AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ İŞGÜZAR KOMMUNİKASİYA VƏ ÜNSİYYƏTDƏ NİTQ ETİKETLƏRİNİN ROLU Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

AZ9RBAYCAN DÎLÎND9 iÇGUZAR KOMMUNiKASiYA УЭ ÙNSÎYY9TD9 NiTQ ETiKETLЭRÍNiN ROLU

ЭLiYEУA FЭRQANЭ AYDIN QIZI

Azarbaycan Respublikasi Daxili Χlar Nazirliyinin Polis Akademiyasinin "Dil hazirligi" kafedrasinin dosenti, filologiya uzra falsafa doktoru

Xulasa. Mdqalddd Azdrbaycan dilindd içguzar unsiyyatin formalari, daniçiq zamani nitq etiketlarindan istifaddnin dhdmiyydti ara§dirilmi§dir. Bela ki, unsiyyat zamani daniçilan soz vd ifaddldrin, jest va mimikanin, etik davraniç qaydalarinin insanin çaxsi keyfiyyatlarinin uza çixarilmasinda asas rol oynadigi haqqinda fikir irali surulmuçdur. îçguzar unsiyyat insanlar arasinda iqtisadi, huquqi, diplomatik, ticarat va inzibati munasibatlar sahasinda qarçiliqli alaqalarin yaradilmasina xidmat edir. Kollektivda bu unsiyyat zamani çifahi, rasmi-içguzar sanadlarda isa yazili yolla istifadasinda muxtalif çablon nitq etiketlarindan istifada etmak zaruridir. Unsiyyat madaniyyati-nin yuksak saviyyasi insanda naciblik, marifatlilik, duzgunluk, daqiqlik va baçqa çaxsi keyfiyyatlarin movcudlugu ila muayyanlaçir. Maqalada içguzar unsiyyat zamani daniçdigin dilin lugat tarkibini, sozun manasini, talaffuzunu, nitq etiketlarini va uslubiyyati yaxçi bilmak gozal, mukammal unsiyyat qurmaq uçun maqsadauygun hesab edilir.

Açar sôzfor: Azarbaycan dili, içguzar, unsiyyat, nitq etiketi, daniçiq.

BUSINESS COMMUNICATION IN AZERBAIJAN LANGUAGE AND THE ROLE OF SPEECH ETIQUETTES IN COMMUNICATION

ALiYEVA FARGANA AYDiN GiZi

docent of the "Language training" department of the Police Academy of the Ministry of Internal Affairs of the Republic of Azerbaijan, doctor of philosophy in philology

Summary: The forms of business communication in the Azerbaijani language, the importance of using speech etiquettes during conversation were investigated in the article. Thus, it was expressed that the words and phrases spoken during communication, gestures and facial expressions, ethical behavior rules play a main role in revealing the personal qualities of an individual. Business communication serves to create mutual relations in the field of economic, legal, diplomatic, commercial and administrative relations. During this communication it is necessary to use different template speech etiquettes in oral speech and in the written form in official-business documents. The high level of communication culture is determined with the nobility, politeness, honesty, accuracy and other individual qualities of a person. Knowing the vocabulary of the language you speak, meaning and pronunciation of the word, as well as speech etiquettes and stylistics during business communication is considered appropriate in order to establish excellent and perfect communication.

Key words: Azerbaijani language, business, communication, speech etiquette, conversation.

Dil yalniz unsiyyat vasitasi deyildir. Eyni zamanda dil xalqin abadiyaçarliginin, onun tarixinin, madaniyyatinin gostaricisidir. Dilimizi qorumaq, sevmak, nasillardan-nasillara oturmak har bir azar-baycanlinin vatandaçliq borcudur. Azarbaycan mustaqillik qazandiqdan sonra içguzar va rasmi saha-larda Azarbaycan dili dovlatçiliyimizin inkiçafi, onun siyasi, iqtisadi, madani faaliyyatinin butun istiqamatlarinda yeni dovra qadam qoymuçdur. Azarbaycan Respublikasi Konstitusiyasinin 21-ci maddasinda deyilir ki, Azarbaycan Respublikasinin dovlat dili Azarbaycan dilidir. Bu maqsadla butun dovlat muassisalarinda rasmi i§guzar yaziçmalar yalniz Azarbaycan dilinda aparilir.

Îçguzar unsiyyat insanlar arasinda an geni§ yayilmi§ alaqa novudur. Bu rabitasiz iqtisadi, huquqi, diplomatik, ticarat va inzibati munasibatlar sahasinda qarçiliqli alaqa mumkun deyildir. Îçguzar unsiyyat rasmi sanadlarda da muxtalif alaqalari yaratmaq uçun zaruridir. §axsi içguzar sanadlari (tar-cumeyi-hal, ariza, bayanat, izahat va s.), inzibati sanadlari duzgun tartib etmak, elektron yaziçmalari

aparmaq har bir insanin pe§a madaniyyatinin ayrilmaz hissasidir.

