CC BY
4Галиуллин Фариз Мицнулла улы. 1954 ел.
Авылыма
сугыш утмесе де
(Татар Буасы Беек Ватан сугышы чорытда)
ТАТАРСТАННЫЦ АТКАЗАНГАН УКЫТУЧЫСЫ, ХЕЗМЭТ ВЕТЕРАНЫ ФАРИЗ МИЦНУЛЛА УЛЫ ГАЛИУЛЛИН БЕЛЭН ЭЦГЭМЭ
— Фариз ага, мин сезнец тарафтан «Гасырлар авазы» журналына щибэрел-гэн, авылыгыз тарихына, бигрэк тэ сугыш елларына кагылган хатлар, материаллар белэн таныштым.
1947 нче елда 7 нче сыйныфтаукыган-сыз икэн. Беренче сыйныфка 7 яшътэ кабул ителгэч, Сез, димэк, 1933 нче елда ту-ган замандашыбыз, сугыш елларында 8-12 яшълэрдэ булгансыз. «Яшълек хатирэлэре йврэктэ тирэн эз калдыралар, микербан-лы, тэрбияле адэм балаларында алар оны-тылмыйлар», — дип язасыз.
— Эйе, авылдашларымныц яшэу шартлары хэтеремдэ. Сугыш вакытында колхозыбызньщ кэнсэлэре «штаб» иде. Ан-да авылныц бердэнбер телефоны haM репродукторы урнашкан иде.
Кыш кеннэрендэ ашлама ечен кел haM кош тизэге ж;ыя идек. Аныц район буенча планы бар иде. Мэктэптэн кайткач, мин да кутэрэмгэ калган атка чана ж;игеп ашлама ташыдым. Аны ашлык амбарлары янында салам тубэле, тал чыбыгыннан уреп корыл-
«
ган сарайга бушата идек. Кел ж;ыю планы-ныц утэлеше «Яца юл» район газетасыныц hэр санында бирелэ иде. Мин, 1 нче сыйныфка кергэнче ук, шул газета ярдэмендэ укырга ейрэндем: башта латин хэрефлэре белэн, соцрак «кириллица» белэн.
Бэрэцгелэр утыртканда гади ат сука-сына алты хатын-кыз ж;игелэ: икесе тэртэ арасына, ике яктан икешэр хатын-кыз аркан белэн тарта иде. Элбэттэ, ирлэре су-гыштагы тол хатын-кызларыбыз. Эмэсез бэрэцге утыртып булмый иде. Гомумэн, бэрэцге утырту татар авылларында борын-гы заманнан калган йола, гадэт! Эмэлэр бо-рын-борыннан безнец миллэтебезгэ хас. Ул безнец каныбызга сецгэн, бабаларыбыз йо-ласы, гадэте.
— Фариз ага, Сез туган авылыгыз шэ-хеслэрен искэ аласыз. Мэсэлэн, эцгэмэбез темасына туры килэ торган квнэрле-хез-мэтлелэре...
— Эйе. Мэсэлэн, Дамалетдинов Ни-сахетдин (Нисах) абый — республика ку-лэмендэ билгеле аучы иде. Сугыш елла-
рында Белоруссия, Украина haM башка кай-бер елкэлэрдэге бурелэр, сугышта ату-шартлаулардан куркып, безнец якка качып килделэр. Тирэ-якларны бурелэр басты. Алар урамнан этлэрне, каралты-сарайлар-дагы сарыкларны, колхоз фермаларында-гы терлеклэрне буып, республикабыз ху-ж;алыкларына зур зыян китерэ башлаган-нар иде. Кетулэре белэн безнец авылга да килэлэр иде. Нисах абый, ярдэмчесе На-сыйбулла бабай Хэйбуллин белэн, бер се-зонда 14 буре аттылар. Нисах абыйга Буа Аучылык союзыннан Карлы елгасыныц ярыннан ярына ж;итэрлек ж;этмэ бирделэр. Мин Нисах абый белэн Карлы елгасын 2-3 тапкыр сезэ идек: 5-6 килолы чуртаннар, бэртэслэр, алабугалар, сазаннар — зур ба-лыклар керэ иде, 4 чилэк (32 килограмм) балык тота идек. Нисах абый мица уз еле-шемне бирэ иде. Мица — 9-10 яшьлек ма-лайга (без ул чакта гаилэдэ 9 кашык) бу зур байлык, кузгалак, кычыткан, балтыр-ган ашларына караганда бай ризык иде!
