CC BY
0AZ9RBAYCAN RESPUBLÍKASININ MÍNGQCEVÍR, YEVLAX, NAFTALAN УЭ L9NK9RAN §9H9RL9RÍNÍN DEMOQRAFÍK VaZÍYY9TÍ V9 SOSÍAL-ÍQTÍSADÍ
PROBLEML9RÍ
NAGIYEV SALEH QASIM OGLU
Baki Dovlat Univeristeti
MIKAYILOVA AYGÜL ELDAR QIZI
Baki Dovlat Univeristeti
B9HR9MZAD9 HEYD9R MEHTÍ OGLU
Baki Dovlat Univeristeti
Xülas3. Tddqiqat i§inda Mingagevir, Yevlax, Naftalan vd Lankaran §aharlarinda §ahar maskunla§masininformala§masi va inki§afi,Yevlax va Lankaran inzibati rayonlari üzra urbanizasiya saviyyasi tahlil edilmi§dir. Regionun §ahar mantaqalarinda demoqrafik proseslarinda ba§ veran meyillarin tadqiqi gostarir ki, son illar ahali arasinda tabii artim, dogum va nikahlarin dinamikasinda azalma, hamginin olüm va bo§anma gostaricilarinda isa artim mü§ahida edilmi§dir.Tadqiq olunan §aharlarin demoqrafik inki§af problemlari va onlarin halli istiqamati üzra taklif va tovsiyalar verilmi§dir.
Maqalada tadqiqat aparilan dovr arzinda (1989-2023-cü illar) Lankaran §aharinda demoqrafik proseslar oyranilmi§, onlarin iqtisadi inki§afa tasiri ara§dirilmi§dir. Hamginin Mingagevir,Yevlax, Naftalan va Lankaran §aharlarinin demoqrafik gostaricilari ümumi §ahar ahalisi üzra gostaricilarla müqayisali §akilda tahlil olunmu§ va tadqiqat naticasinda a§kar olunan problemlarin halli yollari asaslandirilmi§dir.
Aqar sozlar: §ahar maskunla§masi, urbanizasiya, demoqrafik proseslar, tabii artim, miqrasiya.
ДЕМОГРАФИЧЕСКАЯ СИТУАЦИЯ И СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ГОРОДОВ МИНГЯЧЕВИР, ЕВЛАХ, НАФТАЛАН И ЛЕНКОРАНЬ
АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
НАГИЕВ САЛЕХ КАСУМ ОГЛЫ МИКАИЛОВА АЙГЮЛЬ ЭЛБДАР ГЫЗЫ БАГРАМЗАДЕ ГЕЙДАР МЕХТИ ОГЛЫ
Бакинский Государственный Университет
Резюме. В исследовательской работе проанализированы формирование и развитие городского поселения в городах Мингячевир, Евлах, Нафталан и Ленкорань, уровень урбанизации в Евлахском и Ленкоранском административных районах. Изучение тенденций, происходящих в демографических процессах в городских поселениях региона, показывает, что в последние годы наблюдался естественный прирост населения, снижение динамики рождаемости и браков, а также рост показателей смертности и разводов. Даны предложения и рекомендации по проблемам демографического развития исследуемых городов и направлению их решения.
В статье изучены демографические процессы в городе Ленкорань за период проведения исследования (1989-2023 гг.), изучено их влияние на экономическое развитие. Также были проанализированы демографические показатели городов Мингячевир, Евлах, Нафталан и Ленкорань в сравнении с показателями по общей численности городского населения и обоснованы пути решения выявленных в результате исследования проблем.