Dunyada gedan qloballa§ma, madaniyyat va tahsilda inteqrasiya proseslari, ganc mutaxassislarin qazandiqlari bacariqlara yeni talablar dikta edir. §ifahi va yazili madaniyyatlararasi i§guzar unsiyyat-da milli xususiyyatlari nazara almaq va onu inki§af etdirmak bacarigina malik olmaq bu gunun tala-bidir.

insan faaliyyatinin butun sahalarinda i§guzar unsiyyat daha 9ox maraga sabab olur, mutaxassislarin va pe§akarlarin alaqa qurmasinda bir zarurata 9evrilir. Muasir dovrun mutaxassislari, pe§akarlari unsiyyat tarafda§larini ba§a du§mak, onlarla alaqa qurmaq, i§guzar sohbatlar, dani§iqlar aparmaq va dil madaniyyatinin asaslarini manimsamak u9un yazili va §ifahi i§guzar alaqalar sahasinda biliklara ehtiyac duyurlar.

Unsiyyat insan §axsiyyatinin formala§masi, har bir insanin camiyyatin uzvu kimi normal inki§af etmasi, insanin ruhi va fiziki saglamliginin yaranmasi, ba§qalarini va ozunu tanimasi prosesi kimi faaliyyat gostarir. Dahi Sokrat deyirdi: "Dani§ sani taniyim." Har bir insan oz §axsi keyfiyyatlarini etik davrani§inda va unsiyyatinda aks etdirir.

Unsiyyat insan hayatinin va manavi istaklarinin avazolunmaz biostimulyatorudur. Fransiz yazi-9isi, §airi va pe§akar pilotu Antoine de Saint-Exupery deyirdi ki, dunyada an boyuk luks insan unsiy-yatinin luksudur. Unsiyyata galinca, onun mahiyyatindaki asas §ey malumat oturulmasidir. Rabita, unsiyyat asasan informasiya alaqalarinin movcudlugunda ozunu gostarir. informasiya alaqalari qirildiqda va ya olmadiqda rabita da, unsiyyat da ola bilmaz.

Bu alaqalarin formala§masinda i§guzar sohbat edarkan manavi, axlaqi masalalarla yana§i nitq etiketlari va unsiyyat vasitalarindan - soz, ifadalilik, jest va mimikadan da duzgun istifada etmak lazimdir.

Bela ki unsiyyat madaniyyatinin yuksak saviyyasi insanda a§agidaki §axsi keyfiyyatlarin mov-cudlugu ila muayyanla§ir:

• Empatiyalar - dunyani ba§qalarinin gozlari ila gormak, onlar kimi dark etmak bacarigi;

• Xeyirxahliq - hormat, ragbat, bazi harakatlari bayanmasalar da, insanlari ba§a du§mk bacarigi, ba§qalarini mudafia etmaya hazir olmaq;

• Motabarlik- ba§qalari ila unsiyyat zamani ozu olaraq qalmaq bacarigi;

• Konkretlik - oz hayacanlari, fikirlari, harakatlari haqqinda konkret dani§maq, suallara birmanali cavab vermak bacariqlari;

• Ta§abbuskarliq - "daim iraliya getmak", tamas qurmaq, faal mudaxila talab edan vaziyyatlar-da ba§qalarinin na isa edacayini gozlamadan hansisa i§lari ba§lamaga hazir olmaq bacariqlari;

• Samimilik - samimi dani§maq va "duz dolanmaq" bacarigi;

• Agiquraklilik - ba§qalarina oz daxili alamini a9maga hazir olmaq va bunun atrafdakilarla sag-lam, mohkam alaqalar yaradilmasina sabab olduguna qati inamin movcudlugu;

• Hisslarin qabul edilmasi - oz hisslarini ifada etmak va ba§qalarinin emosional tasirlarini qabul etmaya hazir olmaq bacarigi;

• Ozunudarketma - §axsi hayatina va davrani§larina tadqiqat9i munasibat, ba§qalarindan sani neca qabul etmalarina aid istanilan informasiyani e§itmaya va bu zaman ozunuqiymatlandir-ma aparmaga hazir olmaq.

insan oz §axsiyyatmin a^agidaki xususiyyatlarini dark etdikda, ba§qalarini da yax§i ba§a du§maya ba^layir:

• §axsi talabatlarini va oz dayar meyarlarini, fardi i§ texnikasini;

• oz perseptiv bacariqlarini, yani atraf alami subyektiv yana§ma olmadan qavramaq bacarigini, bu va ya digar problemla, §axsiyyatlarla, sosial qruplarla alaqadar avvallar yaranmi§ manfi fikirlari hiss etdirmamayi;

• atraf muhitdaki yeniliklari qabul etmaya hazir olmagi;

• ba§qa sosial qruplarin va yad madaniyyatlarin norma va dayarlarinin ba§a du§ulmasinda §axsi imkanlarini;

• atraf muhit amillarinin tasiri ila alaqadar oz hissilarini va psixoloji vaziyyatini;

