CC BY
0АОЖ 631.111.2
«АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫГЫ ЖЕРЛЕР1Н ПАЙДАЛАНУДЬЩ ЭКОНОМИКАЛЫЦ ТИ1МД1ЛШ»
ЭЛ1МБЕК Д1НАСЫЛ ЕРЛАН¥ЛЫ, Т0РЕБАЙ НУРСУЛТАН ШЫНЫБЕКУЛЫ, СЕЙДАЗИМ АРЫСТАН ДАНИЯРУЛЫ, 0М1РБАЙ ЖАСУЛАН
С.Сейфуллин атындагы ^азак Агротехникалык Зерттеу Университетi Кеак Жер ресурстарын баскару,сэулет жэне дизайн факультет! "Кадастр" кафедрасы мамандыгыныц студенш^
Еылыми жетекшi : БЕРИСТЕНОВ АЙДАРБЕК ТАЙНИГАЗЫНОВИЧ
Астана к.Дазакстан
Андатпа: Ауыл шаруашылыгы жерлерт пайдаланудыц экономикалыц тшмдтш — ауыл шаруашылыгы вндгргсгнгц тшмдшгт арттыру жэне оныц жалпы улттыц экономикага цосатын Yлесiн улгайту Yшiн мацызды фактор. Жерресурстарыныц ти1мд1 пайдалану — бул тек цана ауыл шаруашылыгы втмдертщ вндiрiсiн арттыру емес, сонымен цатар экологиялыц турацтылыцты цамтамасыз ету, ауылдыц вщрлердщ элеуметтт жагдайын жацсарту жэне агровнеркэсттт кешеннщ дамуына сертн беру. Осы тургыда агротехникалыц шаралар, вндiрiстiк процестердi оцтайландыру жэне инновациялыц технологияларды енгiзу ауыл шаруашылыгы жерлертщ тиiмдi пайдалануында мацызды рвл атцарады. Бул мацалада ауыл шаруашылыгы жерлерт пайдаланудыц экономикалыц тшмдшт мен оны арттыру жолдары царастырылады.
Ктт свздер: ауыл шаруашылыгы, жер пайдалану, экономикалыц тшмдшк, жер ресурстары, агровнеркэст, вндiрiс, экологиялыц аспект, агротехникалыц шаралар.
Abstract: The economic efficiency of agricultural land use is a key factor in increasing the productivity of agricultural production and enhancing its contribution to the national economy. Efficient land use is not only about increasing agricultural output, but also ensuring ecological sustainability, improving the social conditions of rural areas, and fostering the development of the agro-industrial complex. In this regard, agronomic practices, optimizing production processes, and introducing innovative technologies play a crucial role in the effective use of agricultural lands. This article explores the economic efficiency of agricultural land use and the ways to enhance it.
Keywords: agriculture, land use, economic efficiency, land resources, agro-industrial complex, production, ecological aspects, agronomic practices.
Ауыл шаруашылыгы жерлерш пайдаланудыц экономикалыц тшмдШп
Ауыл шаруашылыгы жерлерш пайдаланудыц экономикалык тшмдшп - бул жер ресурстарынан алынатын ешмнщ шыгындармен салыстыргандагы пайдалылыгын багалау. Ол жердщ ешмдшгщ ендiрiс шыгындарын, ешм багаларын жэне нарык жагдайларын ескере отырып, ауыл шаруашылыгы кэсшорындарыныц тшмдшпн аныктайды. Экономикалык тшмдшк ауыл шаруашылыгыньщ табыстылыгын, бэсекеге кабшеттшпн жэне туракты дамуын аныктайтын мацызды фактор болып табылады.
Экономикалык тшмдШкп аныктайтын нетп факторлар:
Жердщ ешмдш1п: Жердщ сапасы, топырактыц кунарлылыгы, климаттык жагдайлар, суару жYЙесi жэне баска да табиги ресурстар ешмдшкке тшелей эсер етедь Жогары енiмдiлiк экономикалык тиiмдiлiктi арттырады.
0нд1р1с шыFындары: Тукым, тыцайткыш, пестицидтер, ецбек, жабдык, энергия жэне баска да ресурстарга жумсалатын шыгындар енiмнiц езшдш кунын аныктайды. Шыгындарды азайту экономикалык тшмдшкп арттырады.
Ошм багалары: Эшмнщ нарьщтьщ багасы экономикалык тшмдшкп аныктайтын мацызды фактор болып табылады. Баганыц жогарылауы табысты арттырады.