Тимерчебез Кадыйр абый Кэримов ту-рында тулы бер повесть яки роман язып бу-лыр иде. Ул Татар Буасыныц «Кулибины» булган. Тимерче буларак тирэ-як авыллар-да дан тота иде. Кадыйр абый ат дагалау, уру машиналарыныц (ургычларныц) сын-ган валларын, тракторларныц ватылган де-тальлэрен, эш коралларын ясый иде. Тус-таган, чилэк, пычак, пэке, подаука, кеян-тэ, керэк, сэнэк hэм башка нилэр генэ яса-маган ул. Сугыштан соц да эле авылныц купчелек ирлэре Кадыйр абый ясаган бритва белэн кырыналар иде.
Эле бугенге кеннэрдэ дэ авылыбыз ос-талары: «Бу Кадыйр абый етергесе, кайчы-сы...» — дип, горурлык белэн сейлилэр.
Безнец Татар Буасы авылында hэр ел-ны «майныц уны» (иске стильдэ, яца стиль-дэ 23 нче май) уткэрелэ иде. Сабан туе бэй-рэме иде ул. Карт бабайлар урам буйлап тэкбир эйтеп авыл башына, «Кызыл яр» дип аталган тимерче алачыгы янына килэ-лэр иде. Корбан чалып, казан асып, безне, ачлыктан киселгэн бала-чагаларны сый-лыйлар иде (сугыштан соцгы авыр еллар-да). Сабан туе урман аланында уткэрелэ иде.
— Фариз ага, мин, журнал редакция-сендэ, Сезнец хат-язмаларыгыз белэн та-нышкач, шундый фикергэ килдем: Сез, Татар Буасы авылы, узегезнец туган як та-рихчысы. Алар архив документлары булып урнашачак. Бу свйлэшудэ, мине, Сезнец Беек Батан сугышы елларындагы тормышы-
гызны чагылдырган мэгълуматлар кызык-сындыра бит...
— Сугыш башлангач та, муллабыз Сэйфетдинов Шэрэфетдиннец вафат бу-луы аеруча хэтердэ сакланган. 1941 нче ел-ныц октябрендэ, мин 2 нче сыйныфта укый идем. Сугыш барган чак. Мулла бабайны ж;ирлэгэн зиратка без, бала-чага, сэдака емет итеп бардык. Деназа намазын мэче-тебезнец азан эйтучесе Иосыпов Сабир бабай hэм мэзине Таж;етдин бабай укыдылар. Мулла бабайныц хатыны Наhар эби безгэ сэдака итеп кулъяулыклар елэште.
