Научная статья на тему 'Автомобилларни очиқ сақлашнинг атроф-муҳитга зарарли таъсирини баҳолаш'

Автомобилларни очиқ сақлашнинг атроф-муҳитга зарарли таъсирини баҳолаш Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
28
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
автомобил / эксплуатация / автомобилларни сақлаш / ҳарорат / иқлим шароити / техник-иқтисодий кўрсатгичлар / автомобиль / эксплуатация / хранение автомобиля / температура / климатические условия / технико-экономические показатели

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Исломов Шерзод Эшқуватович, Мамаева Ление Мансуровна

Автотранспорт корхоналарида автомобилларни очиқ сақлашни ташкил қилишнинг бир қанча усуллари мавжуд бўлиб, сақлаш турини танлаш ҳудуднинг табиий-иқлим шароитларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Мазкур мақолада автомобилларни сақлаш усулини танлашга таъсир қиладиган факторларни ҳисобга олиш ва таҳлил қилиш, совуқ ҳароратда автомобилларни қиздиришда атроф-муҳитга ажралиб чиқадиган зарарли газларнинг миқдорини ҳисоблаш услубияти келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Оценка вредного воздействия на окружающую среду открытого хранения транспортных средств

Существует несколько способов организации открытого хранения автомобилей на транспортных предприятиях, выбор типа хранения производится с учетом природно-климатических условий региона. В данной статье рассматриваются и анализируются факторы, влияющие на выбор способа хранения автомобиля, а также представлена методика расчета количества вредных газов, выбрасываемых в окружающую среду при прогреве автомобилей при низких температурах.

Текст научной работы на тему «Автомобилларни очиқ сақлашнинг атроф-муҳитга зарарли таъсирини баҳолаш»

УДК 628.55

АВТОМОБИЛЛАРНИ ОЧЩ САКЛАШНИНГ АТРОФ-МУ^ИТГА ЗАРАРЛИ

ТАЪСИРИНИ БА^ОЛАШ

Исломов Шерзод Эшкуватович ЖизПИ, катта укитувчи, e-mail: sh.islom@list.ru +998933032282

Мамаева Ление Мансуровна ЖизПИ, катта укитувчи e-mail: lenie m1983@mail.ru +998973251746

Аннотация. Автотранспорт корхоналарида автомобилларни очик саклашни ташкил килишнинг бир канча усуллари мавжуд булиб, саклаш турини танлаш худуднинг табиий-иклим шароитларини хисобга олган холда амалга оширилади. Мазкур маколада автомобилларни саклаш усулини танлашга таъсир киладиган факторларни хисобга олиш ва тахлил килиш, совук хароратда автомобилларни киздиришда атроф-мухитга ажралиб чикадиган зарарли газларнинг микдорини хисоблаш услубияти келтирилган.

Аннотация. Существует несколько способов организации открытого хранения автомобилей на транспортных предприятиях, выбор типа хранения производится с учетом природно-климатических условий региона. В данной статье рассматриваются и анализируются факторы, влияющие на выбор способа хранения автомобиля, а также представлена методика расчета количества вредных газов, выбрасываемых в окружающую среду при прогреве автомобилей при низких температурах.

Abstract: There are several ways to organize open storage of vehicles at transport enterprises, the choice of storage type is made taking into account the natural and climatic conditions of the region. This article discusses and analyzes the factors influencing the choice of a method for storing a car, and also presents a method for calculating the amount of harmful gases emitted into the environment when cars are warmed up at low temperatures.

Калит сузлар: автомобил,эксплуатация, автомобилларни саклаш, харорат, иклим шароити, техник-иктисодий курсатгичлар.

Ключевые слова: автомобиль, эксплуатация, хранение автомобиля, температура, климатические условия, технико-экономические показатели.

Key words: car, operation, car storage, temperature, climatic conditions, technical and economic indicators.

Автотранспорт корхоналарида автомобилларни саклаш хизматини ташкил этиш техник эксплуатациянинг ажралмас бир функцияси хисобланади, чунки автомобил техник холатининг узгариши ва атроф-мухитга зарарли таъсири уни кандай усулда сакланишига хам боглик.

Автомобилларни саклашнинг очик ва ёпик тури мавжуд булиб, саклаш усулига таъсир килувчи иклим шароитларининг энг мухим омиллари кишда хаво харорати ва шамол тезлигидир. Автомобилни саклаш нуктаи назаридан, иклим шароити энг совук ойнинг уртача хдрорати (январ) ва йилига 0° C дан паст хароратли кунлар сони билан тавсифланади.

Очик жойларда саклашнинг харорат шароитлари куп жихатдан шамол тезлиги билан белгиланади. Шамол тезлигининг 1 м/с га ошиши совутиш интенсивлиги нуктаи-назаридан хаво хароратининг 10% га пасайишига тенг деб хисобланади.

