматй (хона), баpои кдбули меx-монон (меxмонхона), долонxо (даxлез), ошхона (оштонхона ва танypхона), анбоpxо ва xyчpаxои ëpиpасон ва биноxои хочагй (xезyмхона, молхона ва f.) хонаxои истик;оматиpо теppасаи тобистона - айвон мyттаxид мекунад. К^исмати даpомадгоx, ки баъзан дyошëна (даpвозахона) аст, махсусан намоëн аст. Давлй даp маxаллаи таъpихан ташаккyлëфтаи шаxp xеч гоx xалли xачмии дypyсти нак;шаpо надошт, ки даp он биноxои нав ва кyxна даp тули якчанд даxсолаxо бо усули «сабзиш» пайдо шуданд (ва баъзан нопадид шуданд), симои кyxнаxо таFЙиp меëфт, яъне хона доимо меафзуд, вобаста ба таpкиб,талаботи ичтимой ва саpвати оила дигаpгyн мегаpдид.

Бастакоpии xавлии манзилxои исти^оматй, ки даp ибтидои асpxои миëна ташаккул ëфта буд, [9, 79-85] аз бинои одии доpои 2-3 xyчpа ва айвон, ки даp пеpиметpи мавзеъ чойгиp шуда, ба даpyни xавлй py ба py шуда буд, ибоpат буд. Системаи пушида, аз мухити беpyна чудошуда, xавлй ба шаpоити табиию иклимии минтак^ои xамвоp бо иклими гаpмy хушк ва таъсиpи шадиди офтоб комилан мувофик буд.

Даp шимоли Точикистон сохтоpи xавлй даp шаxpxо ва шаxpакxои калони шаxpнишини деxот ë ба ибоpаи дигаp, шаxpакxои таъpихй, ки даp онxо фаpxанги шаxpй бештаp даpк каpда шуда буд ва даp ончо ободонии

манзилхои ба хам блоконидашуда хифз мешуд, баpтаpй доpад. Вале аксаpан самтгиpии хавлй даp шаpоити сеpахолй ва азхудкунии блокхо pиоя каpда намешуд, вале онхо кушиш мекаpданд, ки манзилгохpо ба мин-такахои мусоиди атpоф мутобик гаpдонанд. Даp сypате ки ин имконно-пазиp бошад, пас айвонхое пайдо шуданд, ки бо паpдахои хаpакаткyнан-даи навъи <фавон» баста буданд. Даp вокеъ даp таpхpезии хавлй таксимоти мавсимии бинохо - хyчpахои тобистона ва зимистона, айвонхо, суфахои зеpи токзоp, шипангхо - саpойхои чубини пушида баpои хоб ва истиpохат пешбинй мешуданд. Охиpин яке аз шаклхои меъмоpии богу гулгаштхо буда, даp тамоми водихои Фаpгона ва Заpафшон пахн шудааст [6, 55]. Ч,узъи ивазнашавандаи хонахои шахpй (ва хамчунин дехотй) Точикистони Шимолй мypй - оташдон бо шабакаи ихpочкyнанда буд [3, 84-86]. Дамин тавp, танyp баpои анвои нонй - yнсypи чудонашавандаи хаp як манзили шахpии Точикистони Шимолй пахншуда мебошад. Даp кишваpхои мух-талифи Осиëи Fаpбй ва шимолу гаpби Осиëи Ч,анyбиpо хамчун TO^p, танyp, тандyp, тамдиp, тандиp, тон меноманд [15, 201]. Даp минтакаи мав-pиди омузиш танyp баpои нонпазй даp ду шакл вомехypад: уфукй ^p-дошташуда), амудии заминй (даp болооби водии Заpафшон) ва даp шакли иншооти печи пушида ^p манзилхои шахpхои Хучанд, Истаpавшан, Исфаpа ва г.).