DEMOGRAPHIC SITUATION AND SOCIO-ECONOMIC PROBLEMS OF MINGACHEVIR, YEVLAKH, NAFTALAN AND LANKARAN CITIES OF THE
REPUVLIC OF AZERBAIJAN
NAGIYEV SALEH GASIM MIKAYILOVA AYGUL ELDAR BAHRAMZADA HEYDAR MEHTI
Baku State University
Summary. In the research work, the formation and development of urban settlement in Mingachevir, Yevlakh, Naftalan and Lankaran cities, the level of urbanization in Yevlakh and Lankaran administrative regions were analyzed. The study of trends in demographic processes in urban areas of the region shows that in recent years there has been a natural growth among the population, a decrease in the dynamics of births and marriages, as well as an increase in mortality and divorce indicators. Proposals and recommendations on the demographic development problems of the studied cities and the direction of their solution were made.
The article studied demographic processes in the city of Lankaran during the research period (1989-2023) and investigated their impact on economic development. Also, demographic indicators of Mingachevir, Yevlakh, Naftalan and Lankaran cities were analyzed comparatively with the indicators on the total urban population and the ways of solving the problems revealed as a result of the study were substantiated.
Giri§. Sosial-iqtisadi amillar §aharlarin formala§masinda va inki§afinda asas rol oynayirlar. Bu amillar i9arisinda olkanin tarixi inki§af maskanlarinda sanayenin inki§af tempinin muxtalif olmasi §aharlarin iqtisadi bazasinin yuksalmasinda va yaxud zaiflamasinda ahamiyyatli rol oynami§dir. Azarbaycan §aharlarinin 9oxunun iqtisadi asasini yerli xammal bazasi asasinda inki§af edib, faaliyyat gostaran yungul va yeyinti sanayesi muassisalari ta§kil edir.[7] Malumdur ki, respublikada §ahar ahalisinin mutlaq sayi durmadan artmaqdadir. 9halinin artmimi movcud muassisalarin geni§landirilmasi va madani-mai§at tayinatli yeni istehsal sahalarinin yaradilmasi ila six alaqadadir. Respublikanin regional §aharlari istanilan templa inki§af etmir va ona gora da umumi sanaye mahsulu istehsalinin hacminda bela §aharlarin payi 9ox azdir. Azarbaycan §aharlarinin muasir (sosial-iqtisadi) inki§af saviyyasinin yax§ila§dirilmasi, arazi uzra yerla§ma proporsiyasinin nizamlanmasi, har §eydan avval onlarin iqtisadi va sosial bazalarinin movcud va perspektiv demoqrafik potensiala uygunla§dirilmasina ehtiyac vardir.
Minga9evir, Yevlax, Naftalan va Lankaran §aharlarinda §ahar maskunla§masinin geodemoqrafik §araiti va inki§afinin nizamlanmasi olkada aparilan dayaniqli sosial-iqtisadi siyasatin muayyan hissasini ta§kil edir[1]. Regionda istehsalin va ahalinin daha samarali arazi ta§kili u9un §aharlarin demoqrafik §araitinin oyranilmasi zaruriliyi ortaya 9ixir. Geodemoqrafik §arait ahalinin tabii harakati, onun strukturu va yerla§dirilmasi qanunauygunluqlarini aks etdirir. Hazirda Minga9evir,Yevlax, Naftalan va Lankaran §aharlarinda sanaye va sosial-iqtisadi potensialin boyuk hissasi §ahar mantaqalarinda camla§ir.
Azarbaycanin sanaye potensialinin va bununla bagli infrastruktur obyektlarinin aksar hissasinin Baki §aharinda va Ab§eron-Xizi iqtisadi rayonunda yerla§masi va eyni zamanda regionlarda bir 9ox muassisalarin, istehsal va xidmat obyektlarinin faaliyyatinin zaiflamasi va ya tamamila dayanmasi ahalinin olka paytaxtina va Ab§eron-Xizi iqtisadi rayonuna axinini suratlandirdi. Bu amillar oz novbasinda iqtisadiyyatin regional baximdan inki§afina manfi tasir gostarmi§, regionlarin inki§afi arasinda farqin artmasina, bir 9ox yerlarda sosial-iqtisadi, demoqrafik va ekoloji vaziyyatin agirla§masina sabab olmu§dur. Butun bunlar movcud potensialdan samarali istifada etmakla regionlarin sosial-iqtisadi inki§af saviyyasinin yuksaldilmasini va onlar arasinda farqin minimuma 9atdirilmasini talab edir. Movcud problemlar nazara alinaraq, bu istiqamatda Dovlat Proqramlari qabul olundu. Qabul edilan dovlat proqramlarinin icrasi naticasinda alda edilan
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
naaliyyatlar musbat dayi§ikliklara sabab oldu. Bu isa oz novbasinda olkanin regionlarrnin sosial-iqtisadi inki§afi ila alaqadar iqtisadi yonumlu tadbirlarin, o cumladan kompleks proqramlarin hazirlanib icra olunmasinin davam etdirilmasini vacibliyini nazarda tutur.
