Научная статья на тему 'ИССИҚ ИҚЛИМ ШАРОИТИДА АВТОМОБИЛ ДВИГАТЕЛЛАРИНИНГ ИШЛАШ ХУСУСИЯТЛАРИНИ АНИҚЛАШ УСУЛЛАРИ ТАҲЛИЛИ'

ИССИҚ ИҚЛИМ ШАРОИТИДА АВТОМОБИЛ ДВИГАТЕЛЛАРИНИНГ ИШЛАШ ХУСУСИЯТЛАРИНИ АНИҚЛАШ УСУЛЛАРИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

382
54
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Двигатель / цилиндр / форсунка / двигател қуввати / солиштирма ѐнилғи сарфи / цилиндр-поршен гуруҳи / компрессион ҳалқа / мой сидирувчи ҳалқа / гилза / поршен / поршен ҳалқалари / поршен юбкаси / нуқсонлар / Engine / cylinder / injector / engine power / specific fuel consumption / cylinder-piston group / compression ring / oil scraper ring / liner / piston / piston rings / piston skirt / defects

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — Бахриддин Бегматов, Муродулла Эшонқулов

Ушбу мақолада транспорт воситаларини эксплуатация қилишда ички ѐнув двигателлари кўрсаткичларининг иссиқ иқлим таъсирида ўзгариши, поршен тубини ва цилиндрлар головкасининг олов тегадиган сиртини қурум босганда цилиндр деталларида иссиқлик оқимининг қайта тақсимланиши содир бўлади, уларнинг температураси ва поршен-гильза туташмасидаги тирқишлар ўзгариши ва Ўзбекистон табиий иқлим шароитларида ички ѐнув двигателларининг эксплуатацион хусусиятлари таҳлил қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по строительству и архитектуре , автор научной работы — Бахриддин Бегматов, Муродулла Эшонқулов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF METHODS FOR DETERMINING THE PERFORMANCE OF CAR ENGINES IN HOT CLIMATES

The article discusses changes in the characteristics of the internal combustion engine under the influence of a hot climate, the redistribution of the heat flux in the cylinder during coking of the piston head and changes in the clearance between the piston and the sleeve. The analysis of the performance of the engine in the climatic conditions of Uzbekistan

Текст научной работы на тему «ИССИҚ ИҚЛИМ ШАРОИТИДА АВТОМОБИЛ ДВИГАТЕЛЛАРИНИНГ ИШЛАШ ХУСУСИЯТЛАРИНИ АНИҚЛАШ УСУЛЛАРИ ТАҲЛИЛИ»

ИССЩ ЩЛИМ ШАРОИТИДА АВТОМОБИЛ ДВИГАТЕЛЛАРИНИНГ ИШЛАШ ХУСУСИЯТЛАРИНИ АНЩЛАШ УСУЛЛАРИ ТАХДИЛИ

Бахриддин Бегматов Муродулла Эшонкулов

'Транспорт воситалари мухандислиги" "Логистика ва сервис" кафедраси

кафедраси Жиззах политехника институти

Жиззах политехника институти E-mail: eshonqulov.m1960@gmail.com E-mail: begmatov.b.1978@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада транспорт воситаларини эксплуатация килишда ички ёнув двигателлари курсаткичларининг иссик иклим таъсирида узгариши, поршен тубини ва цилиндрлар головкасининг олов тегадиган сиртини курум босганда цилиндр деталларида иссиклик окимининг кайта таксимланиши содир булади, уларнинг температураси ва поршен-гильза туташмасидаги тиркишлар узгариши ва Узбекистон табиий иклим шароитларида ички ёнув двигателларининг эксплуатацион хусусиятлари тахлил килинган.

Таянч сузлар: Двигатель, цилиндр, форсунка, двигател куввати, солиштирма ёнилги сарфи, цилиндр-поршен гурухи, компрессион халка, мой сидирувчи халка, гилза, поршен, поршен халкалари, поршен юбкаси, нуксонлар.