• özünü atraf mühiti fardilaçdirmak üsullarini, yani atraf alamda nayi isa özününkü hesab edirsa ona münasibatda sahiblik hissinin yaranmasini asaslandiran sabablari.

i§güzar ünsiyyatda nitq madaniyyatinin asas göstaricilari sirasina a§agidakilari aid etmak müm-kündür:

• Lügat tarkibini (dinlayicilari tahqir edan (adabsiz) ifadalar, jarqon sözlar va dialektizmlar is-tisna edilir);

• Söz ehtiyatini (o na qadar zangin olarsa, nitq o qadar calbedici va ifadali, alvan olur va dinlayicilari az yorur, çox tasir edir, yadda qalir va calb edir);

• Talaffüzü;

• Qrammatikani (i§güzar nitq qrammatikanin ümumi qaydalarina amal edilmasini, hamçinin bazi spesifik xüsusiyyatlarin nazara alinmasini talab edir, mas., i§güzar nitqda asas feillar yox, isimlar tutmalidir);

• Üslubiyyati (yax§i nitq üslubuna artiq sözlara yol verilmamasi, düzgün söz sirasi, standart, çeynanmi§ ifadalardan çakinmak kimi talablar verilir). [2, s.117-125]

Har bir §axsiyyatin inki§af xüsusiyyatlari, onun daxili alaminin va i§güzar mühitinin fardiliyi takrarsiz ünsiyyat madaniyyati haqqinda dani§maga imkan verir. Yadda saxlamaq lazimdir ki, ünsiyyat madaniyyati sosial-psixoloji talim prosesinda inki§af etdirila bilar.

Eyni sahada çaliçanlarin ünsiyyati geni§ manada ünsiyyatdan onunla farqlanir ki, bela ünsiyyat prosesinda maqsad va öz hallini talab edan konkret vazifalar qoyulur.

i§güzar ünsiyyatda taraf - müqabilla qar§iliqli alaqalari kasmak mümkün deyil. i§güzar ünsiyyatin ahamiyyatli hissasini xidmati ünsiyyat, yani insanlarin taçkilat daxilinda, i§ vaxtinda hayata keçirilan qar§iliqli faaliyyati tutur.

Lakin i§güzar ünsiyyat - xidmati ünsiyyata nisbatan daha geni§ anlayiçdir, çünki ham da muzdlu iççilarin va fardi i§agötüranlarin qarçiliqli faaliyyatini ahata edir va takca taçkilatlarda yox, an müx-talif saviyyali i§güzar qabullarda, seminarlarda, sargilarda va s. ba§ verir.

i§güzar ünsiyyat - faaliyyat, informasiya va tacrüba mübadilasinin ba§ tutdugu qar§iliqli alaqa va qarçiliqli faaliyyat prosesidir.

i§güzar ünsiyyat açagidaki asas formalarda hayata keçirilir:

✓ i§güzar söhbat;

✓ i§güzar daniçiqlar;

✓ mübahisa;

✓ diskussiya;

✓ polemika;

✓ i§güzar mü§avira;

✓ kütla qar§isinda çixi§;

✓ telefon daniçiqlari;

✓ i§güzar maktublaçma.

i§güzar söhbat müayyan suallar, yaxud problemlarla alaqadar informasiya, fikir mübadilasidir. i§güzar daniçiqlar maraqli taraflarin ünsiyyat prosesinda razila§dirilmi§ qarar qabul etmasinin asas vasitasidir. i§güzar mü§avira problemlarin mütaxassislar qrupu tarafindan kollektiv müzakirasi üsu-ludur. i§güzar maktublaçma matnin xüsusi üsulla ötürülmasi ila alaqadar müxtalif mazmunlu sanad-larin ümumila§dirilmi§ adidir.

i§güzar ünsiyyatda "yuxaridan-açagiya" dogru, yani rahbarlikla tabeçilikda olanlar arasinda mü-nasibatlarin, etik davraniçin qizil qaydasi beladir: "Çaliçin tabeçiliyinizdakilarla qurdugunuz müna-sibat raisinizdan gözladiyiniz münasibata banzasin".

i§güzar ünsiyyat madaniyyati va onun uguru bir çox hallarda rahbarin öz iççilarina qar§i istifada etdiyi etik normadan, prinsiplardan asilidir. Etik norma va prinsiplar dedikda xidmat zamani hansi harakatlarin etik cahatdan maqbul, hansinin isa qeyri-maqbul oldugu nazarda tutulur. Bu normalar ilk növbada idaraetma prosesinda qabul olunan sarancamlarin nayin asasinda verilmasina, i§güzar ünsiyyati müayyan edan xidmati intizamin neca tazahür etmasina aiddir.