Olkanin digar §aharlari ila muqayisada bu §aharlardan yalniz Lankaran §aharinda ahali suratla artir. Tabii va miqrasiya artimi naticasinda ahalinin sayi, cins-ya§, pe§a tarkibinin dayi§masi §aharlarda demoqrafik problemlari kaskinla§dirir. Regionun §aharlari artan ahalinin talabatlarini odaya bilmir, i§sizlik, infrastruktur xidmatlarinda 9ati§mazliq, manzil problemi, atraf muhitin pozulmasi, galir bolgusunda barabarsizlik, artan sosial tabaqala§ma va s. problemlar butun qlobal §aharlarda oldugu kimi Minga9evir,Yevlax,Naftalan va Lankaran §aharlarinda da mu§ahida olunur.
2023-cu il u9un verilmi§ statistik gostaricilara nazar yetirsak an yuksak urbanizasiya prosesi Minga9evir §aharindadir. §ahar mantaqalarinin demoqrafik inki§afinda qar§iya 9ixan problemlarin halli u9un elmi tahlillarin aparilmasi va onlarin naticalarina gora dovlat saviyyasinda tadbirlar planinin hazirlanmasi olduqca zaruridir.
Material va metod. Azarbaycanda §ahar ahalisinin demoqrafik inki§af xususiyyatlari va onlara tasir edan amillari 0.M.Hacizada, §.Q.Damirqayayev, N.H.0yyubov, V.0.0fandiyev, Z.N.Eminov, S.Q.Nagiyev, E.S.Badalov, va ba§qa alimlar oyranmi§dir.
Tadqiqatin statistik asasini muxtalif illarda aparilan siyahiya alma materiallari va son illar uzra olan (2020-2023-cu illarin) statistik gostaricilar ta§kil etmi§dir. Bu maqsada nail olmaq u9un statistik, muqayisa, tahlil, umumila§dirma va s. metod va usullardan istifada edilmi§dir.
Tahlil va muzakira. Miga9evir 1946-ci ilda qasaba statusu 1948-ci ilda isa §ahar statusu almi§dir. Bu §aharin salinmasi iri hidrotexniki kompleksin salinmasi ila bagli olmu§ va az muddatda boyuk sanaye markazina 9evrilmi§ va respublikanin 4-cu sanaye §ahari olmu§dur. Boyuk sanaye markazi kimi formala§ma, §ahar ahalisinin suratla artimina sabab olmu§dur. Bundan alava 2023-cu ilda Azarbaycan Respublikasinda Lankaran-Astara iqtisadi rayonun umumi ahaliya gora xususi 9akisi 7.8% va §ahar ahalisi uzra 12.4% olmu§dur. Regionda 8 §ahar va 6 rayon vardir, lakin buna baxmayaraq Minga9evir va Yevlax §aharlarina nisbatda ahalisinin a§agi olmasi ila farqlanir. Regionda §aharlar yaxin ke9mi§da yaranmi§dir,.[5].Regionda §ahar ahalisi sayinin artimi 1989-1999-cu illarda 5.7% oldugu halda, mustaqillik dovrunun 1999-2009-cu illar arzinda artim 6.8% olmaqla avvalki gostaricini qabaqlami§, 2009-2019-ci illarda isa 4.5%, 2019-2023 cu illarda isa 0.7% olmu§dur. Hazirda regionun §ahar ahalisinin olka uzra xususi 9akisi 1999-cu illa muqayisada qisman artmi§dir.(cadval 1).