ANALYSIS OF METHODS FOR DETERMINING THE PERFORMANCE OF

CAR ENGINES IN HOT CLIMATES

Bakhriddin Begmatov Murodulla Eshonkulov

"Vehicle Engineering" department "Logistics and service" department

Jizzakh Polytechnic Institute Jizzakh Polytechnic Institute

E-mail: begmatov.b.1978@gmail.com E-mail: eshonqulov.m1960@gmail.com

ABSTRACT

The article discusses changes in the characteristics of the internal combustion engine under the influence of a hot climate, the redistribution of the heat flux in the cylinder during coking of the piston head and changes in the clearance between the piston and the sleeve. The analysis of the performance of the engine in the climatic conditions of Uzbekistan

Keywords: Engine, cylinder, injector, engine power, specific fuel consumption, cylinder-piston group, compression ring, oil scraper ring, liner, piston, piston rings, piston skirt, defects.

КИРИШ

Хозирги вактда хеч бир соха йукки, унда автомобиль транспортидан фойдаланилмаса. Хусусан, йуловчилар ва юкларни ташиш хамда махсус ишларни бажаришда автомобиллардан фойдаланилади. Автомобилларнинг биринчи авлодлари от тортадиган аравалар шаклида ишланиб, унга олдинги гилдиракларни айлантириш учун буг двигатели урнатилган.

XIX асрнинг 80-йилларига келиб, Америка, Буюк Британия ва бошка Европа давлатларида нефть казиб чикаришнинг кенг йулга куйилиши ва нефтни кайта ишлаш заводларининг барпо этилиши, бензинли ва дизель ёнилгисида ишлайдиган ички ёнув двигателлари билан жихозланган автомобилларнинг такомиллашишига етарли замин тайёрлаган эди.

Ички ёнув двигатели - бундай двигателларда иссиклик энергиясини механик энергияга айланиш жараёни двигателнинг ичида амалга оширилади.

Автомобилларнинг иш самарадорлиги унинг двигателининг кувватига бевосита богликдир. Хрзирги пайтда автомобилларда асосан поршенли ички ёнув двигателлари ишлатилмокда. Бугунги кунда мутахасисислар олдида турган асосий вазифалардан бири двигателнинг куввати ошириб, автомобилнинг тезлиги ва юк кутариш кобилиятини оширишдан иборатдир. Бунинг учун двигателнинг асосий эксплуатацион хусусиятларини ошириш, ёнилги сарфи ва эксплуатацион материалларнинг сарфини камайтириш зарур.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

УзРда хизмат курсатган фан ва техника арбоби, техника фанлари доктори, проф. Т.С.Худойбердиев рахбарлигида ички ёнув двигателларни Урта Осиё шароитида ишлатиш самарадорлигини оширишга катта хисса кушди. Хозирги кунда унинг рахбарлигида Узбекистоннинг янги автомобилларини яратиш, двигателларни цилиндр- поршень гурухи деталларининг иссикликка бардошлилигини орттириш, уларни газ ёнилгисига утказиш буйича катор ишлар давом эттирилмокда.

С.МДодировнинг "Трактор двигателларини унумли ишлатиш" номли китобида автомобиллар, тракторлар ва йул курилиш машиналари двигателларининг ишлаш жараёни, двигател деталларининг иссик иклим

шароитида зурикиши, двигател курсаткичларини белгиловчи эксплуатацион омиллар атрофлича урганилган.

Б.И.Бозоровнинг "Экологическая безопасность автотранспортных средств" номли китобида автотранспорт воситаларининг экологик хавфсизлигини белгиловчи асосий хусусиятлари келтирилган.

