Научная статья на тему 'Қайта ишловчи саноат тармоқларини модернизациялаш бўйича қарорлар қабул қилишда экспертлар фикридан фойдаланиш услубиёти'

Қайта ишловчи саноат тармоқларини модернизациялаш бўйича қарорлар қабул қилишда экспертлар фикридан фойдаланиш услубиёти Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
142
71
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қайта ишловчи саноат / модернизация / эксперт баҳолаш усули / компетентлик / конкордация коэффициенти. / manufacturing industry / modernization / method of expert estimations / competency / coefficient of concordance

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хомидов Сохибмалик Олимович

Мақолада қайта ишловчи саноат тармоқларини модернизациялаш жараёнларини баҳолашда эксперт сўров усулидан фойдаланилган. Дастлаб ишда мавзуга оид илмий манбаларнинг қисқача тавсифи келтирилган. Сўнгра экспертларни танлаш, уларнинг компетентлигини аниқлаш, экспертлар фикрларининг яқинлик ва келишувчанлик даражаларини баҳолаш каби масалалар баён этилган. Мақоланинг сўнгида олинган барча натижалар умумлаштирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

METHODOLOGY OF EXPERT OPINIONS USING IN DECISION-MAKING OF MANUFACTURING INDUSTRIE’S MODERNIZATION

There is described in the article the method of expert survey in assessing the manufacturing industry modernization process. At the beginning of the work there are brief reviews of scientific sources. Then the presentation of the choice of experts, the determination of the competence of experts, the assessment of the degree of proximity and consistency of expert opinions. At the end of the article all the results are summarized.

Текст научной работы на тему «Қайта ишловчи саноат тармоқларини модернизациялаш бўйича қарорлар қабул қилишда экспертлар фикридан фойдаланиш услубиёти»

Хомидов Сохибмалик Олимович,

Тошкент давлат иктисодиёт университети «Эконометрика» кафедраси катта укитувчиси, PhD

КАЙТА ИШЛОВЧИ САНОАТ ТАРМОКЛАРИНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ БУЙИЧА КАРОРЛАР КАБУЛ КИЛИШДА ЭКСПЕРТЛАР ФИКРИДАН ФОЙДАЛАНИШ УСЛУБИЁТИ

УДК: 658 (575.1)

ХОМИДОВ С.О. КАЙТА ИШЛОВЧИ САНОАТ ТАРМОКЛАРИНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ БУЙИЧА КАРОРЛАР КАБУЛ ЦИЛИШДА ЭКСПЕРТЛАР ФИКРИДАН ФОЙДАЛАНИШ УСЛУБИЁТИ

Маколада кайта ишловчи саноат тармокларини модернизациялаш жараёнларини бах,олашда эксперт суров усулидан фойдаланилган. Дастлаб ишда мавзуга оид илмий манбаларнинг кискача тавсифи келтирилган. Сунгра экспертларни танлаш, уларнинг компетентлигини аник,лаш, экспертлар фикрларининг якинлик ва келишувчанлик даражаларини бах,олаш каби масалалар баён этилган. Маколанинг сунгида олинган барча натижалар умумлаштирилган.

Таянч иборалар: кайта ишловчи саноат, модернизация, эксперт бах,олаш усули, компетентлик, конкордация коэффициенти.

ХОМИДОВ С.О. МЕТОДОЛОГИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ МНЕНИЙ ЭКСПЕРТОВ В ПРИНЯТИИ РЕШЕНИЙ ПО МОДЕРНИЗАЦИИ ОТРАСЛЕЙ ПЕРЕРАБАТЫВАЮЩЕЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ

В статье использован метод экспертного опроса в оценке процессов модернизации отрасли обрабатывающей промышленности. В начале работы приведены краткие обзоры научных источников. Потом изложена процедура отбора экспертов, определение компетентности экспертов, оценка степени близости и согласованности мнений экспертов. В конце статьи обобщены все полученные результаты.

Ключевые слова: перерабатывающей промышленности, модернизация, метод экспертных оценок, компетентность, коэффициент конкордации.

KHOMIDOV S.O. METHODOLOGY OF EXPERT OPINIONS USING IN DECISION-MAKING OF MANUFACTURING INDUSTRIE'S MODERNIZATION

There is described in the article the method of expert survey in assessing the manufacturing industry modernization process. At the beginning of the work there are brief reviews of scientific sources. Then the presentation of the choice of experts, the determination of the competence of experts, the assessment of the degree of proximity and consistency of expert opinions. At the end of the article all the results are summarized.

Keywords: manufacturing industry, modernization, method of expert estimations, competency, coefficient of concordance.

