ГАЖ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ АЛҚАПТАРЫНЫҢ ЖАЙ-КҮЙІН МОНИТОРИНГІЛЕУ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

ГАЖ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ НЕГ1З1НДЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫГЫ АЛЦАПТАРЫНЬЩ ЖАЙ-ОТШН МОНИТОРИНГ1ЛЕУ

АБДУЛЛА СЭУЛЕ БАУЫРЖАЩЫЗЫ, БЕКБОЛАТ АРАЙЛЫМ ДЭУЛЕТБЕКЦЫЗЫ

С.Сейфуллин атындагы ^азак Агротехникалык Зерттеу Университетi КеА^ Жер

ресурстарын баскару, сэулет жэне дизайн факультет «Кадастр» кафедрасы мамандыгыныц

студенттер^ Астана, ^азакстан

БЕРИСТЕНОВ АЙДАРБЕК ТАЙНИГАЗЫНОВИЧ

С.Сейфуллин атындагы ^азак Агротехникалык Зерттеу Университет КеА^ Жер ресурстарын баскару, сэулет жэне дизайн факультетi «Кадастр» кафедрасыньщ ага

окытушысы, Астана, ^азакстан

Аннотация. Ауыл шаруашылыгы - азыц-тYлiк цаутЫздтн жэне агроенеркэсттж кешеннщ турацты дамуын цамтамасыз ететт экономиканыц мацызды саласы болып табылады. Ауылшаруашылыц ресурстарын ти1мд1 басцару жерлердщ жай-куй1н Yнемi бацылауды цажет етедi. ДэстYрлi бацылау эдiстерi кебiнесе кеп уацытты цажет етедi, цымбатца тYседi жэне езгер^терге тез жауап бермейдi. Осыган байланысты ГАЖ (географиялыц ацпараттыц ЖYйелер) жэне цашыцтыцтан зондтау Yлкен аумацтардагы ауылшаруашылыц жерлертщ жай-^ш туралы ацпаратты жогары дэлдтпен жинауга жэне талдауга мYмкiндiк бередi. Бул мацаланыц мацсаты-ауылшаруашылыц жерлерт бацылау Yшiн ГАЖ технологияларын цолданудыц негiзгi аспектыерт царастыру.

ТYйiндi свздер: географиялыц ацпараттыц ЖYйе, геоацпараттыц технологиялар, ауыл шаруашылыц кэсторындары.

ГАЖ угымына токталсак, географиялык акпараттык жуйе немесе ГАЖ-бул деректердi электрондык картада керсетуге мумкшдш беретш компьютерлш жуйе. ГАЖ аркылы жасалган карталар жаца урпактыц карталарын батыл атауга болады. ГАЖ карталарына тек географиялык гана емес, статистикалык, демографиялык, техникалык жэне баска да кептеген деректердi салуга жэне оларга эртYрлi аналитикалык операцияларды колдануга болады. ГАЖ эдеттегi кагаз карталарын пайдалана отырып, байкауга киын немесе мYмкiн емес жасырын байланыстар мен Yрдiстердi аныктауга бiрегей кабшетп. Бiз жеке белшектердщ механикалык жинагы емес, бiздщ деректерiмiздщ жаца, сапалы, магынасын керемiз.

ГАЖ деректерi непзшде жYзеге асырылатын жоспарлау кадрлар немесе техника жетюпеген жагдайда жумыста турып калуды кыскартуга (немесе толык алып тастауга), ецделетш алац бiрлiгiне агротехникалык операциялардыц кунын темендетуге жэне ешмдшк керсеткiштерiн жаксартуга мYмкiндiк бередi.[1]

1. Агротехникалык операциялардыц мониторинг жэне егiстiктiц жай-^й

Осы мiндеттi шешу барысында барлык агротехникалык операцияларды, оларды жYргiзуге арналган шыгындарды тiркеу, жер бетiндегi елшеулер, агрономдардыц сараптамалык багалаулары жэне Жердi кашыктыктан зондтау деректерi ( аэро жэне гарыштык суреттер) аркылы епспктщ жай - кYЙiн тiркеу жYзеге асырылады.

Мониторинг Yшiн егiстiктiц эрбiр жумыс учаскесi бойынша топыракты агрохимиялык талдау деректерi мацызды. Олар ею жолмен алынуы мYмкiн:

- сынама iрiктегiштердi жэне сынамаларды талдау женшдеп зертханаларды колдана отырып, жеке iзденiстер нэтижесiнде;

- мамандандырылган уйым орындаган агрохимиялык зерттеулер нэтижесiнде. [2]

2.Дакылдардыц енiмдiлiгiн болжау жэне шыгындарды багалау

ТYсiмдiлiктi болжау жYЙесi табиги-климаттык жагдайлардыц эсерiн ескере отырып, егiстiктiц жай-куйш бакылау эдiстерiнде курылады. Бул технология ауыл шаруашылыгы

дакылдарыныц даму динамикасын, вегетация жагдайларын кадагалауга, олардьщ пiсу мерзiмдерiн жэне жинауды бастаудыц оцтайлы мерзiмдерiн аныктауга, накты жагдайлар Yшiн теракты болуы мYмкiн ешмдшктщ ец аз жэне ец жогары децгейлершде экономикалык талдау жYргiзуге мYмкiндiк бередi.