С.МДодировнинг "Ички ёнув двигателлари" номли китобида автомобил, трактор, кишлок хужалик ва йул курилиш машиналарининг ички ёнув двигателларида содир буладиган жараёнларнинг назарияси хамда уларнинг иш цикли, куввати ва ёнилги сарфига таъсир этувчи омиллар тахлил килинган. Карбюраторли двигателларда ёнилги бериш ва хаво аралаштириш аппаратларининг ишлаш принциплари, дизеллар ёнилги бериш аппаратининг ишлаши хамда ёнувчи аралашма хосил килиш жараёнлари куриб чикилган. Двигател кривошип-шатунли механизмнинг кнематикаси ва динамикаси, двигателларни мувозанатлаш ва равон ишлашини таъминлаш масалалари, двигателларнинг барча тизимлари ва деталларининг тузилиши куриб чикилган.

С.МДодиров ва М.ОДодирхоновларнинг "Двигателлар ва автомобиллар назарияси" номли китобида ички ёнув двигателларида содир буладиган жараёнларнинг назарияси хамда уларнинг иш цикли, куввати ва ёнилгининг кам сарфланишига ижобий таъсир этувчи факторлар тахлил килинган.

НАТИЖАЛАР

Ёнилги температурасининг, шунингдек сикилиш охирида хаво температурасининг кутарилиши уз -узидан алангаланишнинг кечикиш даври кискаришига ва ёниш тезлигининг ортишига ёрдам беради. Бунда ёниш жараёнининг шиддати бироз пасаяди. Юкори температура шароитида ёнилги ёнганда ажралиб чикадиган иссиклик микдори цилиндрнинг янги заряд билан тулишининг озайиши хисобига камаяди. Натижада двигателнинг индикатор ФИК камаяди.

Х,аво температураси кутарилиши билан ёнилгининг солиштирма сарфи ортади. Кириш вактида хаво температураси 20 дан 40 0С гача кутарилганда двигателнинг куввати 5 %, ёнилгининг бир соатлик сарфи 2,5 % камаяди, ёнилгининг солиштирма сарфи эса 4 % га ортади. Бу узгаришлар нисбатан кам булиб, ёнилги бериш системасининг иш жараёни ва ишлаши узгариши билан тушунтирилади.

Киритиш такти вактида хаво температурасининг двигател параметрларига таъсири.

1-жадвал.

Заряд температураси, 0С

Двигатель 200 300 400 500 600 700 800

параметрлар Ne ge N ge N ge Ne ge Ne ge N ge Ne ge

Наддувли дизел 100 100 99,5 101 98,4 103 96,5 105 94,2 108 91,5 111 89 113

Наддувсиз дизел 100 100 99 102 97,5 105 94 108 81 111 85 113 78 117

Баъзи олимларнинг тадкикотлари, купгина двигателларда кириш такти вактида температура кутарилганда хавонинг ортиклик коэффициенти кичиклашишини курсатади. Бу узгаришларни шу билан тушунтириш мумкинки, ёнилгининг берилиши цилиндрнинг янги заряд билан тулишига Караганда озрок даражада камаяди.

Узбекистон иклим шароитида ишлатишга мулжалланганр двигателлар учун ёнилги берилиши шундай узгартирилиши керакки, бунда хдвонинг ортиклик коэффициенти узгаришсиз коладиган булсин. Бу холда двигателнинг тежамли ишлаши камаяди ва жараённинг иссикдан узгариши минимал булади. Аммо, бу холда двигателнинг куввати муътадил иклим шароитдагига нисбатан анча кам булади. Бунда машинанинг истеъмол характеристикалари ёмонлашиши туфайли кушича хаво киритиш талаб килинади.