Кириш.

Ривожланган давлатлар тажрибасидан маъ-лумки, кайта ишловчи саноат тармокларининг баркарор ривожланиши мамлакатдаги иктисодий усиш суръатини тезлаштирувчи энг мух,им омил х,исобланади. Айникса, мазкур тармоклар инновация ва билимларнинг янги комбинациясидан фойдалана олиш имкониятларининг юкорилиги, фан-техника ютуклари ва илмий ишланмаларни узида тезда татбик эта олиши, иктисодиёт тар-мокларини технологиялар билан таъминлай олиши, иктисодиётни модернизациялаш ва дивер-сификациялаш даражасини юкори суръатларга кутара олиши каби жих,атлари билан икти-содиётнинг бошка тармокларига нисбатан устувор ах,амият касб этади [1].

Кайта ишловчи саноат тармокларининг дина-миклиги иктисодиётнинг бошка сох,а ва тармок-лари ривожланишига х,ам сезиларли даражада ижобий таъсир этади. Хусусан, саноатнинг озик-овкат ва енгил саноат тармокларининг ривожланиши кишлок хужалиги, урмончилик ва балик-чилик сох,аларининг ривожланишини раFбатлан-тиради.

Кайта ишловчи саноат тармокларининг ривожланиши банк, суFурта, алока, савдо ва транспорт каби хизмат сох,аларининг ривожланишига х,ам кучли таъсир этади. Айникса, хизмат курсатиш сох,асининг бир канча тармоклари кайта ишловчи саноатга бевосита боFлик булиб, мазкур хизмат-ларсиз саноат товарлари истеъмолчиларга шун-чаки етиб бормайди. Шунингдек, кайта ишловчи саноат илмий-тадкикот, улгуржи ва чакана савдо, автомобилларни таъмирлаш ва уларга техник хизмат курсатиш сох,аларининг ривожланишига х,ам яхшигина ижобий таъсир этади.

Юкоридагилар сабабли кайта ишловчи саноат тармокларини баркарор ва мутаносиб ривожлан-тириш бугунги кунда долзарб ах,амият касб этади ва бу каби максадларга эришишда ишлаб чикариш тармокларини модернизациялаш мух,им урин тутади.

«Иктисодчи олимларнинг х,исоб-китобларига кура, ички илмий-технологик салох,иятга асослан-ган тараккиёт йули оркали йилига 2-3 фоиз х,амда модернизация жараёнига энг замонавий техно-логияларни жорий килиш х,исобига йилига 7-8 фоиз кушимча иктисодий усишга эришиш мум-кин» экан [2].

Саноат тармокларини модернизациялаш, ишлаб чикарилаётган мах,сулотлар ракобатбар-

дошлигини оширишга йуналтирилган технологик янгиланишлар жараёни булиб, у тармокдаги технологик колокликни бартараф этиш воситаси х,иобланади х,амда мех,нат ва моддий ресурслар-дан самарали фойдаланиш имкониятини беради. Уз навбатида, техник ва технологик янгиланишлар жараёнининг натижаси юкори технологик рако-батбардош ишлаб чикаришнинг жадал ривожла-ниш шартини белгилаб беради.

Саноат тармокларини модернизациялашнинг асосий максади - тармок ва ишлаб чикарилаётган мах,сулотларни янгилаш, фан сиFимкорлиги юкори булган устувор саноат тармокларини ривожлан-тириш асосида инновацион ривожланишни жадаллаштириш, миллий саноатнинг ракобат-бардошлигини ошириш ва шу оркали ах,олининг усиб х,амда узгариб бораётган эх,тиёжларини туларок кондиришдан иборат [3].

Бирок, саноат тармокларини модернизациялаш мураккаб жараён булиб, у куп вакт ва маблаF талаб этади. Иккинчи томондан, бундай мурак-каблик технологик ривожланишни микдорий бах,олаш имкониятининг нисбатан чекланганлиги ва статистик курсаткичларнинг етарли эмаслиги кабилар билан изох,ланади. Шунинг учун х,ам республика кайта ишловчи саноат тармокларини модернизациялаш буйича карорлар кабул килишда эксперт-мутахассислар фикридан фойдаланиш бу борада максадга мувофик х,исоб-ланади.

Кузда тутилаётган усулнинг афзал жих,ати шун-дан иборатки, бунда мураккаб ривожланиш жара-ёнларини микдорий бах,олаш имконияти етарли булмаган ва муайян жараён ёки объектга нисбатан шахсий фикрларни шакллантириш талаб эти-ладиган такдирда ушбу усулга мурожаат килинади ва сох,а мутахассисларининг фикрларига таянган х,олда тегишли карорлар кабул килинади [4]. Тадкикотда эксперт суров усулининг микдорий жих,атларига асосий эътибор каратилади.