Нарык жагдайы: С^раныс пен ^сыныс, бэсекелеспк децгеш, экспорттык мYмкiндiктер жэне баска да нарык факторлары экономикалык тшмдшкке эсер етедi.
Технологиялык децгей: Заманауи технологияларды колдану (прецизионды ауыл шаруашылыгы, генетикалык инженерия, дрондарды колдану жэне т.б.) ешмдшкп арттырып, шыгындарды азайтуга мYмкiндiк бередi.
Инфракурылым: Транспорттык, суару, сактау жэне ецдеу инфракурылымыныц даму децгей экономикалык тиiмдiлiкке эсер етедг
Мемлекетт1к саясат: Субсидиялар, салык жещлдштер^ колдау багдарламалары жэне баска да мемлекетпк шаралар ауыл шаруашылыгыныц экономикалык тшмдшпне эсер етедi.
Жерд1 пайдаланудыц ти1мд1л1г1: Жердщ тYрiне, климатка жэне баска да факторларга байланысты епспк, мал шаруашылыгы, орман шаруашылыгы сиякты эртYрлi пайдалану тYрлерiн тацдау.
Экономикалык тшмдшжт багалау эд1стер1?
Ауыл шаруашылыгы жерлерш пайдаланудыц экономикалык тиiмдiлiгiн багалау Yшiн эртYрлi эдiстер колданылады:
Таза табыс: Жалпы кiрiстерден барлык шыгындарды алып тастаганнан кейiн калган табыс.
Он1мд1л1кт1ц ecyi: Бiрлiк жерден алынатын ешмнщ есуi.
Оз1нд1к кун: Эшм бiрлiгiн ендiруге ж^мсалатын шыгындар.
Табыстылык: Табыстыц шыгындарга катынасы.
Каржылык керсеткштер: Таза активтердщ кiрiстiлiгi, капиталдыц юрютшп жэне т.б.
Кеп факторлы ешмдшж: Ецбек, жер, капитал сиякты бiрнеше факторлардын енiмдiлiгiн ескере отырып багалау.
Экономикалык тшмдшжт арттыру жолдары:
Жогары енiмдiлiктi сорттарды пайдалану
Топырактыц кунарлылыгын арттыру (органикалык тыцайткыштар, топыракты коргау
Суару жYЙесiн жетiлдiру
Заманауи технологияларды енпзу
Ецбек eнiмдiлiгiн арттыру
Шыгындарды оцтайландыру
Нарьщтьщ жагдайларды талдау жэне багалау
Мемлекетпк колдау багдарламаларынан пайдалану
1. Экономикалык тшмдшжт1 аныктайтын непзп факторлар:
Жердщ ен1мд1л1г1:
1. ^азакстанда ауыл шаруашылыгы жерлерiнiц 90%-дан астамы куацшылык жагдайларда орналаскан. Бул жердщ кунарлылыгын тeмендетедi жэне eнiмдiлiктi азайтады.
2. Топырак эрозиясы жэне трдану - жердiц кунарлылыгын тeмендететiн басты мэселелер.
3. Су ресурстарыныц жетiспеушiлiгi - ерекше ауыл шаруашылыгы аймактарында ешмдшкп тeмендетедi.
0нд1р1с шыгындары:
1. Тыцайткыштар мен пестицидтердщ багасыныц жогарылауы - ауыл шаруашылыгы кэсшорындарыныц шыгындарын арттырады.
2. Ецбек ресурстарыныц жепспеушшп - ауылдык жерлердегi жас кадрлардыц калага кeшiп кетуiне байланысты туындайды.
3. Энергия багасыныц жогарылауы - ауыл шаруашылыгы техникасыныц пайдаланылуына жэне суару жYЙесiне эсер етедi.
0н1м багалары:
тэсшдерО
1. Азьщ-тулш нарыгыныц тураксыздыгы, элемдш багалардыц ауыткуы - фермерлердщ табысына эсер етедь
2. Энiмдi сактау жэне тасымалдау шыгындарыныц жогары болуы - ешмнщ багасын арттырып, фермерлердщ табысын темендетедь
Нарык жаFдайы:
1. Еуразиялык экономикалык одакка кiру - iшкi нарыкта бэсекелестiктi кYшейтедi.
2. ДYниежYзiлiк сауда уйымына кiру - импорттыц артуына жэне бэсекелеспктщ кYшеюiне экелуi MYMKrn.