Хусусияти мухими манзилхои шахpхои Точикистони Шимолй мавчуд будани айвонхои паpдабаpдоpи <фавон» мебошад. Аксаp вакт он даp дохили хона чойгиp каpда шуда, кисми истикоматиpо аз пеш чудо мекаpд. Даp истикоматгохи анъанавии Точикистони Шимолй хонаи мехмонхона, хонаи кабули мехмонон мавкеи махсyсpо ишгол мекунад. Махз даp хамин хyчpа мо хyнаpи баланди хyнаpмандони махаллиpо даp оpоиши дохилй мебинем. Он даp оpоиши гании шифти болоpи pангоpанг, кандакоpии мохиpона даp девоp ва кандакоpии даpy паpдахои чубй зохиp мегаpдад [11,116]. Хусусиятхои хоси бинохои истикоматии шахpии Точикистони Шимолиpо даp мисоли хонахои истикоматии Шлифов Камол даp кучаи Ч^а Зокиpов, 33, шахpи Хучанд, Миpзоев Мypод даp кучаи Стаханов, 50 (расми 1а), Тошхоча Arapñ даp кучаи Осавиахим, 24 нишон додан мумкин аст. Манзили Камолов ва дигаpон даp хамин шахp, Дайдаp Рахматов, Дамид Рабиев бошад, даp шахpи Истаpавшан, Kppиев Саид (расми 1б), даp шахpи Панчакент ва гайpа меъмоpии ин манзилхо умуман аз чихати ташкилаш ба бинои истикоматии Осиëи Мдана наздик аст, ду хисса будани он, сохт, мавчудияти айвон-дахлезхо, мехмонхона (расмхои 2 ва 3) ва гайpа аз yмдатаpин чузъхои хос манзили анъанавии минтака мебошад.

Дануз даp асpи биpинчй (ибтидои хазоpаи II пеш аз милод) кисми гаpбии водии Фаpгона каламpаве буд, ки даp он аллакай маpказхои тамаддуни бостон бо сатхи баланди фаpханги дехконони ибтидой мавчуд буданд. Хусусияти минтакаи мавpиди баppасй (худуди кисмати точикони мyосиpи водии Фаpгона бо даpëи Сиp) аз он ибоpат буд, ки даp ин чо, даp сохили pостy чапи Сиpдаpë кабилахои даштй (маданияти Kайpоккyм) ва

ибтидой дехкононе, ки марказашон дар шарки водй вокеъ буд, бо хам зиндагй мекарданд. Б. А. Литвинский дар мавзеи Кайроккум, ки холо обанбори хамин ном карор дорад, фарханги махсуси Кдйроккумиро кашф кардааст, ки ба асри биринчй ва аввали охан тааллук дорад [5, 115-124].

Расми 1. А. Тархи манзили истикоматии Мурод Мирзоев, шахри Хучанд, соли 1904.

Б. Тархи манзили истикоматии Саид Кориев, шахри Пан-чакент, дехаи Ёрй, ибтидои асри ХХ, 1-хучра, 2-дахлез, 3-ошхона, 4-айвон, 5-хавлй. (Тахкики Р. С. Мукимов, соли 1972).

Расми 2.Намуди дохилии мехмонхона дар ибтидои асри XX. (Тачдиди графикии муаллиф)

Расми 3. Айвони манзили Б. Саъдиев дар ш. Конибодом.

Шахри давраи бостонй дар макони Хучанди хозира як шахраки такрибан мураббаъшакли мустахками шахрй буда, пахлухояш 400 метр буда, бо арк дар кунчи шимолу шаркй мустахкам шуда буд ва тавре Т. В. Беляева кайд мекунад, бинохои шахраки ибтидой. мувофики системаи шахрсозии Юнон ба вучуд омадаанд [2, 95]. Майдони шахр ба 16 гектар мерасид. Минбаъд (асрхои 11-1 пеш аз милод - V милод) дар натичаи задухурдхои байни халкхои Хинну ва Юэчзей дар кисми шимолу шаркии Осиё шахри водии Фаргона, ки ба тобеияти Давон дохил мешуд, аз он чумла Искандарияи Аксо (Эсхата) ба таназзул меафтад, худуди мавзеъхои истикоматй кам мешавад, шумораи ахолии шахр низ кам мешавад ва сифати техникии махсулоти хунармандй кохиш меёбад.