Cadval 1.
Lankaran $ahar ahalisinin artim dinamikasi va xususi ^akisi
0halinin olka uzra payi (% o)
Illar §ahar Umumi ahali uzra §ahar ahalisi uzra
1989 37.2 1.0 8,1
1999 41.6 0.9 8,6
2009 47.5 0.9 10
2019 50.7 0.8 9,7
2023 51.5 0.8 13,6
Mdnbd:Azdrbaycamn demoqrafik gostaricihri, Baki: DSK 2023
Cadval 2.
gaharlarda ahali sayinin dayigilmasi va rayonlarda urbanizasiya saviyyasi (min nafar)
No §aharlar 1989 1999 2009 2019 2023
1. Minga9ecvir 82.3 94.0 96.3 101.2 102.4
2. Yevlax 42.9 51.3 57.5 67 64.5
3. Naftalan 7.0 7.6 7.7 7.2 8.6
4. Lankaran 37.2 41.6 47.5 50.7 51.5
Mdnbd: Azdrbaycamn demoqrafik gostaricihri Baki: DSK, 2023
1989-cu ilda Lankaran §aharinda §ahar ahalisinin artim tempi an boyuk gostariciya malik olsa da, sonraki dovrda §aharda 2,5 dafadan 9ox azalma mu§ahida edilmi§dir. Son 10 illik dovr arzinda Lankaran tabii artimin yuksak gostaricisi qeyda alinmi§dir.
Minga9evir,Yevlax,Naftalan va Lankaran §aharlarinda urbanizasiya saviyyasi §aharlar uzra muxtalifliyi ila segilir, bela ki, 100% Minga9evir va Naftalan, 35%-dan a§agi gostarici isa Lankaran va Yevlax §aharlarina aiddir. 9n a§agi urbanizasiya saviyyasi ila Lankaran §ahari farqlanmi§dir. 1989-2023-cu illar regionda ahalinin dinamikasinda daim yuksak artim mu§ahida olunur, §ahar ahalisinin da xususi 9akisinin gostaricisi 1989-2023-cu illar uzra suratla artan dinamika ila davam edir. Lakin, §ahar ahalisi kand ahalisina nisbatda 90X yuksakdir. Minga9evir §aharinin ahalisinin 90%-i §ahar ahalisidir. Bu proses tabii artimda kand ahalisinin daha suratli artimi va miqrasiya ila baglidir, belaki kandlardan region §aharlarina miqrasiya axini yuksakdir. 9n asasi isa §aharla§ma ila bagli olaraq arazinin iqtisadi potensialindan istifada edilmasi naticasinda sanayenin inki§afinda yuksali§in olmasidir va bu urbanizasiya prosesi u9un §arait yaradir.
Regionda aparilan dayaniqli sosial-iqtisadi siyasatin naticasi olaraq yeni muassisalar yaradilmi§ va ma§gullugun artmina takan verilmi§dir. Minga9evir,Yevlax, Naftalan va Lankaran §aharlarinda son illarda 9ox sayda yeni i§ yerlari a9ilmi§dir. Bu sababdan §aharlara kand yerlarindan miqrasiya suratlanmi§dir. Regional markaz §aharlarin yerla§diyi inzibati rayonlarda §ahar ahalisinin xususi 9aki gostaricisi yuksak olmasi ila farqlandiyi halda, digar rayon markazlarinda bu gostarici a§agi olur, ancaq bu baximdan Naftalan §ahari istisna ta§kil edir. Regionda §aharlarin ahali sayina gora ieraxiya qrupla§masinin tahlili gostarir ki, §aharlar boyumaya dogru gedir. 2005-2022-ci illar uzra tahlillar gostarir ki, iqtisadi rayonda §ahar ahalisi sayinin tabii artiminda bu illarda artim, 2015-2021-ci illarda isa azalma mu§ahida olunmu§dur. 2022-ci il uzra umumi artimin 80%-i §ahar ahalisinin tabii artiminin payina du§mu§dur. Bu statistika gostarir ki, §ahar ahalisinin tabii artimi 9ox yuxaridir.