1-жадвалда икки типдаги дизеллар: хаво босим билан киритиладиган (наддувли) ва хаво босим билан киритилмайдиган (наддувсиз) дизеллар апарметрларининг узгариши келтирилган, бу параметрлар киритиш вактидаги хавонинг температурасига боглик холдда стенд шароитларида нисбий бирликларда аникланган. Киритиш вактида хаво температурасининг 80 0С гача кутарилиши наддувсиз дизелнинг курсаткичларининг анча узгаришига олиб келади, наддувли дизелнинг курсаткичлари иэса 10 % атрофида узгаради. Двигателларни станд шароитида синашга оид ГОСТ 14846-81 га мувофик: двигателнинг куввати ва буровчи моментини критик температура 10 дан 60 0С гача ортганда улрани узгартириш усули мавжуд. Бунда температуранинг хар 10 0С узгаришига двигател куввати ва буровчи моментининг 2,2% узгариши тугри келади. Аммо, двигателларнинг ишлаш шароитлари ГОСТда тула хисобга олинмаган. Шу билан бирга, иссик иклим шароитида ёнилги мойлаш материаллари сарфини тугри режалаштириш учун двигателнинг киритиш

жойида хаво температураси 20 дан 110 0С гача узгарганида кандай узгартириш коэффициентларини куллаш кераклигини билиш зарур.

МУ^ОКАМА

Хрзирги пайтда ер юзида ахоли сонининг йил сайин ошиб бориши хамда фан ва техниканинг тез суръатларда ривожланиб бориши натижасида ижтимоий- иктисодий, экологик хамда энергетик муаммолар вужудга келмокда. Кейинги 100 йилда инсониятнинг энергетика бойликларига булган эхтиёжи минг баробарга купайди. Бугунги кунда олинаётган энергия асосан органик ёкдлгилар: тошкумир, торф, нефть, табиий газ ва бошкалар хисобига олинмокда. Бу тур энергия манбаларида фойдаланишнинг узига хос кулай ва нокулай томонлари мавжуд. Биринчидан, бу турдаги энергия манбаларининг ердаги захиралари чегараланган булиб, у вакт утиши билан камайиб боради. Иккинчидан, бу турдаги энергия манбаларидан фойдаланиш натижасида атроф-мухитга турли чикиндилар чикариб ташланади. Бугунги кунда табиий ёкдлги ишлатиш микдори дунё буйича 12 миллиард тонна нефть эквивалентига тенг. Демак, хар бир кишига тахминан 2 тонна ёкдлги тугри келади [13].

Транспорт воситалари эксплуатацияси сохасида олимларнинг олиб борган изланишлари шуни курсатмокдаки, республикамиз вилоятларида йуловчи ташиш ишларининг 70 % дан ортиги "Дамас" автомобилларига тугри келмокда. Бу автомобиллар ахолига хар томонлама кулай, тезкор, ихчам, кичик габаритларда куп йуловчи сигиши ва нисбатан кам ёнилги сарфлаши билан ажралиб туради. Автомобиль салонига хайдовчи билан бирга 7 тагача одам сигиши мумкин, лекин бу автомобилнинг ёнилги тежамкорлиги заводда курсатилган меъёрлардан ортик булаётганлиги учун унинг тежамкорлигини янада ошириш асосий максад килиб олинди.

Ёнилги таъминлаш тизимининг асосий вазифаси двигателнинг ишлаши учун керак булган ёнувчи аралашмани тайёрлаб беришдан иборат. "Дамас" автомобилида ёнилги билан таъминлаш тизимининг ишончлилигини таъминловчи ёнилги фильтри, ёнилги насоси, карбюратор каби кисмларнинг созлигини ташхисловчи асбоб- ускуналарнинг асосий вазифаси- ёнилги таъминлаш тизими кисмларини меъёрида ишлаётгани, ёки ишламаётганлигини текшириш ва атроф- мухитга чикаётган захарли газларнинг микдорини назорат килишдан иборатдир.

Мутахассисларнинг хисоблашларича, битта автомобиль бир соатлик иш жараёнида 50-70 м3 чикинди газларни атмосферага чикаради. Уларнинг

таркибида 200 дан ортик зарарли газлар мавжуд (углерод оксиди, азот оксиди, углеводородлар, альдегидлар, икки оксидли углерод, олтингугурт гази, курум, кургошин бирикмалари, бензопирин ва хоказо).