Мавзуга оид адабиётлар та^лили.

Илмий манбалар тах,лили шуни курсатадики, танланган тадкикот мавзуси алох,ида тадкикот объекти сифатида урганилмаган, бирок тадкикот мавзусига тегишли булган эксперт суров усулини куллашнинг назарий ва амалий жих,атлари тадкикотларда атрофлича баён этилган.

Бугунги кунда эксперт суров усули деярли барча фанлар учун умумий характердаги тадкикот усули х,исобланади. Шунинг учун х,ам мазкур усул-дан объектлар ёки ижтимоий-иктисодий х,оди-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 4(124)

саларга оид микдорий маълумотларни шакл-лантиришда, курсаткичларни сифат жих,атдан тас-нифлашда, турли хил рейтингларни ишлаб чикишда, ишлаб чикилган миллий ва халкаро индексларни тасдиклашда, ижтимоий-иктисодий жараёнларни ташхислашда х,амда объектлар хрлатини микдорий бах,олаш каби масалаларни х,ал этишда кенг фойдаланиб келинмокда.

С.Д.Ильенково, Л.М.Гохберг, С.Ю.Ягудин муал-лифликлари остида нашр этилган адабиётда ишлаб чикаришдаги техникаларни алмаштириш буйича карор кабул килишда эксперт бах,олаш усулидан фойдаланилган. Мазкур жараён учун «экспертлар фикрининг келишувчанлик даражаси» бах,оланган ва унинг олинган кийматига караб ишлаб чикаришда янги техникани жорий килиш буйича тегишли хулоса кабул килинган [5].

Е.Ю.Дюйзен тадкикотида эксперт бах,олаш усу-лининг назарий жих,атлари кенг ёритилган булиб, бунда эксперт тах,лилнинг максади ва вазифалари, эксперт гурух,ларини шакллантириш ва улар томо-нидан олинган маълумотларни кайта ишлаш маса-лалари атрофлича баён этилган. Мазкур ишнинг эътиборга молик жих,ати шундан иборатки, муал-лиф экспертлар сонини аниклашда махсус тенг-сизликни таклиф этган ва ушбу тенгсизликни ишлаб чикишда экспертларнинг компетентлик даражасини инобатга олган [6].

Худди шундай тадк,ик,отни Т.Ю.Чернишеванинг х,ам илмий изланишларида куриш мумкин. Муал-лиф экспертларнинг минимал сонини аник,лашда уз формуласини таклиф этган ва бунда альфа параметрни киритган. Унинг фикрича, мазкур параметрнинг кийматлари 0 ва 1 ораликда узгариб туради х,амда у бутун ишнинг мазмунини узида акс эттиради. Бирок, назарда тутилган параметр экспертиза хатосининг минимал даражаси булиб, уни к,андай х,исоблаш мумкинлиги мазкур тадкикотда аник баён этилмаган. Муаллиф эксперт бах,олаш масаласи ва экспертларни танлашда иеарархик ёндашувга нисбий устунлик бер-ган [7].

Эксперт бах,олаш жараёнида энг мух,им маса-лалардан бири - экспертларнинг компетентлик даражасини бах,олаш масаласидир. Вах,олаш жараёнида факатгина компетентлик даражаси юкори булган экспертларни саралаб олиш мак,садга мувофикдир. Чунки, компетентлик даражаси юк,ори булган экспертлар томонидан шакл-лантирилган маълумотларгина бах,оланаётган

объект ёки ижтимоий-иктисодий жараёнлар туFрисида объектив хулосалар чикариш имко-ниятини беради.

Амалиётда экспертларнинг компетентлик даражасини бах,олашда жуда куплаб усуллар кулла-нилади. Жумладан, А.Ф.Гарифулин экспертларнинг компетентлик даражасини бах,олашда куп улчовли индекс усулларидан фойдаланган булса [8], А.Н.Анохин х,ар бир экспертнинг компетентлик даражасини бах,олашда уртача арифметик кий-матдан фойдаланган [9].

А.Н.Павлов ва В.В.Соколов томонидан нашр этилган адабиётда экспертларнинг компетентлик даражасини бах,олаш учун вектор-матрица усул-лари кулланилган. Бунда бах,оланаётган объектга экспертлар томонидан куйилган бах,олар матрица шаклида ифодаланиб, сунгра матрица устида бажарилган амаллар оркали мазкур кийматлар аникланган [10].