3. ^азакстан ауыл шаруашылыгы ешмдерш негiзiнен Ресейге экспорттайды, бул тэуелдшк пен бага тэуекелдерiн тудырады.
2. Экономикалык тшмдШкл арттырудыц тэсшдер1:
Жердщ ен1мд1л1г1н арттыру:
Топырактыц кунарлылы^ын арттыру:
1. Органикалык тыцайткыштарды пайдалану
2. Топыракты коргау тэсiлдерiн енгiзу (суару жYЙесiн жаксарту, топырактыц эрозиясын болдырмау)
3. Дурыс айналмалы егiс жYЙесiн колдану
Су ресурстарын ти1мд1 пайдалану:
1. Тамшылатып суару технологиясын енпзу
2. Суды коргау жэне тиiмдi пайдалану шараларын колдану
Жаца технологияларды енг1зу:
1. Прецизионды ауыл шаруашылыгы (жердщ картасын жасау, эр тYрлi жерлерге эр тYрлi тыцайткыштар мен пестицидтер колдану)
2. Генетикалык инженерия (жогары ешмдшк беретiн сорттарды шыгару)
3. Дрондарды пайдалану (есiмдiктердiц жагдайын бакылау, тыцайткыштарды себу)
0нд1р1с шь^ындарын азайту:
1. Ецбек енiмдiлiгiн арттыру (ауыл шаруашылыгы техникасын модернизациялау, жаца технологияларды колдану)
2. Тыцайткыштар мен пестицидтердщ пайдаланылуын оцтайландыру (биологиялык эдiстердi колдану)
3. Энергияны тиiмдi пайдалану (энергия тиiмдi техника мен жабдыктарды колдану)
4. Мамандандырылган шаруашылыктар куру ^реу бiр енiмдi, екiншiсi баска енiмдi ендiредi)
Нарыкка шыFуды жаксарту:
1. Эшмнщ сапасын арттыру (стандарттарга сай келетiн енiм ендiру)
2. Энiмдi сактау жэне тасымалдау шыгындарын темендету (сактау коймалары, салкындатылатын келш)
3. Энiмнiц маркетингiн жаксарту (жарнама, бренд куру)
4. Еуропалык жэне элемдш нарыктарга шыгуга багытталган саясатты жYргiзу
Мемлекетт1к колдау:
1. Ауыл шаруашылыгын каржыландырудыц тиiмдi механизмдерiн жасау
2. Субсидиялар, салык жецiлдiктерi жэне колдау багдарламалары аркылы ауыл шаруашылыгын колдау
3. Ауылдык инфракурылымды дамыту (жолдар, суару жYЙесi, сактау коймалары)
4. Топыракты коргау жэне су ресурстарын тиiмдi пайдалану бойынша шараларды колдау
5. Жаца технологияларды енгiзудi колдау (зерттеу-тэж1рибе жумыстарын каржыландыру, окыту багдарламаларын жасау)
[15:49, 15.11.2024] Дшасыл: Ауыл шаруашылыгы жерлерiнiц казiргi жагдайы
^азакстанда ауыл шаруашылыгы жерлерiнiц жалпы ауданы 215 млн гектарды курайды. Оныц iшiнде:
- Егiстiк жерлер - 21,8 млн гектар;
- Жайылымдык жерлер - 180 млн гектар;
- Шабындык жерлер - 5 млн гектар.
Соцгы жылдары:
- Жердщ тозуы жэне эрозияга ушырауы байкалуда;
- Энiмдiлiк темендеген (мысалы, бидай eнiмдiлiгi 2020 жылы гектарына 12 ц курады, бул потенциалдыц 60%-ын гана кeрсетедi);
- Су ресурстарын тиiмсiз пайдалану жэне тыцайткыштарды жеткiлiксiз колдану байкалады.
2. Жердi тиiмдi пайдаланудыц экономикалык тшмдшп
Тиiмдi пайдалану шараларыныц мысалы:
1. Топыракты eцдеудiц заманауи эдiстерiн енпзу.
- Мысал: Нeлдiк ецдеу (no-till) технологиясын колдану топырактыц кунарлыгын сактайды.
- Экономикалык эсерг Топырак ецдеу шыгындары 30%-га азайып, eнiмдiлiк 15%-га артады.
2. Суармалы егiншiлiктi дамыту.
- Мысал: Тамшылатып суару жYЙесiн енгiзу.
- Экономикалык эсерг Су шыгыны 50%-га азаяды, eнiмдiлiк 30%-га артады.
3. Ауыспалы егiстi уйымдастыру.
