Научная статья на тему 'ҲАЙКАЛТАРОШЛИК САНЪАТИНИНГ ҚАДИМГИ НАМУНАЛАРИНИ ЎРГАТИШ ОРҚАЛИ ТАЛАБАЛАРДА ЭСТЕТИК ТАРБИЯНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

ҲАЙКАЛТАРОШЛИК САНЪАТИНИНГ ҚАДИМГИ НАМУНАЛАРИНИ ЎРГАТИШ ОРҚАЛИ ТАЛАБАЛАРДА ЭСТЕТИК ТАРБИЯНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

114
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — У. Қ. Юсупов

Ушбу мақолада ҳайкалтарошлик санъатининг ўтмиш меросини талабаларга ўргатиш орқали уларда эстетик тарбияни риволантириш назарда тутилган. Бунга асос қилиб эрамиздан олдинги II-IV асрларга оид Ўзбекистон худудидан археологик қазишмалар натижасида Сурходарѐ вилоятидан топилган асори атиқалар асос қилиб олинди. Бу манбаалар талабаларга ўтмишда яшаб ўтган аждодларимизнинг яшаш тарзи, маданияти борасидаги тушунчаларини бойитишга ҳамда тарихий маданиятимизга бўлган тасаввурларини кенгайтишга хизмат қилади деган умиддамиз.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҲАЙКАЛТАРОШЛИК САНЪАТИНИНГ ҚАДИМГИ НАМУНАЛАРИНИ ЎРГАТИШ ОРҚАЛИ ТАЛАБАЛАРДА ЭСТЕТИК ТАРБИЯНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

ХДЙКАЛТАРОШЛИК САНЪАТИНИНГ КАДИМГИ НАМУНАЛАРИНИ УРГАТИШ ОР^АЛИ ТАЛАБАЛАРДА ЭСТЕТИК ТАРБИЯНИ

РИВОЖЛАНТИРИШ

У. К- Юсупов

ТВЧДПУ "Тасвирий санъат"кафедраси катта укитувчиси ulugbekyusupov799@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада хдйкалтарошлик санъатининг утмиш меросини талабаларга ургатиш оркали уларда эстетик тарбияни риволантириш назарда тутилган. Бунга асос килиб эрамиздан олдинги II-IV асрларга оид Узбекистан худудидан археологик казишмалар натижасида Сурходарё вилоятидан топилган асори атикалар асос килиб олинди. Бу манбаалар талабаларга утмишда яшаб утган аждодларимизнинг яшаш тарзи, маданияти борасидаги тушунчаларини бойитишга хдмда тарихий маданиятимизга булган тасаввурларини кенгайтишга хизмат килади деган умиддамиз.

В этой статье предусмотрено популяризировать эстетическое воспитание, обучая студентов прошлому наследию скульптурного искусства. Основываясь на этом, в результате археологических раскопок, посвященных П-1У векам до нашей эры, в Сурходарьинской области были основаны артефакты. Мы надеемся, что эти источники помогут студентам обогатить представления о образе жизни, культуре наших предков, проживающих в прошлом, и расширить их представления о нашей исторической культуре.

This article aims to popularize aesthetic education by teaching students the past heritage of sculptural art. Based on this, as a result of archaeological excavations dedicated to the II-IV centuries BC, artifacts were founded in the Surkhodarya region. We hope that these sources will help students enrich their ideas about the lifestyle, culture of our ancestors living in the past, and expand their understanding of our historical culture.

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

December, 2022

Айритом, Коратепа, давлатининг Аёз калъа каби археологик

Хдммамизга маълумки, хайкалтарошлик энг кадимги санъат турларидан булиб, у хар бир даврда уз йуналиши ва мазмунига эга булган. Утмишга назар ташлар эканмиз, хайкалтарошлик санъати кадимдан тараккий этганлигини курамиз. Мисрлик хайкалтарош Тутмес яратган "Нефертити", ёки Юнонистонлик хайкалтарош Мероннинг "Диск отувчи" (1-расм), Скопаснинг "Раккоса

Монеда" (2-расм) хайкаллари бунинг ёркин намунасидир. Шу жумладан юрти-мизнинг Далварзинтепа, Халчаён, Кампиртепа, Болаликтепа, Афросиёб, кадимги Хоразм Тупрок калъа, Жонбос калъа, бир катор худудларидан казишмалар натижасида топилган олдинги II-

V минггинчи асрларга бориб такалувчи намуналар хайкалтарошлик санъатининг Узбекистон худудида хам узок тарихга эга эканлигидан далолат беради. Бу уринда, айникса, Тупрок калъадан топилган, куза сиртига релъеф услубида ишланган " Она ва бола" худолар тасвири узининг мукаммаллиги билан алохида кимматга эгадир. Аммо хайкалларнинг аксарияти уз юмшок материалда ишланганлиги ва узок муддат тупрок остида колиб кетганлиги сабабли бизгача асл холича етиб келмаган. Урта Осиёнинг кадимий ёдгорликларини урганиш 1930 йилларда бошланган булса, асосан 1960 йилларга келиб бунга эътибор янада