1941 нче елныц маенда мин 1 нче сый-ныфны тэмамладым. 1 нче Май демонстра-циясендэ авылыбыз урамнары буйлап кызыл флаглар белэн барабыз. Эби-бабалар куз яшьлэрен яулык очы белэн сертеп, без-нец шатлыгыбызга кушылып елыйлар. Мо-ны без ацламыйбыз. Мулла бабай Шэрэ-фетдин дэ безнец каршыга капка тебенэ та-якка таянып чыгып баскан иде. Озын буй-лы, киц ж;илкэле, ак сакаллы ж;итез бабай hэрчактагыча безгэ кул болгады, шулчак укытучыбыз Гариф абый: «Бетсен мулла-лар!» — дип кычкырды. Без «Ура!» кыч-к^1рабыз. Лэкин ни ечен безне ^эй буе ал-малар белэн сыйлаучы мулла бабай «бет-сен» икэнлеген ацламыйбыз. Мулла бабай куз яшьлэрен сертэ-сертэ, тыныч кына ишек алдына кереп киткэч мица бик моц-су булган иде. Авыл халкы указлы мулла-га карата эчкерсез хермэтен беркайчан да киметмэде, югыйсэ. Кулаклар белэн керэш чорында аныц йортын, бар милкен талап каядыр башка авылга алып китэлэр. 19361937 елларда аныц мэhабэт йортын сутэ-лэр. Мулла бабай тормыш иптэше белэн Хэлилов Вэли мунчасында яшилэр, анна-ры сутелгэн йорт урынына 3x4 метрлы ике тэрэзэле йорт салалар. Халык аны кендэ-лек аш-су белэн тээмин итеп торды. Мэ-четнец манарасын кискэч тэ дин тукталма-ды. Картлар яшерен рэвештэ шэхси йорт-ларда ж;омга намазы укыдылар. Корбан hэм Ураза бэйрэмнэрендэ зират естендэ бэй-рэм намазлары башкардылар. Мулла бабай 1941 елныц 15 октябрендэ вафат булды. Аны улы Габделкадыйр бабай, минем эти-ем Мицнулла, Закир бабай Иосыпов, Сабир бабай Иосыпов h. б. картлар ж;ирлэде. Кар яуган иде. Шунысы да куанычлы — мулла бабайныц зур каен тебендэге кабе-ре hэр язны чистартылып тора. Э аныц эшен яшерен рэвештэ Сабир бабай Иосы-пов, безнец кода бабай Сэлахетдин Шэрэ-фетдинов h. б. дэвам иттелэр. Татар Буасы
58,
60-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОМ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОИНЕ
халкы уз догаларын Дицуга, авылдашла-рыньщ сугыштан исэн кайтуларына ба-гышлады, изге йолаларын саклап килде.
— Шэрэфетдин мулланыц биш оныгы сугышныц беренче квннэреннэн ук фронт-ка киткэн икэн ...
Сулдан уцга: Шэрэфетдинов ТаИир, Йосыпов Мирза, Хеснетдинов Зэкэрия.
Сулдан беренче: Йосыпов Гаяз Закир улы.
— Эйе, шулай булып чыкты шул. Беек Ватан сугышына, фронтка иц куп улла-рын ж;ибэргэн 2 гаилэбез бар. Шэрэфетдинов Кадыйр бабай уллары: Нурмехэммэт, Рэуф, Сафатдин, Нурулла, Камэретдин, Йосыпов Закир бабай уллары: Тэуфикъ, Га-язетдин, Зэкэрия, Гаделж;ан.
Мэгълум булганча, сугышка алынучы-ларныц чиге 1928 нче елгы егетлэрдэ тук-талды. 1926 елда туган егетлэрнец кубесе ерак Кенчыгышка — Манчжуриягэ, Приморье ягына японнарга каршы ж;ибэрелде. 1927 нче елгы егетлэребезнец кайберлэре генэ Беек Ватан сугышы фронтына элэк-те.
— Сугышта Ъэлак булган авылдашла-рыгызны иске алыйк эле...
— Сугыш Ъэлак иткэн авылдашлары-быз хэтеребездэ: Эхтэмов Низаметдин бабай белэн Сабира эби улы Шэрэфетдин; «Кызыл тау» колхозы рэисе булып эшлэу-че Эхмэтсафа Эбелханов абзый 1942 ел ба-шында сугышка китеп, шул елныц апрель аенда ук Ъэлак булды.
Актив, эшчэн, яшелчэ, ж;илэк-ж;имеш устеруче Кэрим бабай Булатов миЪербан-лылык йезеннэн 1941 елда Ленинград бло-кадасыннан килеп чыккан 9 кешеле яЪуд гаилэсен асрады. Бу гаилэ сугыштан соц уз шэЬэренэ кайтып киткэч, куз яшьлэре белэн сугарылган рэхмэт хатлары ж;ибэреп торды. Кэрим бабайныц улы Булатов Ха-лит сугышта 1943 елда июль аенда Ъэлак булды. Авылдашыбыз Бикмехэммэтов Мехэммэтша абый да 1943 елныц гыйнвар аенда сугышта Ъэлак булды. Мехэммэтша абыйныц энесе Нуретдиннец хатыны Мэрьям апа Беек Ватан сугышында хэбэр-сез югалды.
