Научная статья на тему '«АВЕСТО»ДА ҚОНУН ВА ИНСОН ХУҚУҚЛАРИ ТАЛҚИНИ'

«АВЕСТО»ДА ҚОНУН ВА ИНСОН ХУҚУҚЛАРИ ТАЛҚИНИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

905
172
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Авесто / «Вендидод» / зардуштийлик / қонун / инсон ҳуқуқлари / мажбурият / давлат / жамият / бошқарув тизими / мулк / "Vendidod" / Zoroastrianism / law / human rights / obligations / state / society / system of government / property

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Равшан Икрамов, Норқул Бекмирзаев

Ушбу мақолада Марказий Осиёда қадимги даврларда инсон ҳуқуқларининг шаклланиши, жамиятда қарор топган қонунлар ва ижтимоий нормалар, давлат ишларини бошқаришда устувор бўлган қонуниятлар ҳамда мутафаккирларнинг бу борадаги қарашлари ҳақида фикр юритилиб, мазкур масалалар зардуштийликнинг муқаддас китоби “Авесто” талқинида очиб берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTERPRETATION OF LAW AND HUMAN RIGHTS IN AVESTO

This article discusses the formation of human rights in Central Asia in ancient times, the laws and social norms of society, the norms of public administration, the views of thinkers, and these issues are explained in the interpretation of the sacred book of Zoroastrianism “Avesto”.

Текст научной работы на тему ««АВЕСТО»ДА ҚОНУН ВА ИНСОН ХУҚУҚЛАРИ ТАЛҚИНИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 2 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 «АВЕСТО»ДА КОНУН ВА ИНСОН ХУЦУЦЛАРИ ТАЛЦИНИ

Равшан Икрамов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти доценти

Норкул Бекмирзаев

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти доценти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Марказий Осиёда кадимги даврларда инсон хукукларининг шаклланиши, жамиятда карор топган конунлар ва ижтимоий нормалар, давлат ишларини бошкаришда устувор булган конуниятлар хамда мутафаккирларнинг бу борадаги карашлари хакида фикр юритилиб, мазкур масалалар зардуштийликнинг мукаддас китоби "Авесто" талкинида очиб берилган.

Калит сузлар: Авесто, «Вендидод», зардуштийлик, конун, инсон хукуклари, мажбурият, давлат, жамият, бошкарув тизими, мулк.

INTERPRETATION OF LAW AND HUMAN RIGHTS IN AVESTO

Ravshan Ikramov

Associate Professor, Chirchik State Pedagogical Institute

Norkul Bekmirzayev

Associate Professor, Chirchik State Pedagogical Institute

ABSTRACT

This article discusses the formation of human rights in Central Asia in ancient times, the laws and social norms of society, the norms of public administration, the views of thinkers, and these issues are explained in the interpretation of the sacred book of Zoroastrianism "Avesto"

Keywords: "Vendidod", Zoroastrianism, law, human rights, obligations, state, society, system of government, property.

КИРИШ

Башарият улкан хаётий тажрибалар, топиш ва йукотишлар, шунинг баробарида эзгу умидлар билан учинчи минг арсликка кадам куйди. Янги аср

халклар уртасида тинчлик, баркарорлик, дустлик, хамкорлик, хамжихатлик асри булиб колади, маданиятлар бир-бирига янада якинлашади, деган улуг ният бутун инсониятнинг ижтимоий идеали десак муболаFа булмайди. Хукукий демократик дунёвий давлат куриш ва бозор иктисодиёти муносабатларига асосланган фукаролик жамиятини шакллантириш FOяси билан астойдил мехнат килаётган халкимиз хам бу асрни миллий FOя ва истиклол мафкурасини такомиллаштириш билан карши олдилар. Зеро, «Миллий истиклол FOяси бугунги тез суръатлар билан узгараётган тахликали дунёда узлигимизни англаш, бизнинг камчилигимизни, кандай буюк аждодларнинг меросига, неча минг йиллик тарих, бетакрор маданият ва кадриятларга эга эканлигимизни хис этиб яшашга, бу бойликни асраб-авайлаб, демократик кадриятлар, бутун жахон тараккиёти ютуклари билан озиклантириб, янги усиб келаётган авлодни етказишга хизмат KилмоFи зарур» - деган эди Биринчи Президентимиз Ислом Каримов.