Rahbar va tabeçilikda olanlar arasinda i§güzar ünsiyyat etikasi pozulduqda kollektivda insanlarin

aksariyyati özlarini narahat, manavi cahatdan müdafiasiz hesab edirlar. Rahbarin i§çiya münasibati i§güzar ünsiyyatin bütün xarakterina tasir edir, aksar hallarda isa onun axlaqi-psixoloji iqlimini mü-ayyanlaçdirir. ilk növbada, mahz bu saviyyada axlaq etalonlari va davrani§ qaydalari formalaçir.

i§güzar ünsiyyat ela bir ünsiyyat növüdür ki, bu zaman qar§iliqli alaqalarin maqsadi hansisa i§in gerçaklaçmasi, mövcud problemin halli, yeni amakdaçligin qurulmasi va s. ola bilar. Ünsiyyatin ta-raflari qisminda isa hamkarlar, müdir va tabeçilikda olan §axslar, tarafdaçlar va s. çixi§ edir. Burada taraflarin har birinin statusu müayyan olunur.

Har §eydan avval, §axs öz i§güzar sahasindan olan sanballi peçakarlarin simpatiyasini qazanmali va hamin insanlarla kontakta girmayi bacarmalidir. Yeni baçlayan aksar i§güzarlarin uguru düzgün tarafdaç seçimindan asili olur. Maçhur peçakar ila amakdaçliq yeni baçlayan taraf üçün arzuolunan naticanin alda edilmasini asanlaçdirir. Bazan bir çox insanlar i§güzar münasibatlar yaratmaga çaliçdi-gi zaman kobud sahvlara yol verir, bu alaqalar kobud va bezikdirici çakilda alinir.

Baçqa sözla, i§güzar ünsiyyat prosesinda biz könüllü va ya ixtiyari olaraq özümüzü taqdim etmayi hayata keçiririk. i§güzar ünsiyyatda öz §axsiyyatimizin nümayi§i biza an yax§i §akilda reklam etmaya imkan veran bir prosesdir. Dani§igimiz, harakatimiz, nitqimiz, davrani§imiz, insanlara va atrafdaki-lara münasibatimiz bizim reklamimizdir. Ugurlu i§ adami atrafdakilar tarafindan etimad qazanmali-dir. O, i§ praktikasinda etimada bir qabiliyyati kimi xüsusi diqqat yetirmalidir.

i§güzar ünsiyyatin ugurlu olmasi üçün digar amillar arasinda "özünü tanima", "özünü bilma" amilina da ehtiyac var. Vaxtila Sokratin "Özünü tani" yazisina §agirdi Ksenofon ona bu sözlari söy-lami§dir: "Özünü taniyan onun ^ün nayin yaxçi oldugunu bilir va nayin mümkün oldugunu, naya qadir olmadigini yax§i ba§a dü§ür. Bildiyi §eyla ma§gul olur, ehtiyaclarini ödayir va xoçbaxt yaçayir, bilmadiklarini götürmür, sahv etmir, badbaxtlikdan çakinir. Bunun sayasinda digar insanlarin da dayarini tayin eda bilir va onlardan faydalanaraq ham fayda alda edir, ham da özünü balalardan qo-ruyur". Özünü tanimaqla bir insan digar insanlari daha yax§i ba§a dü§ür, bu ona ünsiyyat manealarini daf etmaya, o cümladan i§ ortaqlarini tapmaq imkanlarini inkiçaf etdirmaya imkan verir. [8, s.308-349]

i§güzar ünsiyyatda i§tirak edan tarafda§ üçün müsbat va nüfuzlu bir imic formalaçdirmaq üçün özünü nitqin kömayi ila taqdim etmalidir. Effektiv nitq taqdimati hayata keçirmalidir. O cümladan, nitqin kömayi ila formalaçan imicimiz baçqalarina göstardiyimiz portretimizdir. Bu, aleyhimiza deyil, bizim ^ün çaliçmalidir, an yax§i keyfiyyatlari haqiqatda göstarmalidir va eyni zamanda sada va sa-mimi olmalidir. Nitqin özünü taqdim etmasinin naticasi i§ adaminin çifahi tasviridir. Nitqla bagli problemlar varsa (hami nitqda dü§üncalarini açiq va aydin ifada eda bilmir), onda "Dani§maq gümü§-dür, susmaq qizildir" deyimi burada maqsadauygundur. Bir sira hallarda sükut, haqiqatan, nitqdan üstündür.

i§güzar adamlarin çifahi nitqinda rast galdiyimiz dil qaydalarinin pozulmasi - acnabi dillardan, xüsusila da rus dilindan götürülmü§ sözlarin adi hal kimi i§ladilmasidir. Mas., rus dilindaki "uje", "davay", "zanit", "xodlamaq", "prosto" va s. kimi sözlar i§güzar mühitda geni§ istifada edilir.

Çifahi i§güzar nitqin bu xüsusiyyatlari adabi dil ^ün arzuolunmazdir, çünki dilin daqiqlik normasini pozur. Burada onlari nitqin qüsurlari kimi nazardan keçirmak düzgün deyil, çünki onlar i§güzar mühitda har yerda içladilmakla normala§mi§lar.