Бундан ташкари юкори хаво харорати тугридан тугри куёш нурлари билан биргаликда буёк, каучук ва пластмасса кисмларга халокатли таъсир курсатади. Уларнинг

жадал эскириши содир булади, бунинг натижасида сиртда ёриклар пайдо булади, ёркинлиги ва асл рангини йукотади ва ташки куриниш ёмонлашади. Бундай иклим шароитида автомобилларни куёш нурларидан химоя килиш учун саклашда, айникса автотранспорт воситалари узок вакт давомида таъсир киладиган холатларда жуда мухимдир.

Автомобилларнинг ишга тайёргарлик даражасини совук шароитларда агрегат, механизм ва деталларнинг харорат холатларини аниклаш буйича бажарилади.

Умумий холатларда харорат курсаткичлари куйидаги омилларга боглик [1]:

С-гаражсиз сакланиш кобилияти;

-мухит хавосининг харорати;

М-автомобил конструктив хусусияти.

Юкоридаги курсаткичларга асосланиб хдрорат даражаси куйидагича аникланади:

1х =/(с, 1х м); (1)

Шу уринда С-гаражсиз сакланиш кобилияти с-соиб^ М-автомобилнинг конструктив хусусияти M-const яъни аник корхона шароити учун деб карасак у холда, харорат курсаткични факат мухит хаво харорати буйича бахолаш этарли булади:

^х=/(*х); (2)

Автомобилларни очик саклашда совук кунларда салонни киздириш ва двигателни ишга туширишни осонлаштириш хамда киздириш усулларини танлаш асосан куйидаги

икки курсаткични таккослаш хисобига амалга оширилади (1-расм):_

ЩПШ ШАРОИТИНИНГ ТАСНИФИ

Х,аракат таркибининг тури

Мукитнинг

энергия таъминоти

Эксплуатация килиш тизими

Х^аракатдаги таркибини гаражсиз саклашда иклим шароитига мое бахолаш

Харакатдаги таркибнинг алоцида агрегатларини карорат буйича бахолаш

/ Ч У 1

1 г ч

Гаражеиз саклаш тизимини кволиметрик бахолаш Гаражеиз саклаш тизимини энергетик курсатгичлар буйича баколаш

I

Г

Гаражеиз сацлаш тизимини ицтисодий бах,олаш

Т

Гаражеиз саклашда танланган тизим буйича кзрор кабул килиш

1- расм. Автомобилларни гаражсиз саклаш принципиал схемаси

-биринчиси, саклашни ташкил этиш учун сарфланадиган бирламчи сармоя (совук кунларда двигателни ут олдиришни осонлаштирувчи: сув, буг, электр ёрдамида иситиш курилмалари);

-иккинчиси, автомобилни саклаб туриш учун сарфланадиган эксплуатация харажатлари (эксплуатация харажатларига иситиш учун зарурий иссиклик микдори,

жихозларнинг техник хизмат курсатиш ва таъмирлаш харажатлари хамда кушимча харажатлар).

Аник автотранспорт корхоналари учун турли иклим шароитида автомобилларни саклаш тизими автомобилларнинг сонига, турига ва АТКнинг функционал вазифасига богликдир.

Йилнинг совук вактларида автомобилларни очик ва двигателни ут олдиришни енгиллатиш тизимларисиз шароитларида двигателнинг ут олдириш, двигател ва салонни керакли хароратда киздиришда куп вактни талаб этади. Бу автомобилларнинг иктисодий самадорлигига салбий таъсир этади.

Автомобиллар двигателини киздириш ва салт ишлаш пайтида ажралиб чикадиган зарарли моддалар микдорини хисоблашда, маълум бир давр ичида бирга руйхатга олинган автомобиллар гурухи томонидан двигателларни киздириш ва салт ишлаш пайтида ажралиб чикадиган зарарли моддаларнинг ялпи микдори куйидаги муносабатдан аникланади [2]:

Мгсс = £ М + ^ • БрЛ03, кг/йил. (3)

к=1

бу ерда: ав -автомобилларнинг ишга чикиш коэффициенти; N^ -к-типдаги двигателларга эга булган 7 -гурухдаги автомобиллар сони; Бр - йил давомидаги иш кунлари сони, кун; М \к ва М^ -тегишлича к-гурухга алокадор бирор-бир

автомобилнингдвигателини киздириш ва салт ишлаш пайтида / -турдаги зарарли моддаларнинг ажралиш микдорлари, Г.