Арабхо бори аввал дар ибтидои асри VIII аз парокандагии сиёсии Осиёи Миёна истифода бурда, ба хоки Хучанд ворид шуданд. Аз руи маълумоти муаррихони арабзабони асрхои 1Х-Х (Балозурй, Табарй), номи шахр аллакай дар замони зикршуда (дар нимаи дуюми асри VII - ибтидои асри VIII) вучуд дошт. Худи вилояти Хучанд дар вохаи Чоч (дар шимол), Фаргона (дар шарк), Уструшана (дар гарб) ва Самарканди Сугд (дар

чануб) вокеъ буд. Чуноне ки даp китоби «Таъpихи Ленинобод» зикp шудааст, Хучанд даp ибтидо ба xайати ФаpFOна дохил шуда, баъдан (даp OFOЗи асpи VIII) ба вилояти мустакили маъмypй-сиëсй табдил ëфт [4, 68]. Баъди ба хилофати Аpаб шомилгаpдидани Хучанд ба яке аз чоppоxаxои асосии pоxxои тичоpатии Осиëи Миëна-Абpешим табдил ëфт. Ба воситаи он pоxxо ба ФаpFOна ва минбаъд ба Чин, Чоч, Самаpканд, Бyхоpо ва баъдан ба Эpон, Византия ва Fайpа мегузаштанд. Даp он вакт он xамчyн шаxpи феодалй инкишоф ëфта, аз касpи xyкмpон fap^, шаxpистон (худи шаxp) ва pабот (даp каноpи шаxp) ибоpат буд. Бинобаp гуфтаи Табаpй, каноpи шаxp низ девоpy даpвозаxои махсуси хyдpо дошт [17]. Шаxp як хатти pOCT кад-кади Сиpдаpë тул кашида буд. Хучанд маъмулан аз имоpатxои зич сохта шуда, хонаxояш ба xам наздик буданд.

Хучанд даp асpxои минбаъда таpаккй каpда, ба яке аз калонтаpин ва зеботаpин шаxpxои на танxо даp Осдаи Миëна, балки даp тамоми Ш^к табдил меëбад. Ба туфайли ба шаxpистонy pабот дохил шудани ноxияxои нави Чоpшанбе, Панчшанбе ва як Typyx маxаллаxо даp атpофи Дазpати Бобо, Тубахон, Kyлолгаpон, Пули Баланд, Таги Савp, Ч,yвозгаpон ва Fайpа ба шаxpистонy pабот афзойиши минтакавии шаxp ба амал меояд. Даp калъаи шаxp ва аpк коpxои таъмиpy сохтмон такpоpан анчом дода, баъзе Kисматxои девоpy маноpаxо нав каpда шуданд. Даp аpк ба чои биноxои кyxна мачмааxои нави касpxо бyнëд шуданд. Даp ин замон шаxp номи пypифтихоpи «Тиpози H^xorn^po гиpифт, яъне зебои дуте ë аpyси дyнë [1, 215-216]. Даp соли 1220 [15, 52-57] даp мyбоpизаи каxpамононаи хyчандиxо баp зидди мyFyлxо шаxp хаpоб шуда, ба гуфтаи Дофизи Абpy, хаpобаxои калъаи Хучанд то ибтидои асpи ХV бокй мондааст [18]. Даp охиpи асpи зикpгаpдида Хучанд баpкаpоp каpда шудааст, аммо даp асpxои минбаъда (асpxои XVI-XVII), ки таxкикоти бостоншиносй шаxодат медиxад, даp натичаи чангxои байниxамдигаpй ва xyчyмxои хоpичй шаxp 6opxo ба сyхтоp ва хаpобиxо дyчоp шуд [16, 51-65]. Даp ибтидои асpи ХIХ Хучанд як шаxpи калони феодалй буд, ки гиpдy атpофи онpо девоpxои мyстаxкам иxота каpда буд, ки хyсyсиятxои мyxандисии xаpбии он таваччyxи мутахассисони pyсpо ба худ чалб мекаpд [15]. Даp он замон шаxp xашт даpвоза дошт, ки аз ощо poxxo ба минтакаxои гуногуни Осиëи Миëна меpафтанд. Аз даpвозаи Калъаи Нав ва Козй - ба каъpи водии Фаp-FOна ва ба шаxpxои Конибодом ва КУканд, даpвозаxои Чоpебек, ЧоpчиpоF ва Чуянчй - ба чануб. Даpвозаи Уpотеппа (ë Масчиди Савp) - ба pоxи Уpотеппа. Даp назди даpвозаxои шаxp чи даp дохили шаxp ва чи аз беpyн дyконxо, yстохонаxои наълдузй, либосдузй ва таъмиpи аpобаxо вокеъ буданд [10, 40-46].

