Научная статья на тему 'Автомобил транспорти мажмуаси таъсирида атроф-муҳитнинг техноген ўзгаришини қиёсий баҳолаш'

Автомобил транспорти мажмуаси таъсирида атроф-муҳитнинг техноген ўзгаришини қиёсий баҳолаш Текст научной статьи по специальности «Механика и машиностроение»

CC BY
162
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
автомобил / автомобиллаштириш даражаси / экология / атмосфера / двигатель / чиқинди газлар / математик модел / солиштирма тозалик кўрсаткичи / автомобиль / экология / атмосфера / двигатель / выхлопные газы / математическая модель / показатель удельной чистоты

Аннотация научной статьи по механике и машиностроению, автор научной работы —

Ҳозирги кунда транспорт воситалари атроф-муҳитнинг ўзгаришига таъсир қилувчи омилларнинг ичида энг юқори кўрсатгичга эга. Дунёда автомобил транспортини ишлаб чиқариш ва автомобиллаштириш даражаси йилдан йилга ошиб бормоқда. Мазкур мақолада автомобил транспорти мажмуасининг зарарли таъсир кўрсатувчи омиллари натижасида атроф-муҳит сифатининг техноген ўзгариши ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Сравнительная оценка техногенных изменений окружающей среды под воздействием автотранспортных средств

Сегодня транспортные средства имеют самый высокий показатель среди факторов, влияющих на изменение окружающей среды. Уровень производства и автоматизации автомобильного транспорта в мире растет из года в год. В данной статье описаны техногенные изменения качества окружающей среды в результате действия вредных факторов автотранспортного комплекса.

Текст научной работы на тему «Автомобил транспорти мажмуаси таъсирида атроф-муҳитнинг техноген ўзгаришини қиёсий баҳолаш»

УДК 629.1

АВТОМОБИЛ ТРАНСПОРТИ МАЖМУАСИ ТАЪСИРИДА АТРОФ-МУ^ИТНИНГ ТЕХНОГЕН УЗГАРИШИНИ ЦИЁСИЙ БА^ОЛАШ

Исломов Шерзод Эшкувватович ЖизПИ, катта укитувчи. e-mail: sh.islom@ list.ru. Тел: +998933032282

Одилов Нурмухдммад Эшпулат угли ЖизПИ, ассистент. e-mail: odilovnurmuhammad0124@gmail.com. ел: +998973289292

Аннотация. Х,озирги кунда транспорт воситалари атроф-мух,итнинг узгаришига таъсир килувчи омилларнинг ичида энг юкори курсатгичга эга. Дунёда автомобил транспортини ишлаб чикариш ва автомобиллаштириш даражаси йилдан йилга ошиб бормокда. Мазкур маколада автомобил транспорти мажмуасининг зарарли таъсир курсатувчи омиллари натижасида атроф-мух,ит сифатининг техноген узгариши ёритилган.

Аннотация. Сегодня транспортные средства имеют самый высокий показатель среди факторов, влияющих на изменение окружающей среды. Уровень производства и автоматизации автомобильного транспорта в мире растет из года в год. В данной статье описаны техногенные изменения качества окружающей среды в результате действия вредных факторов автотранспортного комплекса.

Abstract: Today. vehicles have the highest rate among the factors influencing environmental change. The level of production and automation of road transport in the world is growing from year to year. This article describes man-made changes in the quality of the environment as a result of the action of harmful factors of the motor transport complex.

Калит сузлар: автомобил, автомобиллаштириш даражаси, экология, атмосфера, двигатель, чикинди газлар, математик модел, солиштирма тозалик курсаткичи.

Ключевые слова: автомобиль, экология, атмосфера, двигатель, выхлопные газы, математическая модель, показатель удельной чистоты.

Key words: car. ecology. atmosphere. engine. exhaust gases. mathematical model. specific purity index.

Ер шарини ураб турган атмосфера катламлари х,ам туб антропоген узгаришларни бошидан кечирмокда: хдвонинг газ таркиби ва хусусиятлари узгариб бораяпти; ионосфера ва стратосферадаги азон катламининг емирилиши давом этмокда, атмосфера чанг ва газ заррачалари билан мунтазам туйинмокда. Атмосферанинг пастки ер юзига якин катлами эса тирик организмлар учун хавфли булган саноат, транспорт ва бошка хужалик фаолияти туфайли ажралиб чикаётган зарарли газлар билан ортикча туйиниб бормокда [1].