М'к = тпр1к ■ *пр , Г (4)

МШ = тххк • ^ , Г (5)

бу ерда:

т„я*- к-гурухга тегишли автомобилнинг двигателини киздириш пайтида ажралиб чикадиган / -турдаги зарарли моддаларнинг солиштирма микдори, г/мин;

тх>ак - двигателнинг салт ишлаш пайтида ажралиб чикадиган / -турдаги зарарли моддаларнинг солиштирма микдори, г/мин;

1 - двигателни киздириш учун сарфланадиган вакт, мин;

1хх - сутка давомида автомобиль двигателининг салт ишлаш вактлари йигиндиси,

мин.

Муайян даврда ^-гурухга тегишли битта автомобилдан ажралиб чикадиган кургошин бирикмаларининг микдорлари куйидагича аникланади:

Мск = 0,7 • 4с (Чпр • ¡пр + Чхх • ¡ж + Чх • Ц ) , г (6)

бу ерда:

-1 литр бензин таркибидаги кургошин микдори, г/л;

Чпр, Чж, Ч -тегишлича двигателни киздириш, салт ишлаш ва автомобилнинг

харакатланиш пайтларидаги бензиннинг сарфланиш микдорлари, л/мин ёки л/км.

Барча автомобиллар гурухи иштирокида бир йил давомида ажралиб чикадиган кургошиннинг ялпи микдори куйидагича хисобланади:

п

М,, =^ае • М • ^ • Вр-10"3, кг/йил (7)

к=1

Мисол учун келтирилган маълумотлардан ва иловалардан фойдаланиб, харакатсиз турган, лекин двигатели ишлаб турган автомобиллар томонидан ажралиб чикадиган зарарли моддаларнинг ялпи микдори бахорги-ёзги мавсум учун, яъни хаво харорати +5 0С дан кам булмаган хол учун бажарилсин.

Масалани ечиш учун керак булган барча бошка маълумотлар статистик тахлил утказилгандан кейин 1-жадвалга киритилади.

1-жадвал

Х,исоблаш учун зарур булган статистик ва меъёрий маълумотлар.

Автомобиллар гурухи Статистик маълумотлар СО СпНт ЫОх

? пр 1ХХ т пр тх т пр тх т пр тх

кун мин мин г/мин г/мин г/мин г/мин г/мин г/мин

I 253 4,0 65 15 13,5 1,6 1,6 0,18 0,18

II 253 5,2 82 3,2 2,8 0,94 0,94 0,19 0,19

III 300 5,0 74 6,82 6,08 1,18 1,18 0,17 0,17

IV 300 5,0 108 13,8 12,42 1,27 1,27 0,18 0,18

V 300 6,0 122 3,26 2,94 0,93 0,93 0,18 0,18

VI 365 5,5 96 6,75 6,08 1,18 1,18 0,17 0,17

VII 365 3,2 37 4,5 4,05 0,21 0,21 0,05 0,05

VIII 305 4,3 48 3,17 2,86 0,93 0,93 0,19 0,19

IX 365 4,0 25 3,51 3,16 0,08 0,08 0,02 0,02

Барча гурухларга мансуб автомобил транспорти воситаларидан двигателни киздириш ва салт ишлаш пайтларидаги ажралиб чикадиган зарарли моддаларнинг хар бири (6) формула буйича алохида хисобланади.

1. Углерод оксиди СО: Мсо= 0,82(15- 4,0 +13,5 • 65) • 357 • 253 + 0,8(3,2 • 5,2 + 2,8 • 82) • 685 • 253 + 0,84(6,82 • 5,0 +

6,08 • 74) • 340 • 305 + 0,87(13,8 • 5,0 +12,42 • 108) • 114 • 305 + 0,83(3,26 • 6,0 + 2,94 422) • 68 • 305 +

+ 0,88(6,75 • 5,5 + 6,08 • 96) •1275^ 365 + 0,85(4,5 • 3,2 + 4,05 • 37) • 4432^ 365 + 0,82(3,17 • 4,3 +

+ 2,86 • 48) • 97 • 305 + 0,91(3,514,0 + 3,16 • 25) • 976 • 365 =

= 69434,27 + 34139,70 + 42162,01 + 42663,25 + 6511,1 + 25423827 + 22584835 +

+ 3661,06 + 30161,56 = 708819,57кг / йил = 708,82Т / йил

2. Углеводородлар-СпЯт:

McnHrn = 0,82(1,6 • 4,0 +1,6 • 65) • 357 • 253 + 0,8(0,94 • 5,2 + 0,94 • 82) • 685 • 253 + + 0,84(1,18 • 5,0 +1,18 • 74) • 340 • 305 + 0,87(1,27 • 5,0 +1,27 • 108) • 114 • 305 + + 0,83(0,93 • 6,0 + 0,93 • 122) • 68 • 305 + 0,88(1.18 • 5,5 +1,18 • 96) • 1275- 365 + + 0,85(0,21 • 3,2 + 0,21 • 37) • 4432^ 365 + 0,82(0,93 • 4,3 + 0,93 • 48) • 97 • 305 + 0,91(0,08 • 4,0 + 0,08 • 25) • 976 • 365 = 8176,58 +11364,37 + 8120,21 + 4341,16 + + 2049,18 + 49049,41 +11607,98 +1179,96 + 75,09 = 95963,94кг / йил = 95,96Т / йил •

3. Азот оксидлари-NOx.'