Эксперт-мутахассисларнинг малака даражасини бах,олаш масаласи мамлакатимиз олимла-рининг ^ам илмий к,изик,ишлари предмети булиб келмокда. Жумладан, Н.Д.Суюнов, Н.А.Игнатьев ва Ш.Ф.Мадрахимовлар томонидан тиббиёт сох,а-сидаги экспертларнинг лаёк,атлилик даражасини бах,олаш учун махсус усуллар таклиф этилган. Муаллифлар мутахассисларнинг лаёкатлилик даражасини бах,олашда тоифа ва тегишли балл курсаткичларига асосий эътибор карат-ганлар [11].

Эксперт бах,олаш жараёнида навбатдаги энг мух,им масала - «экспертлар фикрининг келишувчанлик даражаси»ни бах,олаш масаласидир. Ушбу жараён конкордация коэффициентини х,исоблаш йули оркали амалга оширилади. Мазкур коэффи-циентнинг олинган кийматлари асосида муайян объект ёки ижтимоий-иктисодий жараёнлар туF-рисида тегишли карорлар кабул килинади. Конкордация коэффициентини аник,лаш усули деярли барча адабиётларда бир хилдир. Аммо, бах,о-ланаётган объект ёки ижтимоий-иктисодий жара-ёнга нисбатан экспертлар томонидан шакллан-тирилган бах,оларнинг устма-уст тушиши конкордация коэффициентини х,исоблаш усулини анча мураккаблаштириб юборади.

Назарда тутилаётган жих,атларни инобатга олган х,олда конкордация коэффициентини х,исоблаш жараёни В.А.Машин томонидан нашр этилган адабиётда [12] х,амда Г.Ф.Ромашкина, Г.Г.Татарова илмий изланишларида атрофлича баён этилган ва конкордация коэффициентининг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 4(124)

ЭКОНОМЕТРИКА ВА СТАТИСТИКА / ЭКОНОМЕТРИКА И СТАТИСТИКА 19

статистик ахамиятлилиги Пирсоннингх2 - мезони ёрдамида бахоланган [13].

Юкоридаги тадк,ик,от мазмунига як,ин булган хисоблаш усулини хамда конкордация коэффи-циентининг статистик ахамиятлилигини Г.Л.Громико тахрири остида чикарилган адабиётда хам учра-тиш мумкин. Бирок, мазкур манбада юкоридаги манбадан фаркли равишда конкордация коэф-фициентининг статистик ахамиятлилигини бахо-лаш масаласи кенгрок баён этилган [14].

Тадк,ик,от методологияси.

Экспертлар маълум бир ёки уз сохаси буйича етакчи мутахассислар булиб, улар узларининг ваколатлари доирасида у ёки бу ходиса ва жара-ёнлар буйича хулосалар ишлаб чикадилар. Эксперт бахолаш усулининг мохияти экспертлар томонидан муаммоларнинг интуитив-мантикий тахлил к,илинишидан иборатдир. Экспертларнинг ишлов беришлари натижасида олинган умум-лашма фикрлари муаммони хал килиш деб кабул к,илинади. Интуиция, мантикий фикрлар ва мик,-дорий бахолардан комплекс фойдаланиш муаммони самарали хал килиш имконини беради.

Эксперт бахолаш усулини куллаш жараёнида асосан экспертларни танлаш ва эксперт гурух-ларини шакллантириш, уларнинг компетентлик даражасини бахолаш, экспертлар фикрларининг келишувчанлик даражасини аниклаш, экспертлар томонидан маълумотларни кайта ишлаш ва олинган натижалар юзасидан муайян карорлар кабул килиш каби масалаларга асосий эътибор кара-тилади.

Одатда экспертларнинг гурухлардаги сони 7 та дан 20 тагача булиши максадга мувофик деб хисобланади. Баъзан бу микдор 10 та дан 30 та гача хам булиши мумкин. Жуда кам микдордаги экспертлар сони ишончсиз натижа-ларни келтириб чикарса, жуда куп микдордаги экспертлар сони эса ташкилий характердаги муам-моларни келтириб чикаради. Шунинг учун экспертлар сонининг зарурий микдорини аниклашда куйидаги тенгсизликдан фойдаланиш тавсия эти-лади [6]:

3 т*

т<—--(1)

2 вш

¡=1

Бунда т* - номзодларнинг умумий сони, Ртах -компетентлик коэффициентининг максимал киймати, - /-экспертнинг компетентлиги.