Миллий FOя ва истиклол мафкурасининг шаклланиши ва такомиллашувида миллий, маънавий-маданий мерос ва унга илмий-ижодий муносабат алохида ахамият касб этади. Миллий FOя, хукукий демократик давлат - ривожланган мамлакатлар тажрибасига таянган холда, лекин давлатчилигимизнинг миллий асосида вужудга келишини маънавий-рухий жихатдан йуналтиргандагина у янги, умуминсоний кадриятларга айланиши мумкин.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Дархакикат, Турон замини энг кадимий маданият марказиларидан бири эканлигини Гарб ва Шарк тадкикотчилари илмий жихатдан исботлаганлар. Масалан, оромий ёзувлари бу заминда 5 минг йил мукаддам юзага келиб, маданий тараккиётда инкилобий кадам булган. Грек тарихчиси Геродотнинг таъкидлашича, Марказий Осиёда хакикат тартиб урнатувчисига сиFиниш зардуштийлик дини шакллангунга кадар хам мавжуд булган. «К,адимги аждодларимиз эътикод килиб келган Митранинг асосий акидаси хакикат ва уртоклик (дустлик) хисобланган. Хдкикатга сажда килиш - дустга буйин эгиш булиб, у буюк конун саналган. Хдкикатга эътикод килиш маросимларида йигитлар киличлари билан кулларидан кон чикариб, дустга содик колиш учун касамёд килганлар. Турк йигитлари камар тугаларининг икки томонида одам юзининг бир томони ифодаланган булиб, хар икки туга кушилгандагина одамнинг юз киёфаси яхлит пайдо булган. Бу тугалар одамлар ёвузликка карши бирлашиб курашганларидагина чинакам инсоний сифатларга эга булишлари мумкин, FOяга ишора булса керак. Бу Гарб ва Шарк халкларини инсонпарварлик FOялари асосида илмий техника инкилоби шароитида улар акл-идроклари

махсули булган фан-техника ютукларини янги бунёдкорлик томонга буриб юбориш рамзи булиб колса, ажаб эмас. Буюк аллома Абу Али ибн Сино давлат емирилгач, уша давлатни шакллантирган шахслар рухи яшаб колади, бинобарин, ана шу рухни тиклаш, уни бугунги авлодлар рухига пайванд этиш оркалигина тараккиётга эришиш мумкинлигини таъкидлаган эди. Бу билан аллома фалсафа фанидаги барча сохада ворисликни саклашнинг баFOят мухимлигига эътибор каратган эди. Демак, бугунги узбек давлати уша кадимги Урта асрлардаги турк давлатчилигининг хукукий вориси сифатида шакллансагина, у мустахкам асосга эга була олади, деб уйлаймиз. Француз тадкикотчилари инсонпарварликнинг дастлабки шакли орийлар рухи сифатида Марказий Осиёдан Хитой, Х,индистон, Европага кириб борганлигини исботлаганлар. Тадкикотлардан маълум булишича, эрамиздан олдинги VI асрларда узок Шаркдаги Амур дарёсидан тортиб Волга буйларигача хамда бутун Кичик ва Урта Осиё ерларини уз ичига олган Турк давлати булган. Милоддан олдинги V асрда Олтой ва унинг атрофида «Баланд арава» номи билан аталган Турк давлати хукм сурган. Хитой манбаларида Хун ва СуFд кони булган турклар «Самовий маFрурлар» деб аталади ва улар дустлик хамда биродарликни жуда-жуда кадрлаганликлари таъкидланади.

НАТИЖАЛАР

Бу фикрлардан маълум буладики, инсоният тарихида энг жиддий бурилишни бошлаб берган зардуштийликнинг айнан Марказий Осиёда юзага келиши томоман конуният ходисасидир. Файласуф Карл Яснерснинг фикрича, эрамиздан олдинги 900-800 йилларда жахон динларининг асослари яратилдики, барча сохалар йуналишларида ялпи умумийлик (универсаллик)ка интилиш бошланди. Уша пайтларда нимаики уйланган ва бунёд этилган булса, башарият шу кунгача уша максадлар билан яшаб келмокда.

Зардуштийликдаги эзгуликни карор топтириш FOяси инсонпарварликнинг буюк тамал тошидир, десак хато булмас албатта. Шу FOя асосида шаклланган давлат ва жамиятда одам энг олий кадрият даражасига кутарилади. Ахурамазда уз бандаларига ирода эрки бериб, эзгуликни ёвузликдан ажрата билишни, факат ёвузликка карши кураш жараёнидагина жамиятда эзгулик баркарор булишини таъкидлайди.

«Авесто»да жамият бир бутун ижтимоий тузум сифатида тасвирланади хамда бунда давлат муассасалари билан бирга жамият ташкилотлари бахамжихат фаолият курсатишлари кераклиги уктирилади.