- Мысал: Бидай, буршак жэне майлы дакылдарды алмастыру аркылы топырак кунарлыгын арттыру.
- Экономикалык эсерг Тыцайткыштар шыгыны 20%-га азаяды, eнiмдiлiк турактанады. 3. Экономикалык тиiмдiлiктердi есептеу
Егер 10 000 гектар жерде нeлдiк eцдеу жэне тамшылатып суару технологиялары енпзшсе:
- Энiмдiлiк eсiмi: Гектарына косымша 4 ц бидай (гектарынан 60 000 тецге).
- Жалпы eсiм: 10 000 га х 4 ц х 60 000 = 2,4 млрд тецге жылына.
- Шыгындарды азайту: Отын, тыцайткыш жэне су шыгындарыныц 30%-га тeмендеуi.
4. Экологиялык эсер
- Топырактыц эрозиясы 20%-га азаяды.
- Су ресурстарыныц тиiмдiлiгi артады.
- Органикалык тыцайткыштарды колдану аркылы топырак микрофлорасы калпына келедi.
^орытынды
Ауыл шаруашылыгы максатындагы жерлердi тиiмдi пайдалану экономикалык тургыдан да, экологиялык тургыдан да eте мацызды. Тиiстi технологияларды енгiзу eнiмдiлiктi арттырып, шыгындарды азайтады, ал экологиялык турактылык ауыл шаруашылыгыныц узак мерзiмдi болашагын камтамасыз етедь
¥сыныстар:
1. Заманауи технологияларды енпзу Yшiн мемлекеттiк колдау багдарламаларын ^шейту.
2. Фермерлердi окыту жэне бшктшгш арттыру багдарламаларын уйымдастыру.
3. Экологиялык таза тыцайткыштар мен тыцайткыштарды субсидиялау.
Бул зерттеулер ^азакстанныц ауыл шаруашылыгын жаца децгейге ^теруге Yлес косады.Экономикалык пайдасы жэне каржылык кeрсеткiштерi
1. ^азакстанныц ауыл шаруашылыгыныц агымдагы каржылык кeрсеткiштерi
^азакстанныц ауыл шаруашылыгы секторыныц 2023 жылгы кейбiр кeрсеткiштерi:
- Жалпы ауыл шаруашылыгы eнiмiнiц кeлемi: шамамен 8,5 трлн тецге.
- Епспк жерлердщ орташа eнiмдiлiгi: бидай Yшiн гектарына 12-13 ц.
- Ауыл шаруашылыгы eнiмдерiнiц экспорттык куны*: шамамен 3,3 млрд доллар (бидай, ун, ет жэне майлы дакылдар).
- Тозган жерлердщ Yлесi: 30%-дан астам.
Аталган проблемалар салдарынан ^азакстан ауыл шаруашылыгы элеуетшщ 50%-га жуыгын гана пайдаланып отыр.
2. Жердi тиiмдi пайдалану шараларыныц экономикалык эсерi.
1. Топыракты нелдш ецдеу (no-till) технологиясын енгiзу
- Шыгындарды кыскарту:
- Отын, ецбек, техниканы колдану шыгындары гектарына 10 000 тецгеге азаяды.
- 1 млн гектарды камтыганда Yнемделетiн каражат: 10 млрд тецге.
- вшмдшкт арттыру:
- Орташа енiмдiлiк 15%-га (12 ц ^ 14 ц) артады.
- 1 млн гектардан косымша енiм: 200 000 тонна (гектарынан 2 ц).
- ^осымша табыс: 200 000 тонна х 100 000 тецге/тонна = 20 млрд тецге.
2. Тамшылатып суару жYЙесiн енгiзу
- Су Yнемдеу: Эр гектарга 50%-га аз су жумсалады.
- Бiр гектарга судыц орташа куны: 30 000 тецге ^ 15 000 тецге.
- 100 000 гектарды камтыганда Yнемделетiн каражат: 1,5 млрд тецге.
- Эшмдшктщ есуг
- ^ант кызылшасы, картоп сиякты суармалы дакылдарда ешмдшк 30%-га артады.
- Мысалы, кант кызылшасыныц косымша енiмiнен: 1 гектарга 15 тонна х 25 000 тецге = 375 000 тецге.
- 100 000 гектардан косымша табыс: 37,5 млрд тецге.
3. Ауыспалы епсп уйымдастыру
- Тыцайткыштар шыгындарын азайту: гектарына 10%-га Yнем (5 000 тецге ^ 4 500 тецге).