Баъзан экспертларнинг минимал сонини аниклашда куйидаги формуладан хам фойдалани-лади [7]:

ТУ = 0.5

(2)

—+ 5

V« >

Бунда а - параметр экспертиза хатолигининг минимал даражаси булиб, унинг киймати 0<а<1 ораликда узгариб туради.

Экспертларнинг компетентлик даражасини бахолашда уларнинг бахолари асосий урин тутади ва бу А = ау - шаклдаги матрица куринишида ифодалаб олинади [12]. Бунда т - бахоланаётган

объектлар туплами, п - экспертлар туплами.

Шундан сунг, дастлабки берилган А матрица учун С = АТА матрица хисоблаб олинади. Бунда Ат - матрица берилган дастлабки матрица учун транспонирланган матрица хисобланади. Сунгра, С - матрица каторлари учун турли алмаштириш-ларни амалга ошириб, (3) ифода хосил кили-нади.

2>,

¡=1,л

Уг

с=

СпС12..£1п л/сн С12 ••

П2\П11-'П1п >У = л/с21 С22

Сп\Сп1—Ст Сп2'- -■Спп

2>.

(3)

У.

Ну,

Хосил булган (3) ифодадаги устун матрица экспертларнинг компетентлик даражасини ифода этади.

Юкорида таъкидланганидек, экспертларнинг компетентлик даражасини аниклашда турли хил усуллар кулланилади. Шундай усуллардан бири куйидаги формула ёрдамида аникланади [8]:

(4)

Бунда, К, - ^-экспертнинг компетентлик коэф-фициенти, X , - ^-эксперт томонидан /-объектга куйилган бахо, М, - /-объектнинг уртача бахоси, 5,- - /-объектнинг бахолари йиFиндиси.

Эксперт суров усулида «экспертлар фикрининг келишувчанлиги» жуда мухим ахамият касб этади. Агар экспертлар фикрининг келишувчанлик даражаси юкори булса, у холда эксперт суров нати-жалари ишончли хисобланади. Экспертлар фикрининг келишувчанлик даражасини бахолаш учун

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 4(124)

1-жадвал. Харрингтоннинг вербал-сонли шкаласи.

№ Конкордация коэффициентининг сон кийматлари Экспертлар фикрининг келишувчанлик даражалари

1 0<Ж<0.2 Келишувчанлик жуда паст

2 0.2 <}¥ < 0.37 Келишувчанлик паст

3 0.37 <Ж< 0.64 Келишувчанлик урта

4 0.64 < Ж <0.8 Келишувчанлик юкори даражада

5 0.8 < Ж <1.0 Келишувчанлик жуда юкори даражада

Манба: [17].

«конкордация коэффициенти» хисобланади ва у куйидагича аникланади [15]:

12x5*

,2 ( з-1 (5)

с! х[т -т) v '

Бунда W - конкордация коэффициенти, ё -жалб этилган эксперт-мутахассислар сони, т -объектлар сони, 5 - конкордация коэффициенти-даги микдорий катталик булиб, у куйидагича аникланади:

т ( а Л2

^ЕЁ^ (6)

ы V .5=1 у

Бунда г,5 - /-объектга 5-эксперт томонидан берилган бахо ёки ранг булиб, у куйидагича аникланади:

а

Г1=ИГ*> = (7)

(7) тенгликдаги г нинг уртачаси (г) куйидаги формула ёрдамида топилади:

^ т а

(8)

Агар мутахассис-экспертлар томонидан бах,о-ланаётган объектларга куйилган бахолар устма-уст тушса, у холда конкордация коэффициенти куйидагича аникланади [16]:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

12x5

Ж =

/ \ а

(9)

5=1

Бунда Н5 - 5-ранжирланган кийматлар орасида тенг рангларга эга булган гурухлар сони, ¡!к - к-гурухдаги тенг ранглар сони. Агар экспертлар бахоларида таккослама ранглар булмаса, у холда = 0, Ик = 0 ва шунингдек Т = 0 булади.

Экспертлар фикрининг келишувчанлик дара-жаси сифатини бахолаш учун Харрингтоннинг вербал-сонли шкаласидан фойдаланиш тавсия этилади (1-жадвал).

Харрингтоннинг вербал-сонли шкаласидан куриниб турибдики, экспертлар фикрининг келишувчанлик даражаси 0 ва 1 оралиFида узгариб туради. Агар конкордация коэффициентининг киймати канчалик бирга якинлашса, шунчалик экспертлар фикрининг келишувчанлик даражаси юкори хисобланади ва аксинча.