Çifahi i§güzar nitq bir qadar sadala§dirilmi§ xaraktera malikdir. Bununla yanaçi, bu heç da o de-mak deyil ki, mücarrad anlayiçlari ifada edan sözlar burada yolverilmazdir. Lakin yazili i§güzar nitqla müqayisada onlar kamiyyat etibarila ahamiyyatli daracada azdir.

i§güzar ünsiyyat müxtalif vazifalari yerina yetirir. Onlardan baçlicalari açagidakilardir:

• Qarçiliqli faaliyyatin taçkili;

• Çaxsiyyatlararasi münasibatlarin formalaçdirilmasi va inkiçaf etdirilmasi;

• insanlarin bir-birini dark etmasi.

Bütün bunlar ünsiyyatin kommunikativ texnikasi olmadan hayata keçirila bilmaz. Ona yiyalanma saviyyasi iççinin peçaya yararliliginin an baçlica göstaricisidir.

Baçqa sözla, peçakar i§çi açagidakilari bacarmalidir:

✓ Ünsiyyatin maqsad va vazifalarini ifada etmayi;

✓ Ünsiyyati taçkil etmayi;

✓ Çikayat va arizalari araçdirmagi;

✓ Ünsiyyatin bacariq va üsullarina, taktika va strategiyasina yiyalanmayi;

✓ Daniçiqlar aparmagi, i§güzar mü§avirani idara etmayi;

✓ Münaqi§alarin qarçisini almagi va onlari hall etmayi;

✓ Sübut etmayi va asaslandirmagi, dalillar göstarmayi va inandirmagi, raziliq alda etmayi, söhbat, diskussiya, dialoq mübahisa aparmagi;

✓ Psixoterapiya hayata keçirmayi, hamsöhbatindaki stresslari, qorxu hissini aradan qaldirmagi, onun davraniçini idara etmayi.

istanilan i§güzar ünsiyyatda nitq etiketlarinin rolu avazedilmazdir. Nitq etiketlari nitq davraniç-lari qaydalarina göra ünsiyyatin va bu zaman arzu olunan tonalligin qorunmasi üçün istifada olunan vahidlardir. Baçqa sözla, bunlar ela nitq vahidlaridir ki, onlar vasitasila müraciat, diqqatin calb edil-masi, salamlaçma, sagollaçma, taniçliq, üzrxahliq, minnatdarliq, tabrik, arzu, xahiç, davat, baçsagligi, kompliment va s. hayata keçirilir. Nitq etiketlari özlüyünda rasmi va qeyri-rasmi çaraitda salamlaçma, sagollaçma, taqdimat, kübar söhbat va s. ehtiva edir; har hansi müayyan çaraitda baçqa bir çaxsla neca alaqa qurmaq, saxlamaq va ya alaqani kasmayi aydinlaçdirir; daniçan va onun adresati haqqinda, on-larin taniç olub-olmamalari, yaç barabarliyi, çaxsi münasibatlari, xidmati vaziyyati, ünsiyyatin rasmi va qeyri-rasmi çaraitda baç vermasi haqqinda sosial malumat ötürür. Nitq etiketi manasinda içlanib hazirlanmiç nitq davraniçlarinin qaydalari, ünsiyyatin sistemli daniçiq formullari nazarda tutulur.

Nitq etiketlarina yiyalanmak bacarigi, onlari manimsama daracasi, insanin öz içinda garakliyini tamin edir, peçakarligini müayyan edir. Bu sariçta, bacariq, ilk növbada, iç faaliyyati sahasinda daim insanlarla ünsiyyatda olan dövlat qulluqçularina, mamurlara, siyasatçilara, müallimlara, hakim, hü-quq§ünas, sahibkar, jurnalist va xidmat sferasinda çaliçan iççilara aiddir. Nitq etiketi özünü taqdim edan çaxsin bir növ vizit kartidir. Nitq etiketi qaydalarini bilmak, onlara amal etmak, insani sarbast, inamli hiss etmaya, ozüna amin olmaga sövq edir, sixilmaqdan, düzgün olmayan davraniçdan, nara-hatliqdan, gülünc vaziyyata dü§makdan qoruyur.

Nitq etiketi, ilk növbada, adresata yönaldilmi§ dil hadisalari kompleksini aks etdirir va bir neça funksiyani yerina yetirir:

• hamsöhbatlar arasinda alaqanin qurulmasina kömak edir;

• hörmat göstarmayi tasdiq etmak imkani verir;

• baç veran ünsiyyatin statusunu müayyan etmaya kömak edir (dostcasina, i§güzar, rasmi);

• ünsiyyat ^ün alveriçli emosional mühit formalaçdirir va dinlayicilarda xoç tasir oyadir.

istanilan ünsiyyat akti özlüyünda baçlangic, asas hissa va naticadan ibaratdir. Düzgün etiket qaydalarina göra taniç olmayan çaxsla söhbata girmak va özünü taqdim etmak qabul edilmir.

Nitq etiketlari xalqin milli madaniyyatina, tafakkürüna uygun olan nitq madaniyyatinin mühüm bir göstaricisi sayilir. Nitq etiketlari insanlar arasinda münasibatlarin daha samimi qurulmasina tasir göstaran vasitadir. Masalan; zahmat olmasa, buyurun, xahiç ediram, ta§akkürlar va s.