Статистик маълумотларга кура, XXI асрга келиб инсоният атмосферага табиий равишда зарарли газлар билан ифлосланишидан 170 марта купрок зарарли газ чикармокда. бунга сабаб булаётган асосий турт омилнинг ичида энг катта улуш айнан транспорт сохдсига тугри келади-40%. кейинги уринларда кишлок хужалиги ва маиший хизматлар-24%. энергетика саноати-20% ва ишлаб чикариш-14%ни ташкил килади [2].

Транспорт сохдсининг атроф-мух,ит ифлосанишидаги улуши сунгги йилларда янада ортган, чунки, дунё буйича автомобил ишлаб чикариш курсатгичи йилдан-йилга усиб бормокда, 2000 - 2005 йилларда 60 млн атрофида уртача йиллик автомобил ишлаб чикарилган булса, 2010 йилдан сунг ишлаб чикариш кескин усганлигини кузатишимиз мумкин, хусусан, 2010 йилда 77,86 млн, 2015 йилда 90,78 млн, 2018 йилда 95,7 млн, 2019 йилда 90,864 млн, 2020 йилда 77,62 млн ва 2021 йилда 79 млн дона автомобил ишлаб

чикарилган [6].

Х,озирги кунда жах,онда 3 млрдга якин автомобиллар мавжуд булиб, деярли барчаси ички ёнув двигатели билан жих,озланган. Автомобиллаштириш даражаси х,ар 1000 кишига тугри келадиган автомобиллар сони билан х,исоблаганда: Италияда 646 та, Канадада 630 та, Финландияда 629 та, АКШда 343 та, Козогистонда 209 та, Азарбайжонда 118 тани ташкил килади, 2020 йилнинг 1 октябрь х,олатига республикамизда жисмоний шахсларга тегишли енгил автомобиллар сони 3 083 849 тани ташкил этиб, х,ар 1000 нафар ах,олига уртача 90 та енгил автомобиль тугри келмокда.

Бир автомобил йилига 15 минг км юрса, урта х,исобда 1,5-2 тонна ёнилги ва 25-30 тонна хдвони ёндиради.

Автомобил транспортининг артоф-мух,итга зарарли таъсирини куйидаги 1-расмда куриш мумкин.

Бензин ва дизел двигателлардан чикувчи чикинди газлар таркибида 200 дан зиёд турдаги зарарли моддалар мавжуд [2].

1-жадвал

Чикинди газлар таркибидаги моддалар Чикинди газлар таркиби, %

Бензинли Дизел

Азот N2 74-77 76-78

Кислород О2 0,3-8,0 5-18

Сув Н2О 3,0-5,5 0,5-4,0

Углерод-2 оксиди СО2 5-12 1-10

Углерод оксиди СО 1-10 0,02-0,50

Азот оксиди ^Оу 0-0,8 0,001-0,400

Углеводородлар СхНу 0,20-0,30 0,1-0,10

Олтингугурт гази 0-,002 0-,03

Коракурум, г/м3 0-0,04 0,1-1,5

Бензопирин, г/м3 0,0002 0,00001

Таъминлаш тизимидан

Чикинди газлар ва картер газлари

Табиатга жарохдт етказиш

Автомобилларни ювиш натижасидаги ифлосликлар

Шовкин

Автомобил транспортининг артоф-мух,итга зарарли таъсири

Авариялар натижасида келадиган зарар

АЁКШларда тукилган ва бугланган ёнилги

Шиналарнинг ейилишидан х,осил булган чикиндилар

1-расм. Автомобил транспортининг артоф-мух,итга зарарли таъсири.

Жадвалда келтирилган чикинди газларнинг инсон организмига келтирадиган зарарлари:

углерод оксиди - нафас йулларига киргач, конга сурилиб гемоглобин билан бирикиб, кислород етишмаслигига олиб келади;

азот оксидлари - упка ва бронхларнинг ишини бузади;

олтингугуртли ангидрид - бронхит, астма ва бошка респираторли касалликларни келтириб чикаради;

цургошин бирикмалари - одам организмига нафас йуллари, териси ва озик-овкат оркали утиб, аста-секин йигилиб боради, нерв системаси, кон х,осил килувчи аъзоларни зарарлантиради.