Двигател куввати ва тежамкорлигини орттиришда куйидаги усуллардан фойдаланиш мумкин:

-айланишлар частотасини орттириш; -уртача эффектив босимни купайтириш; -бензинли двигателларда сикиш даражасини орттриш; -клапанлар сонини орттириш;

-свечалар сонини ва учкун зарядининг кучини орттириш;

-ёниш камерасини янада ихчамлаштириш;

-форкамера билан алангалантириш усулини куллаш;

-нефт ёнилгисидан ташкари бошка турдаги махсулотларни ишлатиш;

-бошка турдаги энергия манбаларидан фойдаланиш;

-двигатель созланувчи органларининг ва юкламасининг муътадиллигини таъминлаш;

-механик йукотишлар босимининг кийматини камайтириш. Юкорида келтирилган омилларни двигателларда бирданига амалга оширишнинг деярли имкони йук, чунки уларни амалга ошириш бир катор мухим ташкилий хамда конструктив ечимларни хал килишни такозо этади. Шунинг учун улар аста- секин ва навбатма-навбат амалга оширилмокда. Бу сохада амалдаги автомобиль двигателларини газ ёнилгисига утказиб ишлатиш билан такомиллаштириш катта амалий ахамиятга эгадир. Маълумки, газомобиль 1 кун ишлаганида 70 л. дан 100 л.гача кимматбахо суюк ёнилгини тежаб колишга имкон яратади. Шунинг учун хозирнинг узида купчилик автомобиль заводлари сикилган ва суюлтирилган газда ишловчи автомобилларни ишлаб чикаришни йулга куймокда. Шунинг учун биз хам "GM- Узбекистан"да ишлаб чикарилаётган автомобилларнинг хеч булмаганда айрим русумларининг газли модификацияларини яратишни таклиф киламиз.

ХУЛОСА

Маколада бажарилган тадкикот ишлари буйича куйидача хулоса килиш ва таклифлар киритиш мумкин:

Юкоридагилардан келиб чикиб хулоса килиш мумкинки, айникса енгил автомобиллар таъминлаш тизимини махаллий ёнилги хисобланган газ ёнилгисига утказиб янада такомиллаштириш жуда мухим халк хужалиги

ахамиятига эга булган масаладир. Шу сабабли диссертация ишида энг долзарб талабларга тула жавоб берадиган газга утказиш усулини "Nexia" автомобилининг двигателида куллашни таклиф этамиз.

Автомобиль двигателлари курсаткичларини янада яхшилашда унинг кувватини ва тежкмкорлигини орттириш энг мухим омиллар саналади. Двигатель куввати ортганда, унинг иш унуми (тезлиги ва юк кутариш кобилияти) ортиб, бажарилган иш таннархи эса кескин камаяди. Булар эса уз навбатида автомобиллардан фойдаланиш самарадорлигининг ортишига олиб келади.

Бу сохада турли номинал кувватга ва хамма модификацияларида бир хил улчамли цилиндрларга хамда узгармас поршень йулига эга булган двигателлар оиласини яратиш алохида ахамиятга эгадир. Двигателларнинг бундай унификация килинган каторларини яратиш уларни ишлаб чикарувчилар учун хам, фойдаланувчи ва таъмирлаш ишларини олиб борувчилар учун хам кулайликлар тугдиради. Бу масалани хал килиш учун двигателнинг литрли кувватини оширишга имкон берадиган усулларни излаб топишга тугри келади.

Берилган ишчи хажмда двигателнинг эффектив кувватини орттириш хозирги кунда асосан айланишлар частотасини ва уртача эффектив босимни купайтириш йули билан амалга ошиилмокда. Двигатель кувватига таъсир килувчи бошка курсаткичларни узгартириш кушимча кийинчиликлар тугдиради ёки бу курсаткичлар, хозирги кунга килиб узларининг чегара кийматларига якинлашиб колган. Масалан, цилиндр диаметрини, поршен йулини хамда цилиндрлар сонини ошириш материаллар сифатини тубдан яхшилаш хамда двигателнинг тузилишини бутунлай узгартириш билан богликдир.