Даp миëнаи асpи XIX шаxpи бостонии Хучанд доpои здада аз сад маxаллаxои истикоматй буд, ки 3,5 xазоp манзилpо фаpо мегиpифт. Онxо аз pyйи pиштаxои xyнаpй, маxаллй, хyсyсиятxои миллй, инчунин аз pyйи намyдxои фаъолияти касбй даp маxалxо чой гиpифтаанд. Шаxp каpиб 719 гектаppо ташкил медод. Он аз xyдyди 200 poxy кyчаxои саpбаста ибоpат

буд, ки аз ощо тавассути даpвозаxои шаxp баpомада, даp xyдyди ду бозоpи асосй - Панчшанбе ва Чоpшанбе yбyp мекаpданд. Фаъолияти муваффаконаи иктисодию маъмypию мустамликавии pyс баъди ба мулки pyсxо xамpоx шудани Хучанд даp Тypкистон ба тачдиди сохтоpи шаxpй бо васеъшавии хеле кучаи маpказии аз калъа то истгоxи pоxи оxан мусоидат намуд [13, 44]. Ин кучаи асосй он вакт як кучаи ноxамвоp ва качхамгаштxо буд, ки баpои xаpакати наклдат номувофик буда, баpаш аз 3,55 то 4,26 метp нишонае аз тамаддуни замони гузашта буд.

Маxаллаи истикоматй xамчyн воxиди сохтоpии xаëти шаxpй аз ибтидои асpxои мдана маълум буд ва то имpyз каpиб бетаFЙиp бокй мондааст. Маxалла на танxо як воxиди xyдyдй, балки воxиди маъмypию ичтимой буд, ки сокинони он аз замощои кадим даp як навъ чамоат мyттаxид шуда буданд. Робитаxои чамоатй чунон кавй буданд, ки бисëpе аз маxаллаxо ë гypyxxои хypди истикоматй бо даpвозаxое, ки шабона баста буданд, аз xамдигаp чудо мешуданд. Ин сохтоpxои истикоматй ба номи pоxбаpи як гypyxи калони оилавй Kаyна, ки даp ин чо зиндагй мекаpд, номгyзоpй каpда шуданд. Аксаpи маxаллаxо ба Fайp аз масчидxои xавздоp боз бозоpи хypд, xаммом, чойхона ва кабpистон доштанд. Одатан ин иншоотxо (ба Fайp аз кабpистон) ба маpкази чамъиятию савдои маxаллй даp мобайни маxаллаи истикоматй ва баъзан даp ду ва аз ин xам зиëд Ч0йx0 мyттаxид каpда мешуданд. Хучанд ба Fайp аз маpказxои чамъиятию савдои байни маxаллй якчанд маpказxои yмyмишаxpй низ дошт, ки асосиашон бозоpxои Чоpшанбе ва Панчшанбе буданд. Бозоpxо на танxо маpкази xаëти тичоpатии шаxp, балки маpказxои xyнаpмандй низ буданд. Даp ин чо коpвонсаpой, биноxои бyзypги динию чамъиятй чойгиp буданд (масалан, мачмааи Шайх Мyслиxиддин ва масчиди чомеъ бо маноpа даp маpкази савдои Панчшанбе). Сохтмони манзилxои истикоматй мачмуи зичи хонаxои xавлй бо гyзаpгоxxои пушида ë нимпушида ва каноpаxои саpбастаи байни онxо (теппа, долон) буд. Даp ин хонаxои тангу xавлии як-дyошëна каpиб xеч сабзазоp набуд. Даp фаслxои гаpми сол сокинонpо асосан бо айвощои кушод ва биноxои нимтоpик бо тиpезаxои кулфпуш, фаpшxои гилин ва шифтxои азими гилин хунук мекаpданд.