Эрiстiц эр тYрлi учаскелершде алынган енiмдiлiк болжамын ескере отырып (шыгындар мен ыктимал алынатын пайданы коса алганда) егiстiктердi сараланган ецдеу туралы шешiм кабылданады. Екiншi жагынан, кедей жерлердегi егiннiц элеуетiне сэйкес ыктимал шыгындарды талдауга болады. Шаруашылык алкаптарында енiмдiлiк децгейiн негурлым дэл аныктау Yшiн компьютерлiк мониторинг жYЙесi пайдаланылады.

Ауыл шаруашылыгы кэсiпорындарыныц картографиялык жYЙесiнiц тиiмдi жумыс iстеуi эр тект акпаратты бiрыцFай кецiстiктiк деректер базасына бiрiктiрген кезде гана мYмкiн болады. Мундай интеграция деректердiц объектшк моделiн к¥ру жолымен жYзеге асырылады:

- картографиялык кабаттар;

- объектшер бойынша акпараты бар кестелер (епс алацдары, мал басы, Ауыл шаруашылыгы енiмдерi мен азык-тYлiктi ендiру, етюзу жэне тутыну келемi жэне т.б.);

- аэро жэне гарыштык суреттер.

Бул жYЙеде деректердi талдау картографиялык талдау к¥ралдарымен жYргiзiледi, бул ешмдшк есуiнiц немесе темендеуiнiц кецiстiктiк белгш бiр деректерiн алуга мYмкiндiк бередь

Дакылдардыц енiмдiлiгiн болжау жэне шыгындарды багалау нэтижесiнде басшылык кэсiпорын болашакта кажет ететiн жабдыктар мен материалдардыц оцтайлы багасын есептей алады жэне ауыл шаруашылыгы ешмшщ сатып алу багасын аныктай алады.

З.Техниканы пайдалануды жоспарлау, мониторингiлеу жэне талдау

Ауыл шаруашылыгы кэсшорындарыныц техникалык кiшi жYЙесi де геоакпараттык технологияларды пайдаланудан тыс калмайды. Ол камтиды:

- техниканы пайдалану жэне оны жендеу кестесш жасау;

техника мен жанар-жагармай материалдарын пайдалануды талдау (техниканыц барлык орын ауыстыруын, жYрiс пен ецделген алацдарды есептеу);

-базадан ецделетш алкаптарга дейiн техниканыц козгалысы мен тасымалдаудыц оцтайлы багыттарын аныктау;

-кабылдау пункггерiне дейiн енiмдi жеткiзудiц оцтайлы багыттарын аныктау;

-далалык жумыстарды орындау кезiнде техниканыц козгалу жылдамдыгын бакылау;

- сандык карта бойынша ауыл шаруашылыгы ешмдерш тапсыру алацдары мен пункггерi арасындагы оцтайлы кашыктыкты немесе гонныц узындыгын аныктау;

- тракторист-машинистердщ есеп парактарын калыптастыру;

- автокелiктiц жол парактарын калыптастыру. [3]

ГАЖ-технологияларды колдану аркылы агрономдыц автоматтандырылган жумыс орны:

- епн шыгымдылыгы, дакылдар, колданылатын тыцайткыштар мен коргау куралдары бойынша епс тарихын жYргiзудi карастырады;

- егiстiктiц жеке ерекшелштерш ескере отырып, тыцайткыштарды енгiзудi жоспарлауга мYмкiндiк бередi;

- жумыс сапасын багалау жэне оларды жоспарлау бойынша усыныстар эзiрлеу кезiнде акпараттык колдау керсетедi.[4]

Ауылшаруашылык жерлерiн бакылауда ГАЖ технологияларын колдану агроендiрiстi баскаруды тиiмдiлiк пен турактылыктыц жаца децгешне шыгаруга мYмкiндiк бередi. ГАЖ аркылы алынган деректердщ дэлдiгi мен жеделдш фермерлерге есiмдiктер мен топырак жагдайыныц езгеруiне уакытылы жауап беруге, дакылдарды кYту бойынша негiзделген шешiмдер кабылдауга жэне ресурстардыц шыгындарын оцтайландыруга мYмкiндiк бередi. Технология енiмдiлiктi болжауга кемектесед^ бул эсiресе климаттыц езгеруi мен тураксыз ауа-райы жагдайында мацызды.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. https://www.esri-cis.com/ru-ru/what-is-gis/overview

2. Земледелие. Под. ред. А.И. Пупонина.- М.: 2004. - 552 с.

3. Элшбеков Н. Кекенiсесiрушi фермер аныктамалыгы: Уч.пос.- Астана: Фолиант, 2009.

4. Куренков В. О. Использование ГИС в сельском хозяйстве как приоритетное направление информационной поддержки принятия решений