REFERENCES

1. Автомобил транспорт корхоналари буйича солиштирма капитал маблагларнинг меъёрлари. -М,: РСФСР Автотраснпорт вазирлиги ИТММБ, 1985 й. - 118 б.

2. Автомобил транспорта корхоналари учун технологик лойихалашнинг умумиттифок меъёрлари, (ОНТП 01-86), -М: РСФСР Автотраснпорт вазирлиги ИТММБ, 1986 й. - 129 б.

3. Автомобил транспорта корхоналари учун технологик лойихалашнинг умумиттифок меъёрлари, (ОНТП 01-91), -М: Гипроавтотранс, 1991 й. - 184

4. Кузнецов Е.С. «Автомобилларнинг техник эксплуатацияси ривожининг илмий-техникавий тараккиётининг ва истикболининг йуналишлари» -М.: МАДИ, 1987. -90 б.

5. Бегматов, Б. Я. (2020). Техника олий таълим муассасаларида талаба амалиёти тадкдкд. Academic research in educational sciences, (3).

6. Бегматов, Б., Хдккулов, Б., & Хдккулов, К. (2020). Транспорт воситаларини синаш усуллари тахлили. Academic research in educational sciences, (3).

7. Бегматов, Б. Я., & Хдккулов, Б. А. (2020). Кафолат даврида автомобилларнинг техник холатини текшириш. Academic research in educational sciences, (3).

8. Нуруллаев, У. А., & Умиров, И. И. У. (2020). Создание программных средств автоматизированной информационной системы транспортных предприятий. Academic research in educational sciences, (1).

9. Адилов, А. К., Сувонкулов, Ш. А., Кулмурадов, Д. И., Умиров, И. И., & Бойжигитова, И. А. (2019). Причины изменения технического состояния автомобиля. Актуальные научные исследования в современном мире, (1-2), 116118.

10. Адилов, О. К., Умиров, И. И., & Уразов, Б. А. (2020). Методика определения деталей, критических по надежности автомобилей. Academic research in educational sciences, (1).

11. Умиров, И. И. У., & Хамракулов, Ё. М. (2020). Автомобиллардан чикаётган газсимон чикиндиларнинг атмосферага аралашиши. Academic research in educational sciences, (1).

12. Адилов, О. К., Умиров, И. И. У., & Барноев, Л. (2020). Транспортни хавфсиз бошкариш курсаткичларини бахолаш. Academic research in educational sciences, (1).

13. Бегматов, Б. Я., & угли Холиков, Д. Р. (2021). Автотранспорт корхоналари мисолида автомобиллар техник холатининг харакат хавфсизлигига таъсирини бахолаш. Academic research in educational sciences, 2(1).

14. Нуруллаев, У. А., & Умиров, И. И. (2020). Улучшения эксплуатационных показателей двигателей газобаллонных автомобилей. Academic research in educational sciences, (3).

15. Azimov, A., & Muxtarov, A. (2021). Avtotransport korxonalarida texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash ishchilarini kompetensiyaviy yondoshuv asosida tayyorlash va malakasini oshirish metodikasi. Academic Research in Educational Sciences, 2(1), 258-265.

16. Odilov, N. (2020). The analysis of the development of gas cylinder supply system. Academic research in educational sciences, (3).

17. Azimov, A. (2020). Avtomobilsozlik sanoatida polimer va kompozit materiallardan foydalanishning samaradorlik ko'rsatgichlari. Academic research in educational sciences, (1).

18. Odilova, S. S. Q., & Odilov, N. E. O. (2021). Muqobil yonilg'ilardan motor yonilg'isi sifatida foydalanish istiqbollari. Academic research in educational sciences, 2(1).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.