Mustaqillik dovrunda §ahar mantaqalarinda ahali sayinin inki§afinda tabii artimin va miqrasiyanin rolu 9ox boyuk olmu§dur. Son illar camiyyatda sosial qruplar arasinda hayat §araiti va tarzinin, milli-madani dayarlarin, xususila ganc ailalarin ovlada munasibat baxi§inin dayi§masi tabii artim prosesinin gedi§ina tasir edir. Regionun §ahar maskanlarinda geodemoqrafik §araitin formala§masinda ahalinin tabii harakatinin va miqrasiyanin rolu boyukdur. 2005-2022-ci illarda §ahar ahalisinin dogum tempi va tabii artimi Respublika gostaricisini qabaqlami§dir. Tadqiqat aparilan dovr arzinda, Lankaran-Astara va Markazi Aran iqtisadi rayonunda ahali suratla artsa da, olka §ahar ahalisina gora payi tadrican azalmi§dir. 1979-cu ilda olkada §ahar ahalisina gora Lankaranin payi 48,4%-dan 2022-ci ilda 42,9%-a enmi§dir.
Cadval 3.
§ahar ahalisinin tabii artim dinamikasi (har 1000 nafara gora)
Manba: Azarbaycanin demoqrafik gostaricilari Baki: DSK, 2022
inzibati tarkibi Tabii artim Dogum Olum
200 5 201 0 201 5 202 3 200 5 201 0 201 5 202 3 200 5 201 0 201 5 202 3
Olka 8,4 11,2 10,1 4,6 14,6 17,2 16,0 12,0 6,2 6,0 5,9 8,7
Minga9evi r 6.1 10.5 9.7 4.5 12.1 15.6 15.5 11.5 6.0 5.1 5.8 7.0
Yevlax 13.8 9.3 9.4 9.6 20.3 15.0 15.4 16.5 6.5 5.7 6.0 6.9
Naftalan 7.2 10.9 9.2 2.6 13.1 16.3 13.6 9.9 5.9 5.4 4.4 7.3
Lankaran 8.4 9.1 15.9 10.8 15.6 16.7 15.9 10.8 7.2 7.6 8.0 7.9
Mustaqilliyin ilk illarinda §aharlarda ahalinin sayinin azalmasina miqrasiyalar sabab olmu§dur. Sonraki dovrda bu prosesa 2000-ci ilda ya§ayi§ mantaqalarinin statusu haqqinda qanunvericilikda dayi§iklik edilmasi da ciddi tasir gostarmi§dir. Qabul edilmi§ qanuna gora, avvallar movcud olmu§ kand qasabalari da §ahar ya§ayi§ mantaqalari sirasina daxil edilmi§dir ( 9fandiyev, 2015: s.76). Naticada umumi §ahar ahalisinin xususi 9akisinin artmasi da Minga9evir,Yevlax, Naftalan va Lankaran §aharlarinda payinin azalmasina sabab olmu§dur.
Natica va takliflar. Minga9evir,Yevlax, Naftalan va Lankaran §aharlarinda §ahar maskunla§masi va §aharlarin demoqrafik inki§af proseslarinda mu§ahida olunan meyillari tadqiq edarkan galdiyimiz naticalari va verilan takliflari a§agidaki kimi umumila§dira bilarik:
- iqtisadi rayonda 1999-2023-ci illar arzinda §ahar ahalisi sayinin artiminda an muhum rol oynayan amil tabii artim va miqrasiya olmu§dur. Bu dovr §aharlar u9un musbat miqrasiya saldosu saciyyavi idi.
