Научная статья на тему 'Қишлоқ хўжалиги ва саноат ишлаб чиқаришининг мутаносиблиги тежамкорлик гаровидир'

Қишлоқ хўжалиги ва саноат ишлаб чиқаришининг мутаносиблиги тежамкорлик гаровидир Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

CC BY
2864
178
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по ветеринарным наукам, автор научной работы — Шадманов Э. Ш., Эргашев С.

Қишлоқ хўжалигида аҳоли учун озиқ-овқат, кўпгина саноат тармоқлари учун хом ашё етиштириб берилса, саноат бир томондан қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаб, аҳоли учун зарур бўлган истеъмол буюмлари тайёрлаб беради, иккинчи томондан эса қишлоқ хўжалиги учун керакли турли хил техникалар, минерал ўғитлар ва бошқа зарур воситалар етказиб беради. Иқтисодиёт ривожланиб, унинг ижтимоий характери ўсиб борган сари бу ўзаро боғлиқлик янада кучайиб боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Қишлоқ хўжалиги ва саноат ишлаб чиқаришининг мутаносиблиги тежамкорлик гаровидир»

Шадманов Э.Ш. УзМУ, и.ф.д. Эргашев С. ТМИ

КИШЛОК ХУЖАЛИГИ ВА САНОАТ ИШЛАБ ЧИКАРИШИНИНГ МУТАНОСИБЛИГИ ТЕЖАМКОРЛИК ГАРОВИДИР

Цишлоц хужалигида ацоли учун озиц-овцат, купгина саноат тармоцлари учун хом ашё етиштириб бе-рилса, саноат бир томондан цишлоц хужалиги мацсулотларини цайта ишлаб, ацоли учун зарур булган истеъмол буюмлари тайёрлаб беради, иккин-чи томондан эса цишлоц хужалиги учун керакли тур-ли хил техникалар, минерал умтлар ва бошца зарур воситалар етказиб беради. Ицтисодиёт ривожланиб, унинг ижтимоий характери усиб борган сари бу узаро бомицлик янада кучайиб боради.

Маълумки, мамлакатимиз Президен-ти Ислом Каримов узининг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Узбекистон ижтимоий-иктисодий ривожлантириш-нинг устивор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлисида-ги маърузасида иктисодиётни ривожлан-тириш борасида давлат дастурлари кабул килинган булиб, бажарилиши ута дол-зарб ва мух,им булган асосий вазифалар туFрисида батафсил тухталиб утганлар.

Бу маърузада белгиланган улкан вази-фаларни бажаришда саноат билан кишлок хужалиги ривожида маълум мутаноси-бликка эришиш мух,им ах,амият касб эта-ди. Чунки, иктисодиётнинг бу икки асосий сох,алари доимо бир-бири билан чамбар-час боFликликда ривожланади. Ушбу маърузада бу икки сох,анинг узаро боFликлиги ва таъсирини янада кучайтирган х,олда ривожлантиришга алох,ида эътибор каратилган.

"Айни пайтда биз кишлок хужалиги сох,асида, - деб айтиб утади Президен-тимиз И.Каримов, - биринчи навбатда, тупрок унумдорлигини ошириш чорала-рини куриш, барча агротехник тадбир-ларни уз вактида бажариш, замонавий агротехнологияларни жорий килиш, селекция ва уругчиликни янада ривожлантириш, мех,натни ташкил этиш ва раFбатлантириш

билан боFлик, х,али-бери ишга солинмаган катта имкониятлар мавжудлигини хам эъ-тироф этишимиз зарур"1.

Бу ерда кишлок хужалигини х,ам, са-ноатни х,ам ривожлантирган х,олда улар уртасидаги мутаносибликни кучайтириш кузда тутилади. Кейинги йилларда курилган чора-тадбирлар натижасида кишлок хужалигида бир канча ютуклар кулга кири-тилди.

Мамлакатимизда ер майдонларини тулик инвентаризациядан утказиш ва фермер хужаликлари фаолиятини танкидий бах,олаш асосида уларнинг ер майдонларини оптималлаштириш буйича кенг куламли, шу билан бирга, пухта уйланган ишлар амалга оширилди. Бунда фермер хужаликларининг кайси сох,ага ихтисослашгани ва мамлакатимиз худудларидаги ах,оли зичлиги алох,ида эътиборга олинди. Ана шу ишлар натижасида 2010 йил бошига келиб фермер хужаликлари сони 80 628 тага, уларга

1 Каримов И.А. 2012 йил ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ри-вожлантиришнинг устивор йуналишларига баFишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг мажлисидаги маъруза. 2012 йил 19 январь.-Тошкент: "Узбекистон", 2012. 9-б.