Амалиётда т > 7 булса, у холда конкордация коэффициентининг ахамиятлилигини бахолаш учун X2 - мезон кабул килинади [16]. х2 - так,симот V = т-1 эркинлик даражаси билан куйидаги кийматни кабул килади:

, 12х£

X =

(11)

Бунда Т5 - 5-ранжирланган кийматлар орасида узаро боFланган ранглар курсаткичи булиб, у куйидагича аникланади:

т,=Ш-к) (10)

к=1

1

¿хтх(т +1)--У]Т5

т-1 Я=1

Агар Ш > х1 булса, экспертлар фикрининг келишувчанлик даражаси уринлидир, акс холда бундай келишувчанлик ахамиятсиз булиб чикади.

Амалиётда экспертлар фикрининг келишувчанлик даражасини бахолаш учун «энтропия конкордация коэффициенти»дан хам фойдаланилади ва у куйидагича аникланади [18]:

=1-

Н

(12)

и

тах

бунда, Н - энтропия ва Нтах - энтропиянинг максимал киймати булиб, у куйидагича топилади:

1-расм. Экспертларнинг компетентлик даражалари (Кгкоэффициентда)1

2-жадвал. Кайта ишловчи саноат тармок,ларида мавжуд технологияни алмаштиришнинг зарурийлик даражаларига экспертлар томонидан курсатилган баллар2.

Объектлар (тармок,лар) Экспертлар

№1 №2 №3 №4 №5

Озик,-овк,ат махсулотлари ишлаб чикариш (01) 5,5 6,0 7,0 6,5 6,0

Тукимачилик махсулотлари ишлаб чик,ариш (02) 5,0 6,0 6,0 6,5 5,5

Кимё махсулотлари ишлаб чик,ариш (03) 4,5 5,5 6,5 6,0 5,5

Асосий фармацевтика махсулотлари ва препаратлари ишлаб чик,ариш (04) 7,0 6,5 7,0 6,0 6,5

Металлургия саноати (05) 6,0 5,5 6,5 5,5 4,0

Компьютерлар, электрон ва оптик махсулотлар ишлаб чикариш (06) 6,5 7,0 6,5 7,0 5,5

Электр ускуналар ишлаб чик,ариш (07) 6,0 6,5 6,0 5,0 5,0

Н = (13)

ы м

Агар Ру = ту /т ва ту = т/пэканлигини ино-батга оладиган булсак, у холда куйидаги тенглик хосил булади:

^ п т ^ т

н = —- = Е1о& п = тЛоё2п (14)

п м /=1 п ]=\

Бунда, р,, - /- объект ва,-ранг эхтимоллигининг бахоси, т - экспертлар ва п - ранглар сони.

Оддий конкордация коэффициентига нисбатан энтропия конкордация коэффициенти бироз купол-рок, натижа беради ва экспертлар томонидан барча объектларнинг ахамиятлилик даражаси бир хил деб

1 Муаллиф хисоб-китоблари.

2 Манба: маълумотлар эксперт суров усули ёрдамида муаллиф томонидан шакллантирилган.

топилганда унинг киймати 1 га (Же = 1) тенг булади.

Эксперт бахолаш жараёнида конкордация коэффициентининг олинган юкори киймати экспертлар фикри келишувчанлик даражасининг юкори эканлигини тасдиклайди. Бундай холатда одатда экспертларнинг бахоланаётган объектга ёки ижтимоий-иктисодий жараёнга нисбатан шаклланган фикрлари бир-бирига якин хисобланади.

Экспертлар фикри якинлигининг улчови сифа-тида амалиётда жуда куплаб усуллар кулланилади. Шундай усуллардан бири Устюжанин формуласи ёрдамида аникланади [19]:

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 4(124)

22 ЭКОНОМЕТРИКА ВА СТАТИСТИКА / ЭКОНОМЕТРИКА И СТАТИСТИКА

2-расм. Кайта ишловчи саноат тармок,ларига экспертлар томонидан курсатилган баллар динамикасидаги вариация коэффициентлари тенденцияси (фоизда)1.

2-ту

V пи

1+

п,

(15)

Бунда - 1- вау-экспертлар фикрларининг бир-бирига мос келишининг улчови ёки «икки эксперт жавоблари як,инлигининг информацион улчови» [20], ту - 1- вау-экспертлар томонидан бир хилда бахоланган омиллар сони, п, ва пу - мос равишда 1- ва у-экспертлар томонидан бахоланган омиллар сони1.

(15) формуладаги

ЙИFИHДИ

>1

1-экспертнинг компетентлик курсаткичи булиб, бунда у 0 < Бд < 1 ораликда узгариб туради. Агар,

Яу = 1 булса, у холда бу эспертлар фикрларининг тулик, бир-бирига мос тушиши ва аксинча холат, яъни, Бу = 0 булса, у холда бу эспертлар фикрининг тулик бир-бирига мос келмаслигини узида ифода этади.

