Научная статья на тему 'ЗНАЧЕНИЕ ОБЯЗАТЕЛЬНОГО АУДИТА В ОРГАНИЗАЦИИ АУДИТОРСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ'

ЗНАЧЕНИЕ ОБЯЗАТЕЛЬНОГО АУДИТА В ОРГАНИЗАЦИИ АУДИТОРСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
106
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
формы аудита / обязательный аудит / юридические лица / отказ от обязательного аудита / актив баланса. / Audit Forms / Mandatory Audit / Entities / Refusal of Compulsory Audit / Asset Balance.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абдуллаев Хуршиджон

B статье исследуются теоретические и практические аспекты обязательного аудита при организации аудита в Республике Узбекистан и рассматриваются его особенности. Обязательный аудит – это ежегодный аудит финансовой отчетности хозяйствующих субъектов, целью которого является установленный законодательством обязательный аудит хозяйственных обществ для оценки достоверности бухгалтерского учета и финансовой отчетности. Разработаны предложения по совершенствованию правового регулирования обязательных аудитов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMPORTANCE OF THE MANDATORY AUDIT IN THE ORGANIZATION OF AUDIT ACTIVITIES

The article examines the theoretical and practical aspects of the statutory audit in the organization of audit in the Republic of Uzbekistan and examines its features. A statutory audit is an annual audit of the financial statements of business entities. The purpose is to assess the reliability of accounting and financial statements. Proposals to improve the legal regulation of statutory audits have been developed.

Текст научной работы на тему «ЗНАЧЕНИЕ ОБЯЗАТЕЛЬНОГО АУДИТА В ОРГАНИЗАЦИИ АУДИТОРСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ»

УДК: 347.4 (042)(575.1)

Абдуллаев Хуршиджон

Тошкент давлат юридик университети мустакил тадкикотчиси E-mail: abdullaev_xurshidjon@mail.ru

АУДИТОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШДА МАЖБУРИй АУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВИНИНГ А^АМИЯТИ

Аннотация. Мажбурий аудиторлик текшируви тадбиркорлик субъектларининг молиявий уисо-ботларини уар йили аудиторлик текширувидан утказиш уисобланади. Бундан мацсад бухгалтерлик ва молиявий уисоботларнинг ишончлилигига бауо беришдир. Ушбу мацолада Узбекистон Республикасида аудиторлик фаолиятини ташкил этиш учун мажбурий аудиторлик текширувининг назарий-амалий жщатлари тадциц этилган ва узига хос жиуатлари куриб чицилган. Цонун асосида белгиланган тадбиркорлик субъектларини мажбурий аудиторлик текширувидан утказишни ууцуций тартибга солиш-ни такомиллаштириш буйича таклифлар ишлаб чицилган.

Калит сузлар: аудиторлик текшируви шакллари, мажбурий аудиторлик текшируви, тадбиркорлик субъектлари, мажбурий аудиторлик текширувидан бош тортиш, актив баланси.

Абдуллаев Хуршиджон

независимый соискатель Ташкентского государственного юридического университета

ЗНАЧЕНИЕ ОБЯЗАТЕЛЬНОГО АУДИТА В ОРГАНИЗАЦИИ АУДИТОРСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

Аннотация. B статье исследуются теоретические и практические аспекты обязательного аудита при организации аудита в Республике Узбекистан и рассматриваются его особенности. Обязательный аудит - это ежегодный аудит финансовой отчетности хозяйствующих субъектов, целью которого является установленный законодательством обязательный аудит хозяйственных обществ для оценки достоверности бухгалтерского учета и финансовой отчетности. Разработаны предложения по совершенствованию правового регулирования обязательных аудитов.

Ключевые слова: формы аудита, обязательный аудит, юридические лица, отказ от обязательного аудита, актив баланса.

Abdullayev Khurshidjon

Independent Researcher, Tashkent State University of Law

THE IMPORTANCE OF THE MANDATORY AUDIT IN THE ORGANIZATION

OF AUDIT ACTIVITIES

Abstract. The article examines the theoretical and practical aspects of the statutory audit in the organization of audit in the Republic of Uzbekistan and examines its features. A statutory audit is an annual audit of the financial statements of business entities. The purpose is to assess the reliability of accounting andfinancial statements. Proposals to improve the legal regulation of statutory audits have been developed.