Вале, чун даp бисëp шаxpxои феодалй, Хучанд даp xyдyди худ замин-X0и кишт дошт, ки он xамчyн гyвоxи pаботи як вактxо беpyн аз девоpxои калъа мавчуд буд. Масалан, як ^TOp муаллифони pyс (В. И. Масалский, А. А. Маев ва дигаpон) кайд каpдаанд, ки даp Хучанд кисми Fаpбии он аз 6ofxo, даpахтони заpдолy, чоpмаFЗ, тут ва Fайpа бой аст. Сохти шаxpсозии Панчакент ва Kонибодом ба шаxpxои миëнаи таъpихии дигаpи xамин минтака, мисли Исфаpа, ки аз се кисм таpкиб ëфта, манзилxои истикоматй даp шакли пеpиметpалии кисман качхатта ва маxаллаxои зич имоpат ибоpат буданд, таpкиб ëфтаанд.

Манзилxои истикоматии шаxpакxои Fончй, Шайдон бошад, асосан аз ду кисм: истикоматй бо меxмонхона ва хочагй, ки аксаpан аз xам чудо бyнëд шуда, кисми истикоматиpо, махсусан айвонxои яксутуна, ду ë

сесутуна бо сахни хавлй мепайваст. Кайд намудан бомавpид аст, ки ахолии ин минтака аксаpан манзилpо даp фасли зимистон ва огози бахоp истифода бypда, хаëти хyдpо даp бошишгоххои кишоваpзй, ки ба дехконй ва чоpводоpй машгул мешуданд, мегyзаpониданд. Яъне ин чо хусусияти истифодаи мавсимй доштани манзил даp ин минтакахо то андозае ба сохтоpи таpхpезии бинои истикоматй таъсиpи бевосита pасонидааст.

Робитаи зичи шахp бо худуди агломеpативии он даp алокахои мустах-ками иктисодй, маъмypй ва маданй бо кисмхои алохидаи худудхои хамсоя, инчунин иштиpоки бевоситаи ахолии шахpакхо даp коpи хочагидоpии кишоваpзй зохиp мегаpдид. Mахсyсан, даp фасли гаpми сол бисëp сокинони шахp ба дехоти наздишахpй, участкахои наздишахpй pафта, он чо ба коpи хочагии кишоваpзй машгул буданд. Даp сypати ба мдан омадани хатаp онхо даp мулкхои мустахкам ва калъахое, ки Хyчандpо даp як халкаи зич ихота каpдаанд, мухофизат мешуданд. Ин анъана даp ибтидои асpхои мдана ба вучуд омадааст ва аз он замон то хол тагйиp наëфтааст.

Даp нихояти мухокимаи масъала ба чунин хулоса омадан мумкин аст, ки даp шаpоити махалхои ахолинишини дехот ва шахpакхо се намуди манзил ба вучуд омадааст: водй, доманаи кух ва кухистон, ки аввалини онхо ба навъи шахpй наздиктаp аст. Кимати бадеии усулхои композит-сионй даp таpхpезии бинои истикоматй на танхо даp таpхpезии оpоишии хамвоpхои девоpхои бино, оpоиши кандакоpии сутунхо, даpхо, шифтхо, балки даp фаpохам оваpдани шаpоит баpои сохтани бинохо низ мебошад. Омузиши пайдоиш, pyшди меъмоpй ва санъат даp манзилхои Точикистони Шимолй, ташаккули услубхои меъмоpй ва бадеии махаллй, мактабхо (масалан, Хучанд, Истаpавшан, Заpафшон ва хоказо) pаванди хеле мypак-каби таъсиpи мутакобила ва давомнокии анъанахо даp тамоми минтакаи мавpиди омузиш ифода ëфтааст. Здада аз он, даp шаpоити Точикистони Шимолй шаpоити махсуси таpаккиëт (ичтимоию иктисодй, сиëсй, табиию иклимй, маишй ва гайpа) боиси хусусияти мактаби меъмоpию бадеии махаллй гаpдид, ки даp тули садсолахо анъанахои эчодии бисëp сатхи баланди фаpхангй ва даp навбати худ як ^TOp хусусиятхои мyсбатpо пахн мекунад. Чунин ба хам пайвастани анъанахо махз мохияти ташкили гилдиявии касбхои меъмоpй ва pассомй, вакте имкон дошт, ки устодон даp тамоми фазои Осдаи Mаpказй pобитаи васеъ дошта бошанд. Аз ин чост, ки даp дypдасттаpин шахpy дехот анъанахои эчоджти меъмоpию бадеии шимоли Точикистон пайдо шуданд.

