CC BY
8Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 ^
2021 - 5.81
ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ PHILOLOGICAL SCIENCES
AXiOLOGiCAL COMPONENT OF THE CONCEPT OF THE LANGUAGE AND
CULTURE
ULVIYYE ISMAYIL GIZI AGHAMIROVA
ASPU, The Center of Foreign Languages, teacher
Summary
In this research work, attempts were made to define the research object of culturology and to reveal the types of culture, its layers, its relationship with other fields of science, including humanities, as well as psychology, sociology and others. In the study of culturology, attention is paid to the cultural, social, state and national characteristics of peoples who speak one or another language and have a culture with all its unique characteristics.
Key words: culture, linguculturalology, language, concept, component, linguistics.
АКСИОЛОГИЧЕСКАЯ СОСТАВЛЯЮЩАЯ КОНЦЕПЦИИ ЯЗЫКА И КУЛЬТУРЫ
УЛЬВИЙЕ ИСМАИЛ КЫЗЫ АГАМИРОВА
АГПУ, Центр иностранных языков, преподаватель
Аннотация
В данной исследовательской работе были предприняты попытки определить объект исследования культурологии и выявить типы культуры, ее пласты, ее связь с другими областями науки, в том числе гуманитарными, а также психологией, социологией и другими. При изучении культурологии внимание уделяется культурным, социальным, государственным и национальным особенностям народов, говорящих на том или ином языке и обладающих культурой со всеми ее уникальными особенностями.
DiL УЭ M9D9NTYY9T KONSEPSiYASININ AKSiOLOJi KOMPONENTi
ULViYYa iSMAYiL QIZI AGAMiROVA
Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Universiteti, Xarici Dillar Markazi, muallim
Xulasd
Bu tadqiqat i§inda kulturologiyanm tadqiqat obyektini muayyan etmaya vd mdddniyydtin novlarini, onun tabaqalarini, onun digar elm sahalari, o cumladan humanitar elmlar, hamginin psixologiya, sosiologiya va baqqalri ila alaqani a§kar etmaya cahdlar edilmi§dir. Kulturologiyanm tadqiqinda bu va ya digar dilda dani§an va butun ozunamaxsus xususiyyatlari ila madaniyyata sahib olan xalqlarin madani, sosial, dovlat va milli xususiyyatlarina diqqat yetirilir.
Agar sozfor: madaniyyat, linqvokulturologiya, dil, konsepsiya, komponent, dil§unasliq.
Dil va madaniyyat konsepsiyasinin aksioloji komponenti an mühüm komponenti kimi taninir. Lakin dil?ilarin bu komponentin mahiyyati, daha dogrusu dil madaniyyatinin ahamiyyatini öna 9akmakla bagli müxtalif baxi§ bucaqlari mövcuddur. Malumdur ki, linqvistik va madani konsepsiya camiyyatin müayyan inki§af marhalasinda davrani§ normalarini va dayarlarini müayyanla§dirir. Dil - madaniyyat anlayi§inin sosial-madani dövrla alaqasi asarlarda, media materiallarinda, matnlarda mü§ahida olunur. insan yalniz özüna maxsus fiziki va madani faaliyyati ü9ün zaruri olan hadisalari, anlayi§lari va realliq kateqoriyalarini qiymatlandirmak imkanina malik olur. Karasik (2002) va Qonzales (2017) linqvistik va madani konsepsiyanin Ü9 komponentini müayyan etmi§dir: dayar, fakt, obraz.