кучайди. С. П. Толстов, В. А. Шишкин, Я. Гуломов, М. Е. Массон, Г. А. Пугаченкова, Б. Я. Ставский, Б. Тургунов каби олимлар бу сохада самарали мехнат килдилар. Шунга

1-расм. Мерон."Диск отувчи" Эрамиздан олдинги V аср урталари

бадиий бундай даврида

2-расм. Скопас. «Раккоса Монеда» Эрамиздан олдинги IV- аср

December, 2022

499

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

карамасдан халигача Урта Осиёда, жумладан, Узбекистон худудидаги эрамиздан олдинги даврларга оид кадимий ёдгорликлар тулалигича урганилгани йук. Аммо хозиргача топилган ва аникланган маълумотларга кура, Урта Осиёда олдинги асрларда хам санъат ва маданият юксак даражада булганлигидан далолат беради. Бу эса халкимиз утмишини урганишда жуда катта имкониятдир. Масалан: Л. И. Ремпельнинг "Архитектурный орнамент Узбекистана" , Г. А. Пугаченкованинг "Архитектурные памятники Нись ", М. Т. Аминжоновнинг "Кадимги ёдгорликлар киссаси" каби бир канча адабиётларда араблар истилосигача булган Урта Осиё ерларидан топилган ёдгорликлардан бошка халклар катори грек ва махаллий халкларнинг бир-бирига таъсири булганлиги тугрисида куплаб маълумотлар келтирилган.

1932 йилнинг октябр ойида чегара кушинлари аскарлари Термиздан 13 км. юкорида Айритомга якин худудда сувда ётган, тош плиткага аканфа дарахти барглари орасига кукракгача рельеф усулида уйиб ишланган учта (арфа, люта ва думбира чалаётган) мусикачи хайкали, яъни фриз булагини Амударёдан топиб олишади (3-расм). Бу хайкал маълум муддат утгач Тошкентга "Тарихий ёдгорликлар хамда маданий бойликларни асраш" кумитасига олиб келинади. Бу топилма келгусида юртимиз буйлаб тарихий ёдгорликларни топиш ва урганиш учун кенг куламли кидирув ишларини бошланишига асосий туртки булди.

Кадимшунос олимлар бу хайкалнинг жуда кадимий эканлигига ишонч хосил килишгач М. Е. Массон рахбарлигида ишчи гурух тузилиб Сурхондарё вилоятига юборилади ва улар томонидан Айритомда олиб борилган казишмалар натижасида куплаб ноёб буюмлар: сапол идишлар, такинчоклар, тангалар хамда хайкалтарошлик намуналари топилган. Юртимиз худудларидан топилган тасвирий ва амалий санъат буюмларининг энг намунали куринишлари Кушонлар салтанати даврига тугри келади.

Шаркнинг Урта Осиёдаги Афгонистон, Покистон, Х,индистон халклари тарихидагина эмас, балки бутун дунё халклари тарихида учмас из колдирган кушонлар даври маданияти инсоният тараккиётининг илгор

December, 2022

3- расм."Мусик;ачилар"Айритомдан топилган рельеф булаклари.

Эрамиздан олдинги I - II асрлар даврларидан бири булган. Топилган санъат ва мехнат намуналарига караб хар кандай инсон хайратга тушади. Чунки, буддизмга хос ишланган хайкалларнинг аксарияти анатомик жихатдан мукаммал ишланган. Санъат асарларини юкори савияда яратиш учун инсон онги ва тафаккури юкори даражада булмоги даркор. Бу хайкалтарошлик намуналари кушон империяси хукумронлик килган даврда халкнинг яшаш тарзи, санъат, илм-фан ва маданияти юкори савияда булганлигини курсатади. Шу давлат яшаган давр эса тарихда " Кушон даври" - деб аталади. Кушон даври эрамиздан олдинги I асрнинг охирларидан тортиб эрамизнинг IV асри яримигача булган даврни уз ичига олади. Х,инд водийсидан тортиб Парфиягача булган ерларни ишгол килган бу буюк империянинг маркази шимолий - шаркий Х,индистон ерлари, яъни хозирги Афгонистон булган.