MNOx = 0,82(0,18 • 4,0 + 0,18 • 65) • 357 • 253 + 0,8(0,19 • 5,2 + 0,19 • 82) • 685 • 253 +

+ 0,84(0,17• 5,0 + 0,17• 74) • 340• 305 + 0,87(0,18^ 5,0 + 0,18408) • 114• 305 +

+ 0,83(0,18 • 6,0 + 0,18 • 122) • 68 • 305 + 0,88(0,17 • 5,5 + 0,17 • 96) •1275^ 365 +

+ 0,85(0,05 • 3,2 + 0,05 • 37) • 4432^ 365 + 0,82(0,19 • 4,3 + 0,19 • 48) • 97 • 305 +

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

+ 0,91(0.02 • 4,0 + 0,02 • 25) • 976 • 365 =

= 919,86 + 2297,05 +1169,86 + 615,28 + 3 96,62 + 7066,44 + 2763,81 + 241,07 + +118,02 = 11588,01кг/йил = 11,59 т/йил

Жами зарарли моддалар микдори:

M= Mсо + CnHm+ N0x=708,82+95,96+11,59=816,37 т.

Ёниш махсулотлари таркибидаги кургошин микдорини аниклаш учун маълумотномалардан куйидагилар кабул килинади:

dc = 0,17 г/л; qпр = 0,045 л/мин; qxx = 0,041; qx = 0,33 л / км; (7) формула буйича: M1C = 0,82 • 0,7 • 0,17(0,045 • 4,0 • 253 + 0,041 • 65 • 253 + 0,33 • 14680) • 357 +

+ 0,87 • 0,7 • 0,17(0,045* 5,0 • 253 + 0,041108^ 253 + 0,33 • 16400)^ 114 +

+ 0,85 • 0,7 • 0,17(0,045" 3,2 • 365 + 0,04137 • 365 + 0.3348200) • 4432 = 193,83 + 77,77 + 2964,26 = = 3235,86кг / йил = 3,236 т / йил

Умумий зарарли моддалар микдори:

M^ =Miaô+MicT+Mic = 4265,76 + 816,37 + 3,24 = 5085,37Т / йил

Захарли моддаларнинг фоизлардаги улуши:

А О ¿ч ^ П А

м =-,--100% = 83,88%

5085,37

Q 1 A Q7

M. =-• 100% = 16,05%

5085,37

3 24

M. =—,--100% = 0,07%

5085,37

Демак, автомобилларнинг тухтаб турган х,олатида ишлаб турган двигателлардан ажралиб чикадиган зарарли моддалар микдори нисбатан кам булса хам, лекин уларнинг захарлилик даражаси харакатдаги холатга нисбатан сезиларли даражада юкори булади. Автотранспорт корхоналарида транспорт воситаларини саклаш усулини танлашда аввало

худуднинг табиий-иклим шароити, АТКнинг ишлаш шароити, функционал вазифаси ва автомобил туридан келиб чиккан холда очик саклаш усулларининг иктисодий самарадорлигини хисоблаш, натижаларни тахлил килиш, таккослаш оркали саклашни ташкил этиш усулини танлаш зарур. Бунда атроф-мухитнинг таъсири натижасида автомобилларнинг техник холатини бахолаш методларини, совук иклим шароитларида автомобилларни киздириш учун кетадиган харажатлар ва унинг атроф-мухитга зарарли таъсири хам инобатга олинади.

АДАБИЁТЛАР

1. Автомобиллар техник эксплуатацияси. Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги автотранспорт олий укув юртлари талабалари учун дарслик сифатида тавсия этган. Проф. Сиддикназаров КМ. умумий тахрири остида, Тошкент "VORIS-NASHRIYOT", 2008.-560 б.

2. Абдуазизов Т. "Автомобил транспорти мажмуаси экологик жараёнларини тадкик этишнинг илмий асослари" Монография: 2011 йил, 120 б.

3. Mansurovna, M. L., & Eshquvvatovich, I. S. (2021). Study of the influence of operating factors of a vehicle on accident by the method of expert evaluation. Journal of Academic Research and Trends in Educational Sciences, 1(1), 10-17.

4. Суванкулов Ш., Исламов Ш., & Каршибаев Ш., Бердиёров Т., Способы расчета вредных веществ возникающих на постах повседневного предоставления услуг транспортным средствам. Сборники конференций НИЦ Социосфера (2015 No. 8, pp. 2327).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.