Жамиятда эса шох, бош вазир (у айни пайтда кумондон), вазирлар, бош муъбад (кохинлар сардори), кушин бошликлари, сарбозлар, олимлар, мударрислар, табиблар, устоз, муаллимлар, воизлар, хунармандлар, дехконлар, чорвадорлар, раис, боFбонлар, додгустир, мироб, котиб ва шу сингари ижтимоий табакалар булиши айтилади. Айни пайтда улар тавсифланиб, хукук ва бурчлари батафсил баён этилади.

Жамиятни бошкариш учун Илохий Низом ва Одил Низом зарурлиги айтилиб, давлат махкамаларида ва жамоат ташкилотларидаги барча йуналишлар шу Низомлар доирасида фаолият курсатишлари керак булади. Илохий Низом талаблари «Авесто»нинг «Вендидод» ва «Хот» дафтар (китоб)ларида баён этилган. Илохий Низомларга кура, одам фаолиятининг барча йуналишлари эзгулик рухи билан суFорилган булиши шарт. Ахурамизда одамларни эзгу фикрда, эзгу каломда ва эзгу амалда сусткашлик килмасликка даъват этади.

Оламни яратган, эзгулик нурини таратган ва одамлар фаолиятини уз фаришталари оркали назорат килиб борадиган Ахурамазда (Ягона тангри) «Вендидод»да одамлар ёмон фаолиятлари учун шу ёруF дунёда жазоланиши кераклигини Зардуштга тайинлади. Масалан, кимда ким била туриб, дин ва эътикодни бир зардуштийга ургатмаса арзон улим билан жазоланиши кераклиги уктирилади.

МУХОКАМА

Таълим ва тарбия жараёнида устоз ва шогирд бурча хамда масъулияти Низом - конунда белгиланган. Бунга кура устоз Ахурамазда угитлари ва талабларини яхши узлаштириб олишлари зарур булган. К,излар 7 ёшдан 15 ёшгача, уFил болалар 7 ёшдан 17 ёшгача укиши мажбурий хисобланган. Кейин ихтиёрий равишда укишни давом эттиришлари мумкин. Ахурамазда ёмон тарбиячи уз таълими билан илохий сузларни тескари килиши ва тириклик идрокини вайрон айланишини айтиб, ундай кишилар одамларни ростликнинг бебахо сармоясидан ва эзгу ниятдан бебахра айлашига эътиборни каратди. 33-Хатда «Х,ар бир киши бу дунёда тирикликни бунёд этувчи конун булган Оша-хакикат таълимоти асосида яшаши лозим», дейилади. Шу хатнинг 3-бандида бундай дейилади: «Х,ар ким хакикат йулида зардуштий билан -хох кариндоши, хох хамкори, хох дуст-ёри булсин - энг яхши алокада булса ва кимда-ким уз Fайрати туфайли мавжудотни хифз-химоя айласа, хакикат-Оша ва эзгу ният саройида абадий саодатга восил булажак».

«Вендидод» Зардуштнинг турли хаётий масалаларига оид булиб, унда Ахурамизда - хакикат ва Олий хакамга мурожаати ва олган жавоблари асосий

урин тутади. Унда шахсий, оилавий-маиший хаётдан тартиб ижтимоий-сиёсий ва маънавий-ахлокий сохаларгача хар бир одам феъл-атвори, хатти-харакати, бутун фаолияти кандай булиши кераклиги уктирилади. Масалан, бировнинг айби билан буFOЗ ит улса, уша одам улимга махкумдир. Кимда ким хайз курган аёл билан жинсий алокага кирса, унга хам арзон улим вожибдир. Агар эркак киши балоFатга етган киз ёки жувонни хомиладор килган булса ва у аёл номусига чидай олмай гудакни нобуд килса, эркак ва аёл катл этилиши айтилади. Эркак киши аёлни хох никохда, хох никохсиз хомиладор килиб куйса, гудак дунёга келиб балоFатга етгунга кадар эркак уни уз карамоFига олиши керак булган. Мабодо эркак аёлни етарлича химоя кила олмаса ва гудакка шикаст етса, ундай эркакка улим тайин этилади. Нафакат одам зоти, балки уй хайвонларига хам илтифот курсатиш хар бир диндорнинг бурчи хисобланган. Уларни эъзозламаган, озор берган одамлар албатта жазоланган. «Бандалари Зардуштнинг буюк каломига колишга узини бурчли хисоблайди». Мен-Зардуштийман! Бутун вужудим жон-танам билан деб девпарастларнинг душмани хакпарастлар панохиман».