Авылыбызда колхоз 1931 нче елда ое-ша — ул «Кызыл тау» дип исемлэнэ. Мес-тэкыйль хуж;алык булган вакытында без-нец «Кызыл тау» колхозы тотрыклы эшлэп килгэн. Хэтта Беек Ватан сугышы чорын-да да еч бригадада барлыгы 18 ир-ат, 65 хатын-кыз Ьэм 26 яшусмер калуга ка-рамастан, 209 гектар мэйдандагы арыш Ъэм сабан ашлыгын ^ыюны бер атнада, 10 гек-тардагы бэрэцгене алуны еч кендэ тэмам-лаганнар. 1944 ел уцышыныц яртысы дэу-лэткэ мэжбури тапшыру исэбенэ тотылган, 39 центнер Кызыл Армия фондына ж;ибэ-релгэн. Бер хезмэт кене ечен 600 грамм аш-лык билгелэнгэн. 2,5 гектар яшелчэ усте-реп, 568 центнер уцыш алганнар. Бер хезмэт кененэ бу 1,8 килограмм тэшкил иткэн. Тагын Ъэр хезмэт кененэ 500 грамм
АВЫЛЫМА СУГЫШ УГМдСд Дд
барацге бирелган. Ел айланасе ясле, бала-лар бакчасы эшлаган. Мактап балаларын кенена бер тапкыр тукландырганнар. Э чачу, урып-ж;ыю вакытларында барлык эш-челар ечен туклану оештырылган.
Ир-атларын сугышка озаткач авылда эшка яраклы нича кеше калганын айттем, шулардан еч кешенец икесе «1941-1945 ел-лардагы Беек Ватан сугышында данлы хез-мат ечен» медале белан булакланде, ан-дыйлар 1948 елныц августына 58 кеше иде. «Кызыл тау» колхозы хезмат батырлары: Эбелхановлар, Булатовлар, Галиуллиннар, Шарафетдиновлар, Иосыповлар, Дабба-ровлар, Хайбуллиннар, Шариповлар, Хес-нетдиновлар Ъам башка авылдашлар, куп андый тырышлар... Авылдашларыбызныц Ьарберсе сугыш Ъам хезмат батыры!
Болары монда, хезмат кырында, иле-без-халкыбыз азатлыгы ечен керашканна-ре, а куп авылдашларыбыз фашистлар бе-лан капма-каршы сугыштан айланеп кай-та алмады, сугыш кырында ятып калды. Авыл узенец улларын Ъаман кетеп, сагы-нып, юксынып яши. Сугыш безнец авыл-ныц да байтак балаларын, гаилаларен ятим калдырды. Этисез-бабасыз ж;итлеккан бу-ын ж;анында сугыш ярасы але тезалмаган. Яралы ж;аннар кадерле кешеларенец кабер-ларен эзлилар. Шундый ятимнарнец бер-сена — авылдашым галим Ъам язучы Да-мир Рауф улы Шарафетдиновка суз бирик але, аныц «Агымсуда сирень агып бара» диган язмасы битларен ачыйк:
«—... Язгы кеннарнец берсенда бабам-ны кансаларга чакырдылар. Э ул кансалар диганнаре сугыш елларында тамам штаб-ка аверелеп беткан иде. Авылга шатлыгы да, кайгысы да шуннан таралды...
... Килеп кердек кансаларга. Председатель гаепле кеше сыман башын иде да, дашми-тынмый кара меЬерле кагазь сузды. Бабам чайкалып китте да узеннан-узе чуга башлады... Бик яшь булсам да, эшнец нар-сада иканен мин да сизеп алдым, бабай ал-дына чугалап укси-укси елый башладым. Бабам еламады, тик бертуктаусыз иренна-ре гена калтыранды. «Шундый азмавер ир-не харап иттелар бит. КаЪар гена тешсен бу Гитлер башына, муены астына килсен, — дип керсенде кансалар янындагы агай-лар — Сабантуй батырын бит». Э очраган абилар, апалар кузларен яулык чите белан сертеп башымнан сыйпадылар Ъам суз кушкандай «ятим» дип такрарладылар...