Ünsiyyat protokolunun talab etdiyi bir çox incaliklar i§güzar münasibatin digar sahalarinda da nazara alinir. Müayyan sosial qruplarin tacrübasini, axlaqi anlayiçlarini va zövqlarini aks etdiran iç-güzar etiket içgüzar dairalarda, xüsusila son zamanlarda daha geniç yayilmaqdadir.

Etiket davraniç va ünsiyyat normalarina amal edilmasini nazarda tutur. Ünsiyyat insan faaliyyati, insanin içtirak etdiyi proses oldugu ^ün, ünsiyyat zamani ilk növbada nitq etiketinin xüsusiyyati nazara alinir. Nitq etiketi dedikda, nitq davraniçinin qaydalari, ünsiyyatin nitq formullari sistemi baça d^ülür.

Nitq etiketina yiyalanmiç olmagin saviyyasi insanin peça yararliligi saviyyasini müayyan edir. Bu, ilk növbada, dövlat qulluqçularina, siyasatçilara, müallimlara, hüquqçünaslara, hakimlara, mene-cerlara, sahibkarlara, jurnalistlara, xidmat sahasinda çaliçanlara, yani öz içinin xüsusiyyatina göra daim insanlarla ünsiyyatda olanlara aiddir.

Nitq etiketina malik olmaq nüfuz qazanilmasina kömak edir, inam va hörmat yaradir. Nitq etiketi qaydalarini bilmak, onlara amal etmak insana özünü inamli va sarbast hiss etmak imkani verir, insani öz sahvlari va düzgün olmayan harakatlari ^ün narahatliq keçirmakdan qurtarir.

intensiv nitq faaliyyati talab edan pe§a sahiblari tarafindan nitq etiketlarina amal edilmasi tarbi-yavi ahamiyyata malik olaraq, istar-istamaz camiyyatin ham nitq, ham da ümumi madaniyyatinin yüksalmasina sabab olur. Bu va ya digar müassisanin, istehsal sahasinin, ofisin kollektivinin üzvlari tarafindan nitq etiketi qaydalarina qüsursuz §akilda amal edilmasi mü§tarilarda, tarafdaçlarda xo§ taassürat yaradir, bütün müassisanin müsbat imicini mühafiza edir. Bu cür etiket qaydalara korporativ etiket qaydalari da deyilir. Korporativ etiket pe§a va madani xüsusiyyatlari nazara alaraq i§ mühitinda davrani§ qaydalaridir. Buraya takca davrani§ tarzi va uygun geyim kodu deyil, ham da effektiv ünsiyyat qurmaq, dinlamak, vaziyyatlara düzgün cavab vermak va hamkarlarina hörmatla yanaçmaq bacarigi aid edilir. Komandadaki qar§iliqli alaqanin surati va keyfiyyati i§in hayata keçirilmasina birbaça tasir edir. Ümumiyyatla, korporativ etiketa riayat etmak münaqi§alarin azaldilmasina, amakdaçlarin va müassisanin nüfuzunu artirilmasina kömak edir. Korporativ etiketin asas prinsiplari hörmat, peçakarliq, effektiv ünsiyyat, maxfilikdir.

Bas nitq etiketinin formalaçmasi va ondan istifadani müayyan edan amillar hansilardir?

Nitq etiketi i§güzar münasibatlara daxil olmu§ tarafdaçlann xüsusiyyatlari, onlarin sosial statuslari, tutdugu yeri, pe§asi, milliyyati, dini, ya§i, cinsi, xarakteri nazara alinmaqla qurulur.

Nitq etiketi ünsiyyatin ba§ verdiyi vaziyyatla da müayyan edilir. Bu, bir taqdimat, konfrans, simpo-zium, mü§avira, maslahat va s. da ola bilar. Nitq etiketi müayyan manada camiyyatin manavi vaziyyatini, onun axlaqi dayarlarini aks etdirir.

Nitq etiketi milli xüsusiyyatlara malikdir. Har bir xalq özünün nitq davrani§ qaydalari sistemini yaratmiçdir. Эп asas masala bu va ya digar hamsöhbatla quracagin dialoqun "dilini tapmaq"dir. Dialoq içtirakçilarindan biri daim "siz"dan "san"a (va aksina) keçarak dolaçiqliq yaradirsa, ikinci taraf (daha yax§i olar ki, bu, yuxari instansiya va ya yaçça böyük olsun) "san" müraciatina keçarak, qarçisindakina barabar vaziyyatda olduqlarini göstara bilar.

Эgar uzun müddatdan bari ünsiyyatda olan va bir-birina "san" deya müraciat edan adamlar bir-dan-bira "Siz" müraciatina keçir, hatta rasmi §akilda ad va soyadlarini söylamaya baçlayirlarsa, dialoq aci dillilarin daniçiq formasina çevrilir.