-Regionun §aharlarinda demoqrafik inki§af problemlarinin nizamlanmasi u9un, onlarda ma§gulluq, sosial mudafia, tibb va digar sahalarda davamli tadbirlari hayata ke9irmak.
- Minga9evir,Yevlax, Naftalan va Lankaran §aharlarinin olkanin muhum strateji ahamiyyatli regionlarindan olmasi ila bagli, §aharsalma va §aharlarin inki§afi dovlatin asas prioritet istiqamati kimi muhum ahamiyyat da§imalidir.
- Perspektiv demoqrafik proseslarin tahlili gostarir ki, yaxin 10 ilda regionun §ahar ahalisinin tabii artim va dogum tempinin amsal gostaricisinin azalmasi, xususila orta illik artimin daha a§agi saviyyaya du§masi ehtimal edilir. Bu isa §aharlarda demoqrafik inki§afin langimasina sabab olacaq va olka u9un strateji ahamiyyatli problemlari darinla§diracakdir. Bu istiqamatda a§agidaki takliflari tovsiya edirik.
- Regionun iqtisadi potensiali nazara alinmaqla sanaye mahallalarinin yaradilmasi, ham9inin movcud olan arazilarda isa bu mahallalarin daha da inki§af etdirilmasi va onlara yaxin kandlarin birla§dirilarak §ahar infrastrukturuna uygun yenilanmasi vacib masalalardan biridir.
- Minga9evir,Yevlax, Naftalan va Lankaran §aharlarinda turizm-rekrasiya ehtiyatlarinin hesabina xidmat sahalari qurulmali, belalikla i§ imkanlari u9un §arait yaradilmalidir.
- Minga9evir,Yevlax, Naftalan va Lankaran §aharlarinda saglam, muasir, tahlukasiz, dayaniqli §aharsalma i§lari aparilmalidir.
aD9BiYYAT
1. "Azarbaycan Respublikasi regionlannm 2019-2023-cu illarda sosial-iqtisadi inki§afi Dovlat Proqrami" Baki 2024, sah 858
2. Azarbaycanin demoqrafik gostaricilari. Baki 2023, DSK sah 593
3. Azarbaycanin ahalisi. Baki-2023, DSK. Sah 664
4. Azarbaycanin Regionlari. Baki-2023, DSK sah 865
5. Azarbaycan Respublikasinin cografiyasi. II cild, Avropa, Baki-2013, sah 524
6. efandiyev V.0., Nagiyev S.Q. Geourbanistika, Baki - 2017, sah 271
7. 9fandiyev V.9., Damirqayayev §.Q. Azarbaycan Respublikasi §aharlarinin inki§afinin cografi masalalari. Baki: 1995, 174 s
8. Eminov Z.N. Azarbaycanin ahalisi. Baki-2005, £iraq 656 s.
9. 9fandiyev V.9. Muasir marhalada Azarbaycanin §ahar ahalisinin sayinin dinamikasi. "Cografiya va tabii resurslar", № 1. 2015
10. Mammadov R.M., Eminov Z.N., 3yyubov N.H. 3hali cografiyasinin realliqlari: inki§af dinamikasi, maskunla§ma, resurslar va perspektivlari. Mustaqillik yollarinda. Baki-2016, §arq-Qarb sah?
11. Нагиев С.К. Малые и средние города в системе расселения Азербайджана. РГО «Известия», Санкт-Петербург, 2009 г, стр. 76-79.
12. Нагиев. С.К. Новейшие тенденции развития расселения в Большом Баку. Материалы научной конференции, посвященные 90-летию со дня рождения Ризвана Пириева. Баку, 2014 год, стр 197-202
13. Нагиев С.К. Демографическая обстановка в Азербайджане РГО «Известия», Санкт-Петербург, 2005 г. стр. 71 -77.
14. Нагиев. С.К. Региональные особенности территориальной подвижности населения Азербайджана. Статьи Азербайджанского географического общества. 14 том, 2009 год, стр 230-234