V_/

бириктирилган уртача ер майдони хажми эса 60,7 гектарга етди.

2011 йилда 6 миллион 800 минг тонна Fалла, 3 миллион 500 минг тоннага якин пахта, 8 миллион 200 минг тоннадан ортик сабзавот ва полиз, карийб 3 миллион тонна боFдорчилик махсулотлари етиштирил-ди. Шу билан бирга, 6 миллион 600 минг тонна сут, 1 миллион 500 минг тоннадан ортик гушт, 3 миллиард 500 миллион дона-дан зиёд тухум тайёрланди1.

Бундан ташкари барча тоифдаги хужалик субъектлари томонидан жами 11 млн. 919,3 минг тонна мева-сабзавот махсулотлари, шундан 6346,4 минг тонна сабзавот, 1692,9 минг тонна картошка, 1182,4 минг тонна полиз, 1710,3 минг тонна мева ва 987,3 минг тонна узум ишлаб чикарилди.

Сох,ани ривожлантиришда моддий-техник таъминот масаласига энг устувор вазифалардан бири сифатида каралаётгани сабабли кейинги йилларда кишлок хужалигига хориждан ВТ-150 ва Т-4А ру-сумидаги занжирли, МХМ-140 русумли хайдов тракторлари хамда юкори унумли CLASS компаниясининг «Dominator-130» русумли дон уриш комбайнлари олиб келинмокда. Лизинг асосида кишлок хужалик корхоналарига турли хилдаги тех-никалар етказиб берилмокда.

Республикамизда кишлокда тараккиёт ва фаровонликни таъминлашнинг куйидаги асосий йуналишларида фаолият олиб борилмокда:

• кишлокда турмуш даражасини оши-риш;

• кишлок ахлининг манфаатлари-ни янада тулик таъминлашга каратилган хукукий базани мустахкамлаш;

• кишлок жойлардаги инфратузилма тармокларини янада ривожлантириш;

• кишлок хаётининг савияси ва мада-ниятини янги поFонага кутариш;

• кишлок ахолиси, энг аввало, ёшлар-ни иш билан таъминлаш, одамларнинг да-ромади ва фаровонлигини ошириш;

1 Каримов И.А. 2012 йил ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ри-вожлантиришнинг устивор йуналишларига баFишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. 2012 йил 19 январь.-Тошкент: "Узбекистон", 2012. 9-б.

• кишлок хужалигидаги ислохотларни чукурлаштириш, фермерлик харакатини куллаб-кувватлаш;

• кишлокда пайдо булаётган мулкий муносабатларни, янги урта синф вакилла-ри - мулкдорлар, тадбиркор ва ишбилар-монларнинг манфаатларини химоялаш;

• ер, тупрок унумдорлигини дои-мий равишда ошириш, ернинг мелиоратив холатини яхшилаш.

Бу йуналишлар буйича белгиланган аник тадбирларни уз вактида бажарилиши, саноат ишлаб чикариши билан мутаноси-блантирилиши кишлок ахлининг яшаш ша-роити ва турмуш даражасини яхшилани-шига, кишлок хужалигининг янада ривож-ланишига асос булади деб хисоблаймиз.

Президентимиз кишлокларга булган эъ-тиборни янада кучайтиришнинг зарурлиги-ни таъкидлаб, "Шуни очик тан олиш керак-ки, фермер хужаликларини ташкил этиш ва уларнинг масъулиятини янада ошириш бо-расида хали куп иш килишимиз лозим2" -деб айтиб утдилар.

Мамлакатимиз ахолиси таркиби-да кишлок ахолиси сонининг салмокли урин тутиши хам мазкур масаланинг мухимлигини курсатади.

Кишлок хужалигида ишлаб чикариш самарадорлиги даражаси куп жихатдан тармокдаги мавжуд иктисодий ресурс-лардан самарали ва тежамли фойдаланиш хамда иктисодий мутаносибликларнинг таъминланиши билан боFлик.

Кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг самарадорлигига тармокда банд булган ишчи кучидан фойдаланиш даражаси ахамиятли таъсир курсатади. Маълум-ки, собик маъмурий-буйрукбозлик тизи-мида экстенсив хужалик юритиш усули-нинг устунлиги ишчи кучи ресурслари-нинг хисобсиз ва тежамсиз кулланишига олиб келди. Кишлоклардаги йирик дав-лат ва жамоа хужаликлари узлари жой-лашган худуддаги барча ишчи кучини банд килишга уриниши окибатида ундан самарали ва тежамли фойдаланиш тамойил-лари унутилди, кул мехнатига асосланган-

2 Каримов И.А. 2012 йил ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ри-вожлантиришнинг устивор йуналишларига баFишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. 2012 йил 19 январь.-Тошкент: "Узбекистон", 2012. 9-б.