Milli etiketin xüsusiyyatlarini, onun nitq formullarini bilmak, bu va ya digar ölkanin, xalqin i§-güzar ünsiyyat xüsusiyyatlarini ba§a dü§mak xarici tarafdaçlarla daniçiqlar aparilmasi, alaqa yaradil-masi zamani kömak edir. Azarbaycan dilinin özünamaxsus dil xüsusiyyatlari vardir. Adat-ananalarda olan keyfiyyatlar dila da sirayat etmi§dir: böyüklarin yaninda icazasiz daniçmaq olmaz, bir söz soru-§ulursa, atrafli cavab verilmalidir, rastlaçarkan tanimadigin adamlarla da salamlaçmalisan va s.

Dogrudur, Avropaya süratli inteqrasiya dilda da bazi ümumi qaydalar yaratmiçdir, lakin milli qaydalar asasan gözlanilir. Nitq etiketi normalarina amal edilmasi istanilan i§güzar söhbatin aparil-masinin zaruri §artidir. Nitq etiketinin asasini nazakdtlilik taçkil edir ki, o da har §eydan avval, salam-lamani nazarda tutur. Qadim dövrlardan bari insanlar bir-birina hörmatlarini salamlamalar vasitasila bildirirlar.

Kiminsa alini sixarkan, adatan, qisa salamlama sözlari söylayirlar: "Salamlar..", "Sizi görmayi-ma (sizinla görü§makdan) çox §adam", "Xo§ gördük", "Har vaxtiniz xeyir".

Hamsöhbata müraciatla bagli nitq etiketinin müayyan qaydalari mövcuddur. "Siz" müraciati müraciat edanin madaniyyatinin göstaricisi olub, taraf-müqabilina, yaxud hamkarina, ham da özüna hör-mati ifada edir.

Yax§i tarbiya almi§ va marifatli i§güzar insan istar bilavasita raisi, istar tabeçiliyinda çaliçan, istar ya§ca ondan böyük, istarsa kiçikla söhbat etmayindan asili olmayaraq, hami§a bu nazakatli müraciat formasindan istifada edir.

i§güzar §araitda "San" müraciati arzuolunmazdir. Bu müraciata yalniz qarçiliqli ola bildikda, ya-xud qeyri-formal münasibatlara asaslandiqda yol verila bilar.

Bir-biri ila yax§i tani§ olan i§güzar tarafdaçlar, hamçinin öz i§ yoldaçlarina adi va "müallim" sözü, yaxud soyadina "canab" sözünü alava etmakla müraciat edila bilar.

Bizim ölkamizda asrlardan bari insana hörmat alamati olaraq adinin yanina "müallim, bay, usta" va s. artirmaqla müraciat edirlar. Bu bizim ananamizdir. Yalniz yaxin i§ yoldaçlarina adi ila müraciat etmak olar, bu §artla ki, onlar çox cavandir va bela müraciata etiraz etmirlar.

Yad adama "vatandaç", "canab", "xanim", "cavan oglan" - deya müraciat etmak olar. Bugünkü camiyyatda sabit müraciat formasi yoxdur. Razilaçmaq lazimdir ki, yuxarida sadalanan müraciatlarin çoxu müxtalif çaraitlarda yerina düçmür. Bu sababdan biz çox zaman yad adama çaxssiz müraciat etmali oluruq: "Bagiçlayin...", "icaza verin", "Zahmat olmasa.." va s. [5, s. 126-138]

Amerika va Azarbaycan madaniyyatinin ritorik ideallari arasindaki farqlari nazardan keçirak. Amerikanin ictimai va iç hayatinin markazinda hamiça çaxsiyyat olmuçdur. iç adami va siyasatçi har çeydan avval özünamaxsus, canli bir çaxsiyyatdir. Amerika zehniyyati "yerli xüsusiyyata", iç sahalarinda fardi bir müallif üslubunun tazahüründa özünü göstaran bir fardiyyata yönalm^dir. Bir menecerin maktubu, digarindan asanliqla farqlana bilar.

Maçhur amerikali yaziçi, iç adami va publisist Ron Tepper "^güzarliq sanatini neca manimsamak olar" kitabinda 250 maktub va qeydlardan bahs edir. Naçrdaki maktublarin heç biri digarini takrar etmir. Ron Tepper amindir bu iç maktubu "maragi oyatmali va çaxsin, çöbanin va ya çirkatin fardiliyini aks etdirmalidir". Azarbaycan xarakterinin bu cahatdan özalliyi ictimai münasibatlarda olan bir çaxsin "özalliyini" bir növ layaqat kimi heç vaxt göstara bilmir. Azarbaycan madaniyyatinin daçiyicisi, ^güzar münasibatlara girarak, "har kasin dediyi kimi" deyir, çünki bu adatlidir. Azarbaycan menecer ^ün ^güzar ünsiyyatda içtirak ilk növbada müayyan bir naticanin alda edilmasi ila alaqadardir. Ancaq amerikalilar üçün yazili va çifahi içgüzar ünsiyyatin har hansi bir növü özünü göstarmak va özünü tanitmaq üçün bir fürsatdir.