Ёзма манбаларга караганда кучманчи "Катта юечки" кабиласи Юнон-Бактрия шохлиги устидан галаба козонгандан кейин Амударёнинг унг сохилига жойлашиб олади ва бешта князликка: Хюми, Шуами, Хиса, Думи ва Гуйшуанга булинади. Кучманчи кабилалар Бактриянинг бой анъана- лари, тараккий этган давлат тузуми ва юкори ривожланган маданиятининг шохиди буладилар. Бактрияликлар узларининг ижтимоий - иктисодий тузуми билан кучманчилардан анча юкорида турар эдилар. Шунинг учун улар бактрияликларнинг ютукларини узлаштиришга киришдилар. Бу факатгина кучмачи кабилаларнинг хохишигина булмай, балки жамият тараккиёти такозоси хам эди. ^абила хокимлари биринчи уринда Бактрияда зур тараккий этган товар-пул муомаласини хал килишга киришдилар. Уларда янги тангалар чикариш учун тажриба йуклиги туфайли, энг оддий усул, яъни мазкур худудларда муомалада булган Евкратид ва Гелиокл тангаларига таклид килиб танга зарб кила

https://t.me/ares uz

December, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

501

бошладилар. Археологик тадкикотларга Караганда Гелиокл тангаларига таклид килиб чикарилган тангалар бу даврда купрок муомалада булган. Тангаларнинг олд томонида номаълум шохнинг боши, орка томонида эса юнонлар худоси Зевснинг хайкали урнига отнинг рельефи тасвирланган. Маълумки, Урта Осиё халклари ва айникса,кучманчи кабилалар отларни улуглашган, унга сажда килганлар. ^изиги шундаки, бу хилдаги тангаларнинг асосий кисми Сурхондарё вилоятидан топилди. Тахмин килинишича бу тангалар кушон-гуйшуан вилоятининг хокимлари томонидан зарб килинган. От тасвирини тангаларга жойлаштирилиши бу ерда янги давлат пайдо булаётганлигидан далолат беради. От тасвири туширилган тангалар асосан Далварзинтепа ва Холчаён атрофларидан топилмокда. Шунга асосланиб, Г. А. Пугаченкова "Кушон-гуйшуан вилоятининг пойтахти Далварзинтепа урнида булган" - деб хисоблайди. Янги давлат тараккиётининг иккинчи боскичида тангаларнинг олд томонидаги тасвир узгарди. Унда шохнинг хайкали тасвирланган.

А)

Б)

В)

4-расм. Герай тангаси: А- олд куриниши, Б -орка куриниши, В- орка

куриниш, парча

Унинг юз киёфаси Холчаёндан топилган хайкалларга ухшаб кетади. Тангаларнинг орка томонида отлик киши хайкали тасвирланган ва юнон харфлари билан битилган туртта суз хам мавжуд. Биринчи суз - хукумрон, иккинчи суз - Герай, учинчи суз - халигача укилмаган, туртинчи суз - кушон деб укилади (4- расм). Шундай килиб кушон-гуйшуан уругидан булган биринчи хукумдорнинг номи Герай булганлиги аникланди. Лекин Герайнинг качон хукумронлик килганлиги тугрисида маълумотлар йук. Купгина тадкикотчилар уни милоддан олдинги биринчи асрнинг иккинчи яримида хукумронлик килган деб хисоблашади. Хитой йилномаларидаги баъзи манбаларга кура "Юечки" кабилалари Бактрияни босиб олганларидан кейин тахминан юз йилдан купрок вакт утгач гуйшуан хокими Кадфиз колган турт юечки кабилаларини маглубиятга учратиб узини "Кушон хукумдори"- деб эълон килади. Кужула Кадфиз, Герайнинг

December, 2022

502

Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 12 | 2022

ISSN^^m-nS^^^^^^jte-Facto^

угли ёки набираси булган. Бу хукумдор тез орада Парфия билан Кобулни, кейинрок Арохосия хамда Кашмирни босиб олади ва Кушонлар салтанатига асос солади.

Собик президентимиз И.А.Каримовнинг "Узбекистон заминининг кайси худудига мурожат килмайлик минг йиллар каъридаги илк хаёт нишоналарини, энг кадимий маданият санъат намуналарини, хар кадамда топиш, шу оркали бу ерларда кандай буюк цивилизиция мавжуд булганлигини куриш мукаррар. Зеро, узликни англаш аввало, тарихдан бошланади."- деган cузларида юксак маъно бор.

Кушонлар даври санъатини хар томонлама урганар эканмиз, Узбекистон худудида улкан маданият яратилганининг гувохи буламиз. Бу маданият ва санъат узининг серкирралиги ва характерлиги билан утмиш аждодларимизнинг мехнат махсулини кузгу сифатида намоён килади.