Таваччухи амик ба масъалахои таъсиpи мутакобилаи анъанахо даp эчодиëти меъмоpй ва бадеии манзилгоххои шахpй даp Точикистони Шимолй имкон дод, ки баъзе тамоюлхои инкишоф ва таъсиpи мутакобилаи меъмоpй бо санъати фазой - наккошии оpоишй даp девоp, шифт, канда-коpии чуб, гач ва гайpа муайян каpда шавад. Ин ба мо имкон медихад, ки оид ба падидаи синтези меъмоpии точик бо санъат мавкеи консептуалй

муайян карда шавад ва ин падида дар оянда бояд дар маданияти тамоми Чумхурии Точикистон бахои сазовор гирад.

Дар айни замон меъмории бинохои истикоматии Точикистони Ши-молй чун дигар манотики чумхурй, кишвархои ба хам наздики Осиёи Миёна дар мархалаи худшиносй карор дорад. Охирин на дар алохидагй, балки дар мазмуни умумии системаи байналмиллалии меъморй ва санъат ба амал меояд. Аз ин ру, зарур мешуморем, ки меъмории бинохои исти-коматии шахракхои таърихии шимоли Точикистон дар мушкилоти дохилии эчодии худ дар таваккуф карор нагирифта, барои ганисозии мутакобилан меъмории худ дар фазои муштараки фархангии минтакавии Осиёи Марказй талош хохад кард.

АДАБИЁТ

1.Бартолд В. В. К истории орошения Туркестана/В. В. Бартолд. -Соч. -Т. Ш. -М.: АН СССР, 1965, -520 с.

2.Беляева Т. В. Архаический, античный и раннесредневековый Ходжент по данным писменных и археологических источников/Т. В. Беляева//Исследования по истории и културе Ленинабада. -Душанбе: Дониш, 1986, с. 95.

З.Захидов П. Самаркандская школа зодчих. XIX -нач. XX вв/П. Захидов. -Ташкент: Наука, 1965, -200 с.

4.История Ленинабада. Научно-популярный очерк. -Душанбе, 1986, -250 с.

5.История таджикского народа. -Т. 1. -М., 1963, - 330 с. (автор главы Б. А. Литвин-ский).

6.Мамаджанова С. М. Взаимодействие традиций кочевого мира и оседлых цивилизаций/С. М. Мамаджанова, А. Кожалиев//Политехнический вестник. Серия Инженерные исследования. -2017. -№ 4(40). - С. 203-211.

7.Мукимов Р.С. История и теория таджикского градостроителства. Монография// Р.С. Мукимов. -Душанбе: ООО «Контраст», 2009. -604.

8.Мукимов Р.С. Некоторые вопросы освоения традиций таджикского зодчества в архитектуре современного села/Р. С. Мукимов//Современные проблемы застройки и планировки городов и поселков: материалы республиканской конференции (г. Душанбе, марта 1989 г.). -Душанбе: Ирфон, 1989. - С. 21-24.

9.Мамаджанова С. М. Архитектурные памятники Уструшаны VI-X вв. (исследование и реконструкция): дисс...кан. Архит/С. М. Мамаджанова. -М., 1983, - 130 с.