Эмпирик та^лил ва натижалар. Кайта ишловчи саноат тармокларида модер-низациялаш жараёнларини тадк,ик, этиш мак,садида 7 та (т = 1) ишлаб чикариш саноат тармоклари танлаб олинди ва мазкур жараёнларга бахо

1 Муаллиф хисоб-китоблари.

беришда жами 5 экспертнинг (^ = 5) фикридан фойдаланилди.

Шакллантирилган эксперт гурухи аъзоларидан «Кайта ишловчи саноат тармок,ларидаги мавжуд технологияни алмаштириш хозирда к,ай даражада зарур?» мазмунидаги саволга жавоб бериш талаб этилди. Ушбу саволга экспертлар томонидан жавоб топиш мак,садида «7 баллик бахолаш шка-ласи» кабул килинди. Мазкур бахолаш шкаласи куйидан юкорига томон усиб боради ва унинг юкорилаб бораётган кийматлари мос равишда экспертлар томонидан тегишли кайта ишловчи саноат тармокларида мавжуд технологияни алмаштиришнинг шу даражада зарурийлигини узида ифода этади.

Дастлаб шакллантирилган 2-жадвал маълумот-лари асосида экспертларнинг компетентлик дара-жалари бахоланди ва бунинг учун (4) формуладан фойдаланилди. Олинган тахлил натижалари шуни курсатдики, танланган экспертлар орасида 3-экс-пертнинг компетентлик даражаси энг юкори ва 5-экспертнинг компетентлик даражси эса энг к,уйи булиб чикди (1-расм).

2-жадвалда кайта ишловчи саноат тармокларида мавжуд технологияни алмаштиришнинг зарурийлик даражасига экспертлар томонидан куйилган баллар уз ифодасини топган.

Эксперт бахолаш натижалари шуни курсата-дики, кайта ишловчи саноат тармокларида мавжуд технологияни алмаштиришнинг зарурийлик даражаларига экспертлар томонидан курсатилган баллар минимум 4.0, максимум 7 баллни ташкил

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 4(124)

этди. Тахлилларга кура, асосий фармацевтика махсулотлари ва препаратлари ишлаб чикариш тармотида уртача балл 6.6 кийматни (г = 6.6) таш-кил этгани холда энг юкори курсаткични ифода этган булса, металлургия саноатида эса мазкур курсаткич г = 5.5 кийматни ташкил этгани холда энг куйи курсаткични ифода этди.

Кайта ишловчи саноат тармокларида мавжуд технологияни алмаштиришнинг зарурийлик дара-жаларига экспертлар томонидан курсатилган бал-лар динамикасидаги вариация коэффициентлари куйидаги тенденцияга эга булди (2-расм).

Графикдан куриниб турибдики, 05 объект яъни, металлургия саноатини модернизациялаш буйича карор кабул килишда экспертлар томонидан курсатилган баллар динамикасидаги «табакаланиш даражаси» [21] (вариация коэффициенти, F = 15.21), бошка тармокларни модернизациялаш буйича карор кабул килишда курсатилган баллар динамикасидаги табакаланишга нисбатан кучлирок булди. Асосий фармацевтика махсулотлари ва препаратлари (04) ишлаб чикариш тармотида эса мазкур табакаланиш ^ = 5.67) нисбатан паст курсаткични ифода этди.

Олинган тахлил натижаларининг курсатишича, тармокларни модернизациялаш буйича карорлар кабул килишда экспертлар фикрининг келишув-чанлик даражаси, яъни конкордация коэффициенти (W) 0.045 ни ташкил этгани холда ушбу

киймат Харрингтон вербал-сонли шкаласининг 1-тартиб ракамли оралиFида жойлашди.

Конкордация коэффициентининг олинган кий-мати асосида шундай хулосага келиндики, кайта ишловчи саноат тармокларида мавжуд технологияни алмаштириш буйича карор кабул килишда экспертлар фикрининг келишувчанлик даражаси жуда паст. Ушбу х,олат хозирда кайта ишловчи саноат тармокларида янги технологияни жорий этишнинг зарурати йук, деган илмий хулосани шакллантиришга асос булиб хизмат килди.

Хулоса.

Эксперт бахолаш натижаларига кура, металлургия саноатини модернизациялаш буйича карор кабул килишда экспертлар томонидан курсатилган баллар динамикасидаги табакаланиш (F = 15.21), бошка тармокларни модернизациялаш буйича карор кабул килишда экспертлар томонидан курсатилган баллар динамикасидаги табакала-нишларга нисбатан кучлирок булиб чикди.