1-жадвал

Узбекистонда цишлоц хужалигига ишлаб чикариш воситалари етказиб берувчи баъзи корхоналарнинг ишлаб чикариш кувватларидан фойдаланиш даражаси (йиллик уртача фоиз х.исобида)1

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Тракторлар 5,2 16,0 17,0 22,4 23,9 23,9 23,9 19,6 20,3 22,8 20,9

Культиваторлар 18,7 14,2 14,7 18,8 24,12 26,0 25,9 25,2 53,2 61,2 34,7

Сеялкалар 24,7 22,0 18,7 5,2 95,1 53,5 37,4 39,5 68,4 23,2 19,1

Минерал уFитлар 52,9 45,2 47,9 49,1 57,7 64,6 75,0 84,2 83,8 85,1 83,9

ликнинг юкори даражаси техника воси-таларини куллаш даражасининг усишига тускинлик килди. Натижада тармокдаги реал мехнат унумдорлиги кескин пасай-иб кетди. Республикамиз мустакилликка эришганидан кейин амалга оширилаёт-ган иктисодий ислохотлар бу камчилик ва нуксонларни маълум даражада барта-раф этган булсада, хамон тармокда ишчи кучининг нисбий ортикчалиги сакланиб колмокда.

Кишлок хужалигида ишчи кучи ресурс-ларидан самарали ва тежамли фойдала-нишни таъминлаш учун куйидагиларга эъ-тибор каратиш лозим деб хисоблаймиз:

• кишлок хужалигида банд булган ишчи кучи ресурсларини узининг ихтисос-лиги, малакаси ва сифати буйича мавжуд иш уринларига мувофиклигини таъминлаш;

• ижтимоий-иктисодий тараккиётнинг хозирги даражасидан келиб чиккан холда кишлок хужалиги учун зарур булган ишчи кучининг оптимал меъёрини аниклаш ва банд ишчи кучи сонини унга мувофиклаштириш;

• "ортикча" ишчи кучи ресурсларини кишлокда кайта ишлаш саноати, ахолига маиший хизмат курсатиш, ишлаб чикариш ва ижтимоий инфратузилма корхоналари-ни барпо этиш оркали банд килиш ва х.к.

Кишлок хужалиги ишлаб чикаришида са-марадорликнинг паст булишига тармокка моддий-техника ресурслари етказиб берувчи сохаларнинг мутаносиб ривожлан-маганлиги, кишлок хужалиги экинлари учун зарур булган минерал уFитлар хажми билан уларни ишлаб чикариш хажми уртасида номувофиклик мавжуд булишидир.

Кишлок хужалик техникалари ва минерал уFитларининг керакли микдорда ет-

1 Манба: Узбекистон Республикаси йиллик статистик туплами 2008 / Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2009; Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг 01/2-05-05/5-190 ва 01/2-05-05/5-188-сонли маъ-лумотномалари.

казиб берилмаслигининг асосий саба-бларидан бири - уларнинг мавжуд ишлаб чикариш кувватларидан тулик фойдалан-маслик хисобланади (1-жадвални каранг).

2010 йилда ишлаб чикариш кувватларидан йиллик уртача фойда-ланиши даражаси тракторлар буйича 20,9%, культиваторлар - 34,7%, сеялка-лар - 19,1%, минерал уFитлар - 83,9% ни ташкил этган. Ишлаб чикаришнинг мавжуд кувватларидан фойдаланишнинг бун-дай даражаси билан ушбу махсулотларга булган талабни кондириш мумкин эмасли-ги тушунарли холдир.

Агар бу сохада мавжуд кувватлардан тула ва унумли фойдаланилса, кушимча ра-вишда катта капитал маблаF сарфламасдан, янги заводлар куриб, янги кувватларни ишга туширмасдан хам кишлок хужалигига етказиб бериладиган воситаларни икки-уч баробар купайтириш имкони куриниб ту-рибди.