Илохий Низом рухи билан суFорилган Одил Низом талаблари бажарилишини назорат килиш ва тегишли карорларга келиш хар бир овул, кишлок ва туманда ташкил этилган жамоа махкамалари Оташкада (ибодатхона) кошида булган. Раис, додгустир (кози-судя) хамда бош мабудлар рахбарлигида жамоа йиFини чакирилиб, эл хамда Ватан такдири билан боFлик масалалар мухокама этилган ва муайян карорлар кабул килинган. Чунончи, йигитларни харбий хизматга жалб этиш, канал казиш каби оммавий сафарбарлик ишлари ана шу йигит карори билан амалга оширилган.

«Вендидод»даги хукукий карашларни-жиноятларни шартли равишда куйидагича тасниф этиш мумкин:

1. Динга карши жиноятлар: Fайридин билан никохга кириши кохинни хакоратлаш, мансабни суистеъмолл килиш;

2. Шахсга карши жиноятлар: хужум, тахдид солиш, хомилани тушириш, аёлга хомиладорлик пайтида шикаст етказиш;

3. Х,айвонларга, уй хайвонларига, хусусан, турли хилдаги итларга карши жиноятлар;

4. Мулкий жиноятлар: уFирлик, карокчилик, паймоншиконлик, талон-тарож, боскинчилик;

5. Ахлокий жиноятлар: фохишабозлик, зурлаш, эр-хотинларнинг хиёнати, касддан оила курмай юриш, никох коидаларини бузиш, зино хиёнат;

6. Табиатга карши жиноятлар: ер, сув, хаво, оловни асраш коидаларини бузиш, ернинг холатига карамаслик, атроф-мухитни мухофаза килиш коидасини, жамоат ва шахсий гигиенани бузмок, 6of^of, резаворга зарар етказмок, сувни исроф килмок, бетартиб бутазор яратмок, дарахт утказмок ва хоказолар.

«Авесто»да бу ва бошка жиноятларга бериладиган жазо ёки уларни хар хил мажбурият хамда жарималар билан алмаштиришнинг аник меъёри ёхуд мезонлари белгилаб куйилган. Масалан, денгиз кучугини улдирганга белгиланган жазо билан чупон итини халок этганнинг жазосида хам, жаримасида хам жиддий фарк бор. Ёки ховуздан ювилмаган куза билан сув олган билан буFдойзорни пайхон килган, дарахтнинг шохини синдирганга бериладиган жазолар хам узаро фарк килади. Демак, гунох учун бериладиган жазо тартиблари катъий низомга, конун тусига кирган булган.

Подшох ва вазирлар мухим давлат ахамиятига молик ишлар билан банд булганлар. Махаллий уз-узини бошкариш махкамаларни самарали ишлари учун ёрдам берганлар. Аммо уларнинг ички ишларига худа-бехудага аралашавермаганлар. Бу хол махаллий махкамалар ва «эркак уйлар» каби (хозирги чойхоналарга ухшаш) жамоат муассасалари масъулиятини ошишига имкон туFдирган. Х,ар бир одамнинг феъл-атвори, хатти-харакати, бутун фаолияти жамоатчилик назорати остида булиб, уларнинг мусбат ва манфий жихатларини белгилаш мезони - Илохий ва Одил Низомлар асосида булган. Маълумки, кадимги Эрон Виж (Хоразм)да кахратон кишларда жон саклаш учун йимкард (ер ости шахар)лар курилган. «Авесто» ва «Бундахшин» да йимкардларнинг бошкарув тизими конунлари хам батафсил баён этилган. Шунингдек, зардуштийлик давридаги Туроншох Аржаси ва унинг давлати тафсилотлари хам мавжуд булган. Атроф - мухит тозалиги ва жамоат жойлари покизалигини махсус кишилар мунтазам назорат килиб борганлар. Кимда ким тозаликка ва озодаликка риоя килмаса, уларнинг аввало узи тартибга чакирилган ва килган иши учун албатта жавобгарликка тортилган. Дарахтнинг бир шохини синдирган хам, нопок кузани сувга ботирган хам 25 камчи калтакланиш билан жазоланган. Турмушга чикиб зурриёт кераклигини унутган балоFат ёшидаги кизлар копга солиниб 50 камчи калтакланганлар. БалоFатга етиб уйланмай юрган йигитлар эса темир камар боFлаб юриши керак булган. «Авесто»да оила мустахкамлиги аёл эрки, хотин-кизларнинг жамоат ишлари, ибодат маросимларида эркаклар билан тенг иштироки хам алохида таъкидланган. Бу масала ёдгорликнинг деярли барча кисмларида уз ифодасини топган.