Агар х,озирги пайтда бир йилда органик ёнилгиларнинг сарфи 10 млрд тонна атрофида эканлиги маълум булса, уларнинг оксидланиши учун тахминан 27 млрд тонна кислород талаб этилади. Атмосферада тупланадиган кислороднинг бир йиллик зах,ираси 200-240 млрд тонна экани маълум булса, якин йиллар ичида сарфланадиган кислород микдори унинг кайта тикланадиган минимал даражасидан ошиб кетиши мумкин. Олимларнинг х,исоб-китобларига караганда х,аво таркибидаги кислород х,озирги вактда 21%ни ташкил килади ва бу микдор 14%га камаядиган булса, деярли купчилик тирик организмлар, шу жумладан инсоният хам критик х,олатга тушиб колади. Ушбу глобал муаммонинг олдини олиш учун олимлар ва тадкикотчилар энергетик курилмалар учун сарфланадиган кислороддан тежаб тергаб фойдаланишни ёки энергиянинг бошка мукобил ва зарарсиз турларидан фойдаланишни тавсия этмокдалар [1].

Автомобиль транспорти мажмуига тегишли салбий жараёнлар бир катор инженер техник масалаларни ечиш оркали кисман ёки тулик бартараф этилади, жумладан: колдиксиз технологияларни жорий этиш; чикиндиларни тозалаш усулларини такомиллаштириши; ёнилги-х,аво аралашмаси ёнишининг энг макбул режимини топиш; ноанъанавий ва мукобил ёнилги турларидан самарали фойдаланиб х,ал килиши мумкин [1].

Автомобил транспорти мажмуаси билан боглик экологик жараёнлар устида тадкикотлар утказиш, атроф-мух,итга зарарли таъсир курсатувчи омилларни экологик жихдтдан бах,оловчи умумлашган мезонларни илмий асослашда куйидаги вазифаларни бажариш лозим:

1. Автомобил транспорти мажмуасининг мукаммал экологик структурасини ишлаб

чикиш;

2. Автомобил транспорти мажмуаси ташкил этувчилари томонидан атроф-мух,итга чикариб ташланадиган зарарли чикиндиларнинг физик ва кимёвий хусусиятларига асосланиб, уларнинг тизимли-таснифий жадвалини ишлаб чикиш;

3. Автомобил транспорти мажмуаси билан табиий атроф-мух,ит орасидаги модда ва энергия алмашинув жараёнининг математик моделларини тузиш ва тегишли шартларни каноатлантирувчи ечимларни топиш;

4. Автомобил транспорти мажмуаси томонидан истемол килинадиган табиий ва энергетика ресурслари сарфини ва атроф-мух,итга чикариб юбориладиган чикиндилар

микдорини хисобга олиш усулларини такомиллаштириш;

5. Автомобил транспорти мажмуаси таркибидаги бир канча мустакил объектларни экологик жихатдан узаро таккослаш имкониятини берадиган умумлашган солиштирма бахолаш мезонини ишлаб чикиш ва амалиётга тадбик этиш.

Автомобил транспорти мажмуаси экологик структурасининг алгоритмини тузишда табиий атроф-мухитнинг биогеоценоз ва экотопдан иборат эканлиги эътиборга олиниб, автомобил транспорти мажмуасининг эксплуатациявий фаолияти давомида сарфланадиган табиий ва энергетика ресурслари хамда эксплуатациявий материаллар микдорлари кириш параметрлари сифатида, автомобил транспорти мажмуаси фаолияти давомида экотопга чикариб юбориладиган барча турдаги чикиндилар микдорлари эса чикиш параметрлари сифатида талкин этилади. Бунда ишлатиладиган чикиндилар ва салбий ходисалар кимёвий, физик ва бошка таъсир этувчи хусусиятларга караб бешта гурухга ажратилади:

1) газсимон моддалар;

2) окова суюкликлар;

3) каттик чангсимон моддалар;

4) биогеологик таъсирлар;

5) физик ходисалар.