Олинган тахлил натижаларининг курсатишича, саноат тармокларини модернизациялаш буйича карорлар кабул килишда экспертлар фикрининг келишувчанлик даражаси ахамиятсиз булиб (Ж = 0.045), унга асосан хозирда кайта ишловчи саноат тармокларида янги технологияни жорий этиш максадга мувофик эмас, деб топилди.

Адабиётлар:

1. Lall S. (2000). Technological Change and Industrialization in the Asian Newly Industrializing Economies: Achievements and Challenges. In: Technology, Learning and Innovation: Experiences of Newly Industrializing Economies, eds. Kim L. and Nelson R.R. Cambridge: Cambridge University Press.

2. Махмудов Н.М., Хомидов С.О. Узбекистон саноати: ривожланиш омиллари, тенден-цияси ва муаммолари. - Т.: «Iqtisodiyot», 2017. -158-б.

3. Антонова З.Г., Лившиц В.И. Неоиндустриальная модернизация в современной России. // Известия Томского политехнического университета, 2013. Т. 323. № 6. -С. 34-39.

4. Орлов А.И. Организационно-экономическое моделирование: Учебник: в 3 ч. - М.: Изд-во МГТУ им. Н.Э. Баумана, 2009. Ч. 2: Экспертные оценки, 2011. -С. 486.

5. Инновационный менеджмент: Учебник для вузов. / С.Д.Ильенкова, Л.М.Гохберг, С.Ю.Ягудин и др.; под ред. С.Д. Ильенковой. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997. -С. 327.

6. Дюйзен Е.Ю. Метод экспертного оценивания: руководство к действию. // Креативная экономика, 2014, № 2(86). -С. 30.

7. Чернышева Т.Ю. Иерархическая модель оценки и отбора экспертов. // Доклады ТУСУРа, №1 (19), часть 1, 2009.

8. Гарифулин А.Ф. Экспертное оценивание при разработке эффективной стратегии. // Справочник экономиста, 2013, №8. -С. 4.

9. Анохин А.Н. Методы экспертных оценок. Учебное пособие. - Обнинск: ИАТЭ, 1996. -С. 82.

10. Павлов А.Н., Соколов Б.В. Методы обработки экспертной информации: Учебно-метод. Пособие. ГУАП. - Спб., 2005. -С. 10.

11. Суюнов Н.Д. Нафас аъзолари касалликларида беморларни дори воситалари билан таъминланишининг фармакоиктисодий тахлили ва уни оптималлаштириш. Фармацевтика фанлари доктори диссертацияси автореферати. - Т., 2017. -17-18-б.

12. Машин В.А. Методическое руководство по оценке тестовых процедур, применяемых при работе с персоналом. - М., 2008. -С. 35-36.

13. Ромашкина Г.Ф., Татарова Г.Г. Социология. - М., 2005, №20. -С. 139-140.

14. Теория статистики: Учебник. / Под ред. проф. Г.Л.Громыко. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: ИНФРА-М, 2005. -С. 238-241.

15. Губский М.И. Методика оценки состояния развития логистики в Республике Беларусь. // Проблемы управления, 2011, №3 (40). -С. 123.

16. Жилякова Е.В., Ларин С.Н. Методы и приемы проведения независимой экспертизы. // Вестник ВГУ. Серия: Экономика и управление, 2009, № 2. -С. 113.

17. Галиновский А.Л., Самсонов К.С. и др. Сравнение различных методов контроля и диагностики качества керамики методом экспертного оценивания. // Инновация и экспертиза, 2017, Выпуск 1 (19). -С. 68.

18. Давнис В.В. Прогнозные модели экспертных предпочтений: монография. / В.В.Давнис, В.И.Тинякова; Воронеж. гос. ун-т. - Воронеж: Изд-во Воронеж. гос. ун-т, 2005. -С. 45.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

19. Мартемьянов Ю.Ф. Экспертные методы принятия решений: учеб. пособие. / Ю.Ф.Мартемьянов, Т.Я. Лазарева. - Тамбов: Изд-во Тамб. гос. техн. ун-та, 2010. -С. 16.

20. Пиганов М.Н., Подлипнов Г.А. Экспертные оценки в управлении качеством радиоэлектронных средств: Учеб. пособие. - Самара, Самар. гос. аэрокосм. ун-т, 2004. -С. 55.

21. Соатов Н.М. Статистика. - Т.: Абу Али Ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти, 2003. -327-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.