^güzar daniçiqlar zamani har hansi bir qeyda reaksiya sürati, yüksak daniçiq tempi, iç vaxtinin har saniyasini qiymatlandirmaya vardiç edan Amerika menecerlarini farqlandirir. Tasadüfi deyil ki, maçhur "zaman puldur" ifadasi AB§-in qurucularindan olan B. Franklina aiddir.

Amerika madaniyyatinin nümayandalarina xas olan çifahi ünsiyyatda açiqliq va hazirliq daracasi Azarbaycan xalqina xas deyil. Buna göra Azarbaycan dilinda daniçma madaniyyatinin daçiyicilari üçün bir daniçma kontaktina girma prosesi amerikali ila müqayisada o qadar da asan deyildir. K^ada bir sual verarkan, savadli bir Azarbaycanli, ümumiyyatla, üzr istayir. Ancaq bir amerikali bunu inamla va sadaca, köhna bir dostu ila daniçdigi kimi edir.

^güzar ünsiyyatdaki milli farqlar daniçiqlarin spesifikliyinda özünü göstarir. Masalan, fransiz nümayandalari olduqca sart daniçiqlar aparirlar va bir qayda olaraq "ehtiyat" mövqeyini qorumurlar.Çox vaxt Fransa nümayanda heyatinin üzvlari qarçidurma tipli qarçiliqli alaqa növünü seçirlar.

9rab daniçiqlari tarafdaçinin çaxsiyyatina diqqatla yanaçir, bir qayda olaraq, onunla etibarli alaqalar qurmaga çaliçirlar. Daniçiqlarda müzakira olunan bazi detallarin ilkin araçdirmasini aparmagi üstün tuturlar. Latin Amerikasinda daniçiq taktikasi, bir qayda olaraq, müayyan marhalalara bölünmakla avvalcadan içlanib hazirlanmiç daniçiq ssenarilari radd olunur. Latin Amerikalilari daniçiqlara üstünlük verirlar. Rahat, çox rasmi olmayan bir atmosfera üstünlük verirlar, yumoru qiymatlandirirlar va buna yaxçi cavab verirlar. Bizim Azarbaycanli daniçiq aparicilarimiz tez-tez ümumi maqsadlara diqqat yetirirlar va maqsadlarina çatmaq imkanlarina va vasitalarina kifayat qadar ahamiyyat vermirlar. Azarbaycan tarafi risk almamaqla ehtiyatli davranmaga üstünlük verir. [6, s.96-101]

Yuxarida göstarilanlari yekunlaçdiraraq, müxtalif millatlarin nümayandalarinin haqiqi va nitq davraniçlarinin milli va madani xüsusiyyatlarini bilmayin vacibliyini qeyd etmak lazimdir. Baçqalarinin adat-ananalarina hörmat yalniz madaniyyatlararasi angallari açmaga deyil, ham da uzun müddat hazirlanmiç qarçiliqli faydali tarafdaçliq qurmaga kömak edacakdir.

Ela nitq etiketlari vardir ki, asrlar, minilliklar boyu sabit qalir, elalari da vardir ki, müayyan marhalada içlanir va ünsiyyatdan çixir. Masalan; sn illara qadar faal içlanan Yoldaç!, Vatandaç! müraciat formalari artiq qeyri-faaldir. Son dövrlarda canab sözü artiq geniç miqyasda istifada edilir. [1, s.415-427]

Belalikla, deyilanlardan bela qanaata galmak olar ki, ^güzar ünsiyyatda nitq etiketlarinin va müraciat formalarinin da rolu böyükdür. Bela ki, içgüzar hayatda nazakatliliyin mühüm elementi taq-dimatdir. Onun kömayi ila lazimli va xeyirli alaqalar yaratmaq mümkündür. Etiket na zaman va neca taqdim olunmaq lazim oldugunu göstaran müayyan normalari nazarda tutur va onlari ^güzar

ünsiyyatda nazara almaq zaruridir.

9D9BÎYYAT:

1. Abdinova R., Hüseynova N. "Azarbaycan dili va nitq madaniyyati", Baki, 2020.

2. Abdullayev N.9. "Nitq madaniyyatinin asaslari", Baki, 2013.

3. Babayev A. "Azarbaycan dili va nitq madaniyyati", Baki, 2017

4. Cafarov V. "Azarbaycan dilinda i§güzar va akademik kommunikasiya", Baki, 2021

5. öliyeva F. "Azarbaycan dilinda i§güzar va akademik kommunikasiya", "Zardabi Na§r" MMC, Baki, 2024

6. Xalilov B. "Azarbaycan dilinda i§güzar va akademik kommunikasiya", Baki, 2021

7. Mammadli N. "Azarbaycan dilinda i§güzar va akademik kommunikasiya", "Elm va tahsil", Baki, 2022.

8. §iriyev F. "Azarbaycan dilinin nitq madaniyyati va ritorika", "Nurlar" naçriyyat markazi, Baki, 2014.