Бирок, бундай имкониятларни кулга киритиш учун кишлок хужалиги ва унинг махсулотларини кайта ишлаш саноати уртасидаги мутаносибликни таъминлаш зарур. Чунки, катор жиддий чора-тадбирлар амалга оширилаётганига карамай, бугун-ги кунда кишлок хужалиги махсулотлари, айникса, пилла, жун, тери, пахта ва бошка шу каби хом ашёларни етиштириш ва уларни кайта ишлаб тайёр истеъмол буюмлари ишлаб чикариш уртасида номутаносиблик сакланиб колмокда. Жумладан, пахта хом ашёсининг 34%, меваларнинг 17%, сабза-вотларнинг 12%, полиз экинларининг 7%, узумнинг 25%, терининг 28%,жуннинг 17%, гуштнинг 27%, сутнинг 7% саноатда кайта ишланмокда холос2.

2 Узбекистон Республикаси Президенти Ис-лом Каримовнинг "Жахон молиявий-иктисодий инкрози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари" номли асарини урганиш буйича укув кулланма. -Т.:Иктисодиёт, 2009. 79-80-б.

V_/

2-жадвал

Узбекистонда цишлоц хужалиги мах,сулотларини к,айта ишловчи к,увватларнинг йиллик уртача фойдаланилиши (фоиз х.исобида)1

Кишлок хужалиги махсулот-лари 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Пахта ип 18,9 19,1 15,3 21,3 43,3 - - - - - 78,5

Пахта толаси 54,4 53,0 53,2 52,2 54,6 67,5 67,0 66,5 74,3 70,2 77,2

Тайёр ип газламалар 44,7 46,7 51,6 57,6 51,5 40,5 36,1 37,0 60,1 63,7 76,1

Хом ипак иплар 69,7 76,4 52,9 37,9 49,0 43,9 61,0 54,2 50,0 51,0 59,9

Тайёр ипак газламалар 26,8 46,4 48,9 50,7 48,2 31,1 46,4 48,5 29,4 21,2 59,0

Ун 50,9 54,4 42,6 31,9 53,5 47,1 49,7 53,2 51,1 46,8 31,4

Мевасабзавот консервалари 47,0 43,1 34,9 53,9 40,2 38,1 53,9 43,9 53,6 34,4 60,5

Узум виноси 43,4 48,5 45,7 51,3 37,7 43,0 46,2 51,0 58,8 49,1 61,0

Хужалик совуни 40,7 27,5 33,0 39,6 36,4 42,4 48,4 35,2 44,1 34,4 45,2

Кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш билан уни кайта ишлаб тайёр то-варга айлантириш, ахолига етказиб бериш уртасидаги номутаносиблик натижасида бир канча кишлок хужалиги махсулотлари нобуд булиб, уз истеъмолчиларига етиб бормаяпти ва исрофгарчиликка йул куйилмокда. Шунинг учун хам Президен-тимизнинг юкорида айтилган янги асарида кишлок хужалиги махсулотини кайта иш-лаш саноатини ривожлантиришга алохида эътибор берилган.

Бугунги кунда кайта ишлаш саноат кор-хоналари мавжуд кувватлардан фойда-ланиш жараёнини етарли даражада деб булмайди. Аксинча, кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишловчи мавжуд кувватларнинг йиллик уртача фойдалани-

ши хам талаб даражасидан анча пастдир (2-жадвални куринг).

Бундан куринадики, бугунги кунда мам-лакатимизда етиштирилаётган кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлаш да-ражасини янги корхоналарни курмасдан, мавжуд ишлаб чикариш кувватларидан фойдаланишни яхшилаш оркали хам оши-риш имконияти мавжуд.

Юкоридагилардан келиб чикадики, иктисодиётимизнинг асосий тармоклари булган кишлок хужалиги ва саноат ишлаб чикаришида етарлича номувофикликлар мавжуд. Агар бу номувофикликлар барта-раф этилиб, улар уртасида мутаносиблик урнатилса, бир канча исрофгарчиликлар-нинг олди олиниб, тежамкорликка эришиш мумкин булар эди.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. 2012 йил ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг устивор йуналишларига баFишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисида-ги маъруза. 2012 йил 19 январь.-Тошкент: "Узбекистон", 2012. 9-б.

2. Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг "Жахон молиявий-иктисодий инкрози, Узбекистон шароитида уни бартараф этиш-нинг йуллари ва чоралари" номли асарини урганиш буйича укув кулланма. -Т.:Иктисодиёт, 2009.

3. Узбекистон Республикаси йиллик статистик туплами 2008 / Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2009.

4. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг 01/2-05-05/5190 ва 01/2-05-05/5-188-сонли маълумотномалари.

1 Манба: Узбекистон Республикаси йиллик статистик туплами 2008 / Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2009; Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг 01/2-05-05/5190 ва 01/2-05-05/5-188-сонли сонли маълумотномалари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.