Зардуштийликда бир эркакка бир никох раво булган, холос. Эр-хотиннинг бир-бири билан келиша олмаслиги, келиннинг кайнона ёки кайнотага

ёкмаслиги, фитна, бухтон, чакимчилик туфайли оиланинг бузилиб кетишига махалла-куй, жамоатчилик сира йул куймаган. Томонларнинг бирида жинсий ёки рухий нокислик мавжуд булган такдирда ёки хиёнат содир этилган холдагина никох бекор килинган. Зино ва зинокорлик каттик кораланган. Зинокорлар 14 арикка куприк солиб бериш билан уз гунохларини ювиши мумкин булган. Бундан ташкари «Вендидод»да яйлов ва экинзорларни пайхон килган, хонаки хайвонлар, ов ва чупон кучугига озор етказган, уларни касддан ёхуд билмай улдириб куйганларга кулланиладиган жазо, жарима тартиб меъёрлари хам батафсил баён килинган.

Ижтимоий ёки хусусий мулкка куз олайтирган ва уни уFирлаганлар, карокчи ва йултусарлар улим жазосига хукм килинган. Бировнинг жонига касд килганлар Ватан хоини сифатида дорга осиб улдирилган. Улим жазосига хукм килинганлар токи хукм ижро этилгунга кадар канал казиш, ховуз ва кудуклар кавлашда ишлатилган.

ХУЛОСА

Умуман хар бир соFлом одам диний талаб ва низомларни бекаму куст бажариши билан бирга ижтимоий-фойдали мехнат билан шуFулланиши шарт булган. Айни чоFда унинг Низомларга риоя килиши мукаддас бурчи хисобланган. Илохий ва дунёвий конун-коидаларни хурмат килиш, кадрлаш рухида тарбияланган жамоатчилик мухитида конунларни бузиш холлари камдан-кам одамда учраган. Низом конунни бузган одам дархол эл-юрт олдида шармандаю шармисор булган. Ундай одамдан кариндош-уруF, ёру-биродарлар хам юз угирган. Жамоатчилик нафратига дучор булган кишининг истикомат жойларида бош кутариб юриши амри махол булган.

Хукукшунослигимизнинг илк илдизлари шунчалар тиник, шунчалар тугалки, биз уларни урганишимиз, улардан ижодий фойдаланиш малакасини узимизда хосил этишимиз баFOят мухимдир.

Албатта, аждодларимизнинг меросини кандай булса, шундайлигича узлаштириш керак деган фикрдан йирокмиз. Аммо хукукий демократик давлат куришимизга карор килган халкимиз утмиш маънавий меросига ижодий ёндашиб, бугунги барча ижтимоий муносабатларни такомиллаштирсалар, айни муддао булар эди айникса одамларни, аввало ёшларни конунларни хурматлаш, кадрлаш рухида тарбиялашда кадим аждодларимизнинг тарихий тажрибалари кул келиши мумкин. Чунончи, конунларни сузсиз бажариш механизмини вужудга келтиришда, бунда махаллий уз-узини бошкариш каби муассасалар

ишларини юкори савияга кутаришда аждодларимизнинг бой тажрибаларига таяниш жиддий ахамият касб этади.

REFERENCES

1. Аристотел. Риторика -М. 1978 йил.

2. Афлотун. ^онунлар. -Т.:"Янги аср авлоди". 2002 йил.

3. Икрамов, Р. (2020). Воспитание гармонично развитого поколения является приоритетом государственной молодежной политики. Вестник науки и образования, 14(92), 88-90. 16.

4. С.Каримов, Х.Маматов, И.Буриева Юристнинг нутк маданияти. -Т.:"Фан ва технология". 2005 йил.

5. М.Мирхамидов, Н.Норпулатов, С.Хдсанов Юристнинг нутк маданияти. -Т.:"Фан ва технология". 2005 йил.

6. Икрамов, Р. А. (2020). Теоретико-правовые проблемы экологических интересов человека. Universum: экономика и юриспруденция, 12(76).

7. Х,.Хдмидий "Авесто"дан "Шохнома"гача. -Т.:"Шарк". 2007 йил.

8. Жураев, Ю. А., & Икрамов, Р. А. (2020). ФУ^АРОЛАР ЭКОЛОГИК НАЗОРАТИ: ЮРИДИК АСОСЛАРИ ВА ТУШУНЧАСИ. Academic Research in Educational Sciences, 1 (4), 300-309.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.