10.Мирбабаев А. К. Историческое наследие Худжанда/А. К. Мирбабаев. -Душанбе: Ирфон, 1995, -150 с.

11.Мукимов Р. С. Зодчество Таджикистана/Р. С. Мукимов, С. М. Мамаджанова. -с.

116.

12.Мукимов Р. С. Зодчество Северного Таджикистана V-начала XX вв. (генезис, эволюция, взаимовлияния и типологические особенности). -Дисс. докт. арх/Р. С. Мукимов. -М., 1991, -290 с.

13.Мукимов Р. С. Народная архитектура Верхнего Зеравшана, с. 62-88; Он же. Композиционно-планировочные особенности селских поселений Северного Таджикис-тана/Р. С. Мукимов. -300 с.

14.Негматов Н. Н. Ходжент во второй половине XIX-начале XX вв/Н. Н. Нег-матов//Изв. АН Тадж. ССР. Отд. Обществ. Наук. - 1962. - 2 (29), -250 с.

15.Типы традиционного жилища народов Юго-Западной и Южной Азии. -М.: Наука, 1981, -350 с.

16.Турсунов Н. О. Темурмалик в отечественной и всемирной историографии/Н. О. Турсунов//Ирано-Славика. -2004. -М. -№ 1. -С. 52.

17.Annales quos scripsit Aïu Djafar Mohammed iйn Djarir at-Taйari cum alliis ed M.J.de Goeje. Lugduni Hataforam,series I, t. I-VI. 1879-1890; series II, t. I-III, 1881-1889; series III, t. I-IV, 1879-1890; Introductio, glossarium addenda et emendanda, 1901, Indices, 1901.

18.Hafiz-I-Aïru. Chronique des Rois Mongols en Iran. Texte persan edite et traduit par K. Hayani. II. TraductionenNotes. -Paris, 1936.

АНЪАНАХОИ МЕЪМОРЙ ДАР БУНЁДИ МАНЗИЛДОИ ИСТЩОМАТИИ ШИМОЛИ ТОЧИКИСТОН (асри XIX - ибтидои асри ХХ)

Дар макола масъалаи ташаккул ва рушди таърихй, усулдои истедсолоти сохтмониву равишдои бинокории мардумй - яке аз масоили мубрами санъати меъморй ва мадорати бинокорй, ки дар дакикат баэдёи расму анъанадо, махсусан дар манотики шадракдои таърихии шимоли Точикистон робитаи бевосита дорад, мавридиомузиш карор дода шудааст. Ин имкон медидад, ки ба дамаи самтдои масоили раванди лоидакашй ва сохтмони манзилдои истикоматй мулодизакорона муносибат карда шавад.

Еайр аз ин, дар макола зикр гардидааст, ки ру овардан ба анъанадои таърихии меъмории халкй талаботи замон аст, чунки меъморони точик ва дунармандони мардумй тули асрдо дангоми бардоштани бинодои мудташаму анъанавй тачрибаву малакаи бой андухтаанд.Таъсири анъанадо ба маданияти сохтмонй махсусан дар бинои истикоматию фардангй, ки бо истифода аз санъатдои чудогона ва тачдизоти сохтмонй, дар шадрдову дедоти Шимоли Точикистон барпо шудаанд, мадорату дастоварддои дунармандони халкии асримиёнагй эдсос мешаванд.

Раванди татбики сохтмонро меъморону бинокороне, ки доир ба масолед ва техноло-гиядои мувофикати он, формуладои дандасавии амалй, воситадои ташаккулёбии шакл-дову чузъиёти меъморй, услубдои тектоникии бинодоигуногунтаъинот дониши хуб доштанд, амалй мекарданд.

Дар ин макола масъаладои дамодангии анъанадо дар эчодиёти санъати меъморй ва бадеии манзилдои истикоматии Шимоли Точикистон дида баромада шудаанд, ки дар ин макон, тамоюлдои рушд ва дамодангии меъморй бо намуддои санъатдои тасвирии фазой ба ташаккулёбии раванди махсуси меъморй ва бадей оварда расониданд, аз нигоди инкишоф дар мардалаи муайяни таърихй мавриди баррасй карор дода шудааст.