Бабайныц олы учларына тагылып абы-на-сертена ейга атлаганда минем башым
шаулый, а колагымда чац суккандай Ъаман шул бер ук суз — «Ятим, ятим», диган суз яцгырый... »
Дир шарыныц терле нокталарында безнец авылдашларныц каберларе калкып тора, алар естена без туган авылыбыз туф-рагын, туган як чачакларен илтеп салабыз. Татар Буасы зур деньяга берега.
Ятимлекларга бирешмича, ата-бабалар рухына тугрылыклы булып кутарела без-некелар — Татар Буасы татарлары...
— Фариз ага, «куп авылдашларыбыз фашистлар белэн капма-каршы сугыш кы-рында ятып калды. Авылыбыз узенец улларын сагынып, юксынып яши», — диде-гез.
Сезнец кулыгызда фоторэсемнэр дэ курэм. Илебез, халкыбыз азатлыгы ечен кврэштэ гомерлэрен югалткан кайбер авылдашларыгыз белэн журнал укучы за-мандашларыбызны таныштырыйк эле...
Гайфулла Йосыпов.
60,
60-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОМ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОИНЕ
— Эйе, кyлымдa Беек Baтaн cy^rabra-да катнашкан aвылдaшлapыбызныц фoтo-лapы, haлaк бyлгaннapныц cypaтлapен хал-кыбыз хaтеpенa ^prax...
Mенa aтaлы-yллы ^гашв Гaйфyллa haм Имаметдин. 1909 елда туган, aтиcе
Cyлдaн бepeнчe: Гaйфyллa Йocыпoв.
Гpaждaннap cyгышындa да катнашкан бу-ла. Гaйфyллa абый 1941 нче елда cyTbra-ныц беpенче кеннapендa ук улын фpoнткa oзaтa, беpaздaн узе да cyгышкa кита. Cyc-лoнгеp хapби бaзacындa (Mapи pеcпyбли-кacындa) улы Имаметдин белан oчpaшa-лар. Имаметдин фронтка ки^че хapби эшелoндa бу-ла. Этите белан улыныц бу oчpaшyы co^bi була. Имаметдин абый cyrara кыpын-да haлaк була. Эттее Гай-фулла cyгышып Беpлингa жита, opден, медaльлap белан жи^че булып туган авылыбызга кайта.
Mенa Иocыпoв 3arap-ныц ике беpтyгaн yллapы: Гаяз белан Mиpзa. 1919 елда туган Гаяз 1945 нче ел-ньщ 7 нче маенда Геpмaни-яда haлaк була. Hинди зyp фажига: Беек Жииу кенен-да haлaк була!
Энеcе 1924 елгы Mиpзa 1943 елда Ленин^ад елка-сендэ 1юлак була.
Закир бабайныц тагын але ике улы: Тауфыйк белан Гаделж;ан — сугышта кат-наштылар. Тауфыйк биш тапкыр яраланып, туган йортына култык таягы белан кайт-ты. Бик куп орден, медальлар белан булак-ланган, ул — Сталинград сугышы герое.
Мена Хеснетдинов Закария БорЬан улы фотосурате. 1924 елгы бу авылдашы-быз Ленинград елкасендаге сугыш кырын-да 1943 елда 19 яшенда Ъалак була.
Мена тагын Беек Ватан сугышында Дицу яулаган ике авылдашыбыз: Шара-фетдинов Карим Ъам Шарафетдинов Гый-лам фотосуратларе. Алар — бертуганнар, Салахетдин бабай уллары...
Рэуф Шэрэфетдинов.