- 1 млн гектар Yшiн Yнемделетiн каражат: 500 млн тецге.
- Эшмдшктщ турактылыгы:
- Эрозияны 20%-га азайту аркылы топырак сапасы жаксарады, узак мерзiмдi енiмдiлiк
еседi.
Шара (млрд тецге) Экономикалык пайдасы ^аржылык керсеткiш (млрд тецге)
Нелдш ецдеу технологиясы Шыгындарды кыскарту жэне ешмдшкт арттыру 30 млрд
Тамшылатып суару Су Yнемдеу жэне енiмдiлiк есiмi 39 млрд
Ауыспалы егiстi енпзу Тыцайткыш шыгындарын азайту жэне турактылык 0,5 млрд
Жалпы экономикалык тшмдшк: жылына 69,5 млрд тецге.
4. ¥зак мерзiмдi перспективадагы экономикалык пайда
- Экспорттык элеуеттiц артуы: Эшмдшктщ есуi ауыл шаруашылыгы енiмдерiнiц экспортын 30%-га арттыруга мYмкiндiк бередi. Бул жылына косымша 1 млрд доллар экеледь
- Жердщ кунарлылыгыныц сакталуы: Топырак сапасын сактау узак мерзiмдi турактылыкты камтамасыз етiп, енiмдiлiктi жылына кемшде 2%-га есiредi.
- Жумыс орындарыныц ашылуы: Жаца технологияларды енпзу ауыл шаруашылыгы секторында косымша 50 000 жумыс орнын куруы мYмкiн.
Корытынды
Ауыл шаруашылыгы жерлерiн пайдаланудыц экономикалык тиiмдiлiгi - бул туракты дамудыц мацызды факторы. Осыган кол жетюзу Yшiн жердiц енiмдiлiгiн арттыру, ендiрiс шыгындарын азайту, енiмнiц сапасын жаксарту, нарыкка шыгуды жецiлдету жэне
мемлекетпк колдауды ^шейту кажет. Бул шаралар ауыл шаруашылыгын жетiлдiруге, азык-тYлiк каушаздшн камтамасыз етуге жэне ел экономикасыньщ туракты eсуiне Yлес косады. Дорыта айтканда, ауыл шаруашылыгы жерлерш пайдаланудыц экономикалык тшмдшп - бул кYPделi жэне кеп факторлы процесс. Оныц тиiмдiлiгiн арттыру Yшiн жер ресурстарын тиiмдi пайдалану, eндiрiс шыгындарын азайту, eнiм багаларын арттыру жэне нарык жагдайларын ескеру кажет. Бул ауыл шаруашылыгы кэсшорындарыныц табыстылыгын арттырып, азык-тYлiк каушаздшн камтамасыз етуге жэне ел экономикасыныц туракты дамуына Yлес косады.
Ауыл шаруашылыгы жерлерi - бул когам Yшiн ете мацызды ресурс, ол азык-тYлiк, талшык жэне биоотынды камтамасыз етедi. Осы ресурстыц тиiмдi пайдаланылуы - бул экономикалык есу, халыктыц кажеттiлiктерiн канагаттандыру жэне экологиялык турактылыкты камтамасыз ету Yшiн мацызды. Жердi тиiмдi пайдалану экономикалык тургыдан ете тиiмдi жэне елдш ауыл шаруашылыгы элеуетiн ашуга кемектеседь ^азiрri каржылык кeрсеткiштердi ескерсек, жогарыда аталган шаралар аркылы ^азакстан жыл сайын ондаган миллиард тецге келемшде косымша пайда ала алады.
Жердi тиiмдi пайдалану экономикалык тургыдан ете тиiмдi жэне елдiц ауыл шаруашылыгы элеуетш ашуга кeмектеседi. ^аз1рп каржылык кeрсеткiштердi ескерсек, жогарыда аталган шаралар аркылы ^азакстан жыл сайын ондаган миллиард тецге келемшде косымша пайда ала алады.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. https://www.gov.kz/?lang=kk Мемлекеттiк сайт
2. https://24.kz/kz/zha-aly-tar/ekonomika/item/680685-aza-standa-auylsharuashyly-tekhnika-ndirisi-artty «Хабар 24»
3. https://qyzyljartv.kz/kz/news/40640 ^ызылжар
4. https://eos.com/ru/blog/novye-tekhnologii-v-selskom-khozyajstve/ EOS Data Analytics: Проблемы на Земле — решения в космосе