Калидвожа^о: манзилдои истикоматй, санъат, меъморй, раванди меъморй-бадей, анъана, маданияти сохтмонй, меъмории муосир, санъати бинокорй.

АРХИТЕКТУРНЫЕ ТРАДИЦИИ В ЗАСТРОЙКЕ ЖИЛЫХ ДОМОВ СЕВЕРНОГО ТАДЖИКИСТАНА (XIX - начало XX века)

В статье рассматривается вопрос исторического становления и развития, методов строительного производства и подходов к народному строительству - один из важнейших вопросов архитектурного искусства и строительного мастерства, который действительно имеет прямое отношение к возрождению обычаев и традиций, особенно в районах исторических поселений. Это дает возможность вдумчиво рассматривать все аспекты процесса проектирования и строительства жилых домов.

Кроме того, в статье упоминается, что обращение к историческим традициям народного зодчества является требованием времени, ведь таджикские зодчие и народные мастерана протяжении веков накопили богатый опыт и умение при возведении величественных и традиционных зданий.В традициях строительной культуры, особенно в жилых и культурно-бытовых зданиях с применением различных искусств и строительной техники, сложившейся в городах и селах Северного Таджикистана, чувствуется умение и достижения средневековых народных мастеров.

Процесс внедрения строительства осуществлялся архитекторами и строителями, хорошо владеющими материалами и технологиями их сочетаемости, практическими геометрическими формулами, способами формирования архитектурных форм и деталей, тектоническими стилями зданий различного назначения.

В данной статье рассматриваются вопросы гармонии традиций в создании архитектурно-художественного искусства жилых домов Северного Таджикистана, где тенденции развития и сотрудничества архитектуры с видами пространственного изобразительного искусства привели к формированию особого архитектурно-художественного процесса

Ключевые слова: жилые дома, искусство, архитектура, архитектурно-художественный процесс, традиция, строительная культура, современная архитектура, строительное искусство.

ARCHITECTURAL TRADITIONS IN DEVELOPMENT OF RESIDENTIAL BUILDINGS IN THE NORTH OF TAJIKISTAN (19th - early XX centuries)

The article deals with the issue of historical formation and development, methods of building production and approaches to folk construction - one of the most important issues of architectural art and building skills, which really has a direct bearing on the revival of customs and traditions, especially in areas of historical settlements. This makes it possible to thoughtfully consider all aspects of the process of designing and building residential buildings.

In addition, the article mentions that turning to the historical traditions of folk architecture is a requirement of the time, because Tajik architects and folk craftsmen have accumulated rich experience and skills in the construction of majestic and traditional buildings over the centuries. The influence of tradition on building culture, especially in residential and cultural buildings with the use of various arts and construction techniques that have developed in the cities and villages of Northern Tajikistan, one can feel the skills and achievements of medieval folk craftsmen.

The process of implementation of construction was carried out by architects and builders who are well versed in materials and technologies of their compatibility, practical geometric formulas, methods of forming architectural forms and details, tectonic styles of buildings for various purposes.

This article discusses the issues of harmony of traditions in the creation of architectural and artistic art of residential buildings in Northern Tajikistan, in this place, development trends and cooperation of architecture with types of spatial fine arts led to the formation of a special architectural and artistic process, some historical processes are discussed from the point of view of the development of the area.

Key words: residential buildings, art, architecture, architectural and artistic process, tradition, building culture, modern architecture, building art.

Маълумот дар бораи муаллиф:Зокиров Ра^имчон Шарифович - омузгори Дониш-кадаи политехникии Донишгоди техникии Точикистон ба номи академик М. С. Осимй дар шадри Хучанд. Телефон: (+992) 92-807-67-66.E-mail: zokirov_1974_rahimjon@mail.ru

Information about the avtor:Zokirov Rahimjon Sharifovich-Lecturer of the Tajik Polytechnic Institute at the M.S.Osimi TTU, Khujand, Republic ofTajikistan. Ptore: (+992) 92- 807-67-66. E-mail: zokirov_1974_rahimjon@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.