НиЪаять, тагын бер Шарафетдиновлар гаиласеннан Камаретдин язмышы турын-да да айтми булдыра алмыйм. Аныц ати-анисе «пожарник» Кадыйр бабай белан МасружиЪан аби бу деньядан китканчега кадар улларыныц асирлекка тешканена, сугышта исан калуына ышанып яшаделар. Курше авылдагы берау Камаретдинне Францияда курдем диган булган. Харби ко-миссариаттан килган таныклыктагы «бил-гесез югалган» диган сузлар да аларныц бу ышанычын ныгытып торган. Э мена соц-
Гыйлэм Шэрэфетдинов.
Кэрим Шэрэфетдинов.
62,
60-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОИ ОТЕЧЕСТВЕННОИ ВОИНЕ
pa^ «Xaтep» китaбы языт бaшлaгaч, евыл-дaшымныц cyгыш бaшындa ук б мeи coвeт
Kaмэpeтдин Шэpэфeтдинoв.
coлдaты Ъам oфицepы бeлaн Kanyra rapa-ceндa haлaк булуы aчыклaнгaн. Kaмapeт-дин aгaныц paceмe бeлaн ул дoкyмeнтны дa yкyчылap игътибapынa ж;ибapaм. Cyз yцaeннaн шуны дa акте^м кила: Kaмapeт-дин Ъам Payф Шapaфeтдинoвлapныц итем-нape, cyгыштaн кaйтмaгaн бaшкa ЕВЫЛДЕШ-лapыбызныкы кeбeк ук «Xaтep китaбы»нa кepтeлгaн.
Kызгaнычкa кapшы, Baтaн cypbrabm-дa haлaк булган бapлык aвылдaшлapымныц фoтocypaтлape кyлымдa юк шул...
— Нэкъ ceз düm^ma: Ceзнeц aebw-дaшлap кaбepлэpe Щup шapыныц mвpлe нoкmaлapындa колкып mopa. Tamap Бyacы зyp двнъягa бepeгэ.
Xaлкыбыз, uлeбeз aзamлыгы вчeн кв-pэшmэ гoмepлэpeн кызгaнмaгaн мuллэm-mэшлэpeбeзнe oныmмaвыгыз, xaлкыбblздaн дa oнblmmыpмaвыгыз вчeн жypнaл укучы-лapы uceмeннэн pэxмэmeбeзнe бeлдepэбeз.
Эцгэмэдэш Хэмзэ Зарипов
Щ. шил JA7
lAM.FCr-И? ИСЙШШИЖК
4 Í-'.-íí , г. г: я. ■»Ht, + Л. I rllí ptltn Е, -i
itf ■ ff â Hl ^«н CQ«f|l(F r р 1СЛС ; ¡Hffj
IJÍlfTTJWOB RMUITfm IUÂFÛM4 гн«»н s олнп и»-
Г - fM^pi л X« Ttfr^Ttphh ЕЧЪ^гнгиЛГа tiíúnr
■ Aj-ЬЙ ¿ил ÙÔJnd* FOinitKGTO ta ¡(РрИШИН Kl
IMpül [TPI-
Jll Gppuiig* UOL-HJ( П1НЯТЦЯЛ. Eap-JISHIÍ
gqtutllí, ШЙИ »tHtauk СГ-Uht (tilv, ifillli
litnpttH JHH fi нь V iHpiíig.
f L H.J СГ и M WÜ.TIJB HI VmLÍLTO? TL ГР li.l-0 fÖT HO ПГР-
б/itern/ гнекч ntintui ru jjfeii я а^нцгрн^ацтвд jeîi-НПР1Г1! !H"HÚJUi -ЬН.Р IMÍTL t {iBJtH^ PH KtfûH. HHb> И С Г
ннтц1. iifwivyz:/'. unùmai
M^ROT /[-Ал ►! PÍRCfl
РЕЗЮМЕ
Интepвью X. Зapипoвa c зacлyжeнным yчитeлeм Pecпyблики Taтapcтaн, вeтepaнoм тpy-дa Ф. ГЕлиуллиным «Maлaя Бyинкa в пepиoд Beликoй Oтeчecтвeннoй вoйны».
АВЫЛЫМА СУГЫШ YTMdCd ДЭ