Автомобил транспорти мажмуаси томонидан истеъмол килинадиган барча табиий ва энергетик ресурслар сарфини хамда чикариб юбориладиган чикиндилар микдорини хисобга олишнинг мавжуд усуллари урганилиб, ушбу усуллар ягона аналитик куринишга келтирилиб такомиллаштириш лозим [4].

Автомобил транспорти мажмуаси билан табиий атроф-мухит орасидаги модда ва энергия алмашинув жараёнининг математик моделларига тегишли узгартиришлар киритилиб, уларнинг энг макбул ечимлари аниклашда моддаларнинг сарфланиши Xi билан чикиндиларнинг купайиб бориши X2 орасидаги узаро богланишга эга булган моделларнинг муносабати:

b2 C

X =--h ._cost (1)

a 2 ' '

bL + _C

ai л/01

X2 = — + sin t , (2)

бирор баркарор микдорлар атрофидаги гармоник тебранишлар куринишидаги тенгламалар системасининг ечимидан иборат булади.

Автомобил транспорти мажмуаси иштирокида техноген узгаришларга учраган атроф-мухит сифатини киёсий бахолашда хар бир зарарли чикиндининг Ki салмоклилик коэффициентини статистик усулда аниклаган холда экотопга алокадор бир канча объектларнинг умумлашган солиштирма тозалик курсаткичини куйидагича хисоблаш таклиф этилади:

Тур = Kß\ + к 2 32 +... + к з З3 = £ K 3 (3)

i= 1

бу ерда: 3i 1 — зарарли моддалар концентрациясининг нисбий мицдорлари.

З = -

З~, (4)

i max

Тур улчамсиз курсаткич булиб, 0—Тур —1 ораликкда узгариб туради.

Агар Т9р —>0 булса, объектга тегишли мух,ит экологик жихдтдан тоза, агар бу

миккдор бир сонига яккинлашса, мух,итнинг ифлосланиш даражаси юкори булади деб бах,оланади.

Шундай килиб, автомобиль транспорти мажмуасидаги экологик жараёнлар устида тадкикотлар утказиш оркали бир канча мустакил объектларни узаро таккослаган х,олда бах,олаш масаласи илмий асосда х,ал этилади. Атроф-мух,итга зарарли таъсир этишни меъёрлаш автомобил транспорти мажмуасида ишлатилган экологик хавф тугдирувчи чикиндилар манбаларига нисбатан талабларни жорий этади ва уларнинг маълум чегаравий микдорларидан ошиб кетмаслигини таъминлайди.

Бундан ташкари автомобил транспорти мажмуаси билан боглик экологик жараёнларга математик моделлаштириш экологик жараёнларнинг хусусиятлари ва характеристикаларини чукуррок урганишда катта ахдмиятга эга булиб, транспорт воситаларининг хдракатланиш режимини, моддий ва материал сарфларини хдмда энергетик, экологик ва иктисодий курсатгичларни оптималлаштириш ва уларнинг энг макбул ечимларини топишга ёрдам беради.

АДАБИЁТЛАР

1. Абдуазизов Т. "Автомобил транспорти мажмуаси экологик жараёнларини тадкик этишнинг илмий асослари" Монография: 2011 йил, 120 б.

2. Автомобилларнинг техник эксплуатацияси. Олий укув юртлари учун дарслик. К.М.Сидикназаров, Э.А.Асатов, М.З.Мусажонов ва бошкк. ТАЙИ профессори Сидикназаров КМ. тахрири остида. - Т.: Voris-nashriyot, 2008. 560 б.

3. Автотранспортные потоки и окружающая среда / Луканин В.Н., Буслаев А.П., Трофименко Ю.В., Яшина М.В.-М.: Яшина М.В.-М.:

4. Инженерно-технические мероприятия по охране окружающий среды; Учеб. Пособие для студ. Транспортных спец, / С.С. Сайдаминов, А. М. Багдасаров, А.С. Славинский, Б.К.Керимкулов; Под. Общ. Ред. С.С. Сайдаминова.- Т; Укитувчи, 1994-192с.

5. Базаров Б.И. Научные основы энерго-экологической эффективности использования альтернативного моторного топлива: Дисс. док техн. наук.- Ташкент: ТАДИ, 2006-160 с.

6. https://auto.vercity .ru/ statistics/producti on/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.