Кушон даври санъати узининг кенг ёйилиши билан турли-туман намуналарни вужудга келтирди. Бундай намуналар тасвирланган ёдгорликлардан бири Холчаёндир. Бу ёдгорлик 1959 йилнинг охири 1960 йилларнинг бошларида Г. А. Пугаченкова рахбарлигида Санъатшунослик илмий тадкикот институти олимлари томондан очилган. Илмий тадкикотлар шуни курсатадики, Холчаён комплекси факат Бактрияни эмас, балки бутун Урта Осиё бадиий маданиятининг умумий тадрижий тараккиётида мухим уринни эгаллайди( 5-расм).

5-расм. Холчаён. Хонакатепа саройининг реконструктив чизмаси Ёдгорликни муфассал таърифлаб утирмай, марказий уринни эгаллаган хайкал композицияларига тухталиб утсак. Бу композициялар хокимлар саройининг тантанали маросимлар утказиладиган заллар атрофини безайдиган унсурлар хисобланиб, хайкалларнинг кейинги тахлилида курсатилишича, улар илк кушон авлоди, Герайлар авлодига хосдир. Хдйкал композициясининг мазмуни асосан, сарой хаётига, тахтиравонда утирган хоким ва унинг аъёнларига

December, 2022

503

Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 12 | 2022

ISSN^^m-m^^^^^^te-Facto^

тааллуклидир (6- расм). Бу даврда яратилган хайкалларда халкларимизнинг ички ва ташки киёфаси, маънавий олами намоён килинган. Хдйкаллардаги соч ва соколлар кукимтир кора рангда,

6-расм. Холчаён. Хонакатепа саройи марказий хонасига ишланган рельеф панонинг реконструктив чизмаси

айримларида чамаси сочнинг кунгир ранглилигини акс эттирувчи оч жигарранг буёк излари кузга ташланади. Кош, киприк чизиклари, куз соккасининг ёй пардаси кора рангда белгиланган.

Подшохлик кавми вакиллари билан боглик бир катор хайкаллар алохида ахамият касб этади. Бу хайкаллар вокеаий шахслар сифатида яратилган булиб, уларнинг юзидаги майда деталларга, куз ифодаси, соч турмаги ва кийим -кечакларидаги букумларгача катта эътибор берилган. Масалан, композициянинг марказида жойлашган тахтиравонда утирган аёл хайкалига эътибор берсак.У товонигача тегиб турган узун куйлак кийиб олган тарзда ифодаланган. Юзи навкирон, тухумсимон шаклда булиб, кенг пешона тепасида тиллакош кузга ташланади. Каншар ёйлари суст ифодаланган булиб, улар аста куз усти юзаси билан туташиб кетади. Юкори кавоклари анча буртик, пастки кавоклар эса хийлагина суст буртган, куз косаси катта, ёнок суяги айтарли сезилмайди. Бурни тугри, ингичка, огзи кичик, лаблари яккол тасвирланган, ияги ясси, бирмунча силликланган булиб, аста буйинга туташиб кетади. Пешона устига тушган куюк сочларини ушлаб турган тиллакош унинг юкори табакага мансуб эканлигидан далолат беради. Шуни айтиш керакки, баъзи тасвирларда европага оид ахолига хос булмаган узига хос марфологик хусусиятлар мавжудлиги аник кузга ташланади.Бу биринчи навбатда куз кисмига, бурун тузулиши ва ёнок буртмаларига тааллуклидир. Дархакикат, хайкал тасвирида муъжазгина куз уйиклари, бодомковоклик, кузнинг ташки бурчаги ички бурчагидан юкорирок эканлиги, ёнокларнинг нисбатан буртганлиги каби мухим белгилар тасвирлардаги

December, 2022

504

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

одамларда монголоид иркига мансуб унсурларнинг муайян кисми мавжудлигидан далолат беради.

Сурхондарёнинг Далварзинтепа, Айритом, Кампиртепа, Болаликтепа, Коратепа, Самарканднинг Афросиёб каби худудларидан топилган куплаб хайкалтарошлик намуналари жахон халклари тарихи ва маданиятида юксак уринларни эгаллайди. Зеро, кадимшунос олим М. Е. Массон Афросиёбда археологик казишма ишларини олиб бораётганда шогирдларига карата: "Билинглар, европа хали кошикни ихтиро килмаган бир пайтда, бу ерлик халк санчки(вилька)да овкат еган экан"- деб бежизга айтмаган. Бу айни хакикатдир.

REFERENCES

1. Одноралов Н. В. Скульптура и скульптурные материалы. М, 1975

2. И.Носиров Материалшунослик. Олий укув юрти талабалари учун дарслик. Т. Узбекистон 2001 й. 252 б.

3. Ставиский Б. Я. "К югу от Железных ворот» М. 1977 г

4. Исломов Ф. Х. Хдйкалтарошлик. « Укитувчи» нашриёти. 2007 й.

5. У.К. Юсупов Хайкалтарошлик. Олий укув юрти талабалари учун укув кулланма. 2014й.

December, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.