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81 ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
PHILOLOGICAL SCIENCES
Linqvistik va madani konsepsiyanin "dayar" komponenti - madaniyyatin öyranilmasi, yani onun asas prinsipi olan dayar tatbiqi ila tamsil olunur. Malumdur ki, dilda özündan kanar manalar va istinadlar mövcuddur. istanilan bir dilda mövcud olan manalar müayyan bir sosial qrupun madaniyyatini tamsil edir. Har hansi bir dil sosial qrupun madaniyyatina i§aradir. Belalikla, bir dili öyranmak takca alifbani, manasini, qrammatik qaydalarini va dilllarin siralanmasini öyranmak deyil, 9ünki insanlarin ünsiyyat prosesi mürakkabdir. Mesajlarin 9oxu paradil vasitasila ötürülür. Bu kömak9i ünsiyyat üsullari madaniyyata xasdir. Ona göra da madaniyyatin daha geni§ 9ar9ivasi nazara alinmasa, ba§qa camiyyat va etnik qruplardan olan insanlarla ünsiyyat qurmaqda anla§ilmazliq tahlükasi ila üzla§a bilarik. Müayyan bir camiyyatda böyüyarak, dediklarimizi va etdiklarimizi dayi§dirmak va ya vurgulamaq ü9ün jestlardan, baxi§lardan, ton va ya sasda cüzi dayi§ikliklardan va digar kömak9i ünsiyyat vasitalarindan neca istifada etmayi qeyri-rasmi §akilda anlami§ olariq. Bu madani-spesifik texnikalari uzun illar arzinda asasan mü§ahida va taqlid etmakla öyranmak mümküdür. Bununla bela sözlarin manasi sas tonu va xarakteri ila da dayi§a bilar. Dil va madaniyyat mürakkab, homoloji alaqaya malikdir. Yani, bir sözda dil madaniyyatla mürakkab §akilda i9-i9adir. Onlar birlikda takamül ke9irmi§, bu prosesda bir-birina tasir etmi§, son naticada insan olmagin na demak oldugu formala§mi§dir. Bu kontekstda A.L.Krober demi§dir: "Demali, madaniyyat nitqin mövcud oldugu vaxtdan ba§layir va bundan sonra har ikisinin zanginla§masi digarinin daha da inki§afi demakdir".
Madaniyyat insanlarin qar§iliqli tasirinin mahsuludursa, madani tazahürlar xüsusi nitq icmalari tarafindan qabul olunan ünsiyyat aktlaridir. Rossi Landinin (1973) fikrinca "Müayyan bir dilda dani§arkan bir-birimizla mübadila etdiyimiz mesajlarin macmusu nitq icmasini, yani bütün camiyyati dani§iq baximindan ba§a dü§mü§dür". O, daha sonra izah edir ki, bütün u§aqlar öz dillarini öz camiyyatlarindan öyranirlar va dil öyranma prosesinda ham da onlarin madaniyyatini öyranir va idrak qabiliyyatlarini inki§af etdirirlar. Linqvistik nisbilik prinsipina göra dünya haqqinda dü§ünca tarzimiz onun haqqinda istifada etdiyimiz dildan birba§a tasirlanir. 9sl dünya böyük öl9üda §üursuz §akilda qrupun dil vardi§lari üzarinda qurulur. He9 bir iki dil eyni sosial realligi tamsil edacak qadar ox§ar deyil. Farqli camiyyatlarin ya§adigi dünya bir-birindan farqlidir. Eduard Sapirin (1929) fikrinca, danimaq bir madaniyyati qabul etmakdir, madaniyyati bilmak isa dil bilmak kimidir. Dil va madaniyyat homoloji psixi realliqdir.
Har hasi bir etnomadaniyyatda Lev Tolstoy madaniyyatin 4 növünü müayyanla§dirmi§dir:
1) Tahsil madaniyyati (Kitabparast va ya elitist);
2) Xalq madaniyyati (Kandli madaniyyati);
3) Ümumi nitq;
4) 9nanavi-pe§akar subkultura (ari9ilar, dulus9ular va sanatkarlar madaniyyati).
Malum oldugu kimi, linqvokulturologiya dil va madaniyyatin qar§iliqli alaqasini öyranir, lakin faqrlidir. Qeyd etmak lazimdir ki, XIX asrin ba§langicindan dil va madaniyyat problemi filosof, dil9i va kulturoloqlarin diqqat markazinda olmu§dur. Dünya dil9ilarinin aksariyyati dillari dialektlardan ayirmagin mürakkab va 9ox mübahisali oldugu fikirla realla§irllar. Har bir ölkanin özünün rasmi dili oldugu halda rasmi dil rasmi sanadlarda, hökümat sanadlarinda (qanun va sarancamlarin hazirlanmasinda) istifada olunur. Lakin dillarin "milli" oldugu, dialektlarin isa "regional" oldugu va dialektlarin daha az sayda insanlar tarafindan dani§ildigi vurgulanir. Dil9i-alim Maks Veynri§ söylami§dir: "Dil ordu va donanma ila dialektdir".
Dilin tarkib hissalarinin, o cümladan madaniyyatin qar§iliqli tasirinin öyranilmasi, ham9inin dilda madani amillarin meydana 9ixmasi, forma va prinsiplarin a§kara 9ixarilmasini öyranmak hal-hazirda dil9iliyin qar§ida duran problemlarindan biridir. Realliq hadisalarina münasibat, elaca da zaman, kamiyyat, cins, hal kateqoriyalarina münasibat etnosun hayat tarzindan, gündalik rejimindan, aat-ananalarindan va mentalitetindan asilidir.
£oxsistemli dillarda linqvo-madani amillarin ümumi va farqli yollarinin müayyan edilmasinin ara§dirilmasi vacib amillardan hesab olunur. Madani amillar dil sisteminin leksik va frazeoloji vahidlarinda deyil, ham da onun qrammatik kateqoriyalarinda öz aksini tapmasidir.
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81 ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
PHILOLOGICAL SCIENCES
Dil informasiya da§iyicisi olmaqla, madaniyyatin hayata ke9irilmasinin spesifik vasitasidir. Deyilanlara uygun olaraq, etnosun mentalitetindan va dünyagörü§ündan asili olaraq dilda madani amillar kodla§dirilir va de§ifra olunur. Dil va madaniyyatin qar§iliqli tasiri 9oxsistemli dillarin da§iyicilari arasinda ünsiyyat prosesinda yaranir va tamamila farqli §akilda özünü göstarir.
Tadqiq etdiyimiz mövzu dil§ünasligin digar sahalari ila müqayisada nisbatan yenidir. Aparilan ara§dirmalar göstarir ki, dil^ilik elminin linqvokultural aspekti XX asin avvallarinda meydana 9ixmi§ va ölka§ünasligi tadrican siradan 9ixarmi§dir. Linqvokulturalogiyanin nisbatan yeni tadqiq sahasi olmasina baxmayaraq, dil va madaniyyatin qar§iliqli alaqasi problemlarinin öyranilmasinin metodoloji asaslari davamli olaraq formala§maqdadir ki, biz bu tadqiqat i§inda onun bir sahasini ahata etmaya cahd etmi§ik. Bu tadqiqat problemin kompleks §akilda nazardan ke9irilmasi meyarlarinin müayyan edilmasi, o cümladan linqvokulturalogiyanin sarhadlarinin müayyan edilmasi va bu fannin maktab va ali tahsil müassisalarinda tadrisinin zaruriliyini ahata edir, 9ünki linqvokulturalogiyanin informasiyasi talabanin sari§tasinin zaruri kommunikativ hissasina 9evrilir, dil vahidlarini semantikasinda spesifik tarzda özünü biruza verir. Linqvokulturalogiya dil va madaniyyatin qar§iliqli alaqasini öyranir, lakin madaniyyatyönümlü dil9ilikdan farqli olaraq bu elmi i§da asas diqqat dil aspektina yönaldilmi§dir.
1. Алефиренко Н.Ф. Спорные проблемы семантики. Москва: Гнозис 2005, 326 стр.
2. Logman Dictionary of Contemprrary English London Perason Longman, 2009, 2082 p.
3. Зукова Ирина. Консептосфера культуры и фразеологии: теория и методы лингвокультуралогического изучения. Москва: Ленанд.
4. Воробьев В.В. Лингвокультуралогия. Монография.-М., Изд-во РУДН, 2008.
9D9BIYYAT