Keywords: Audit Forms, Mandatory Audit, Entities, Refusal of Compulsory Audit, Asset Balance.

1. Кириш

Янги Узбекистон иктисодиётини жахон икти-содиётига интеграциялашуви жадал суръатлар билан давом этаётган хозирги кунда халкаро мо-лиявий хисоботлар ва аудит стандартларига утиш масалаларига хукумат томонидан алохида эътибор берилмокда. Хусусан, амалга оширилаётган ис-лохотлар дунё жамоатчилиги, шунингдек, Халкаро валюта жамгармаси, Жахон банки, Осиё таракки-ёт банки сингари нуфузли халкаро молия ташки-лотлари томонидан эътироф этилмокда. Шу билан бирга, бозор иктисодиётига асосланган ривож-ланган мамлакатларда окилона молиявий тизим ва аудиторлик назорати тизими шаклланган булса хам, уларнинг тажрибасини Узбекистон иктисоди-ётига кучириб олиш мумкин эмас. Сабаби уртада миллий ва турли иктисодий узига хос хусусиятлар бир-биридан фаркланишини эътиборга олиш ло-зим. Тахлиллардан куриниб турибдики, хозирги даврда аудиторлик фаолияти тизимининг бозор иктисодиётидаги урнини илмий тахлил этиш дол-зарб ахамият касб этади. Аудиторлик фаолияти-ни амалга оширишнинг маълум коида ва тартиби мавжуд. Масалан, хужалик субъектлари томони-дан аудиторлар эркин танланиши, аудитор би-лан мижоз уртасидаги муносабатлар шартномага асосланиши, аудиторнинг мижозга хулоса ёзишга рози булмаслиги, аудиторлик текширувини амалга оширувчи аудитор билан текширилаётган корхона рахбарлари шахсий муносабат асосида иш юрит-маслиги лозим. Дунё иктисодиётига катта талафот-лар етказган 2020 йил мамлакатимизда аудитор-лик фаолияти, уни утказиш тартибларига янгича ёндашиш, сохани инновация ва технологиялардан кенг фойдаланган холда такомиллаштириш зарур-лигини курсатиб берди.

2. Тадк;ик;от методологияси

Маколада Узбекистон Республикасида аудиторлик фаолиятини ташкил килиш, мажбурий аудиторлик текширувини утказишга оид конун хуж-жатлари урганилиб тахлил килинган. Тадкикот иш жараёнида етакчи хорижий давлатларнинг мажбурий аудиторлик текширувини утказиш та-жрибаси билан мамлакатимиздаги мажбурий ау-диторлик текшируви утказишни урганишнинг илмий усулларини умумлаштириш, статистик тахлил, мантикий фикрлаш хамда солиштирма тахлил усулларидан фойдаланилган.

3. Тадк;ик;от натижалари ва та^лили

Аудиторлик текшируви молиявий хисобот ва бошка молиявий ахборот тугрилиги хамда бухгалтерия хисоби тугрисидаги конун хужжатлари-га мослигини аниклаш максадида хужалик юри-тувчи субъектнинг молиявий хисоботи ва у билан боглик молиявий ахбороти аудиторлик ташкилот-лари томонидан текширилади.

2000 йил 26 майда кабул килинган "Аудиторлик фаолияти тугрисида" Узбекистон Республикаси конунининг 9-моддаси иккинчи кисмига мувофик аудиторлик текшируви маж-бурий ва ташаббус шаклларида утказилади [1]. Биз мана шу аудиторлик текшируви шакллари-дан бири, яъни мажбурий аудиторлик текшируви хакида суз юритмокчимиз. Шу билан бирга, бош-ка хорижий мамлакатларнинг мажбурий аудитор-лик текширувини Узбекистон конунчилиги билан киёслаган холда куриб чикишни максад килган-миз.

Узбекистон Республикаси "Аудиторлик фао-лияти тугрисида" конунининг 10-моддасида ау-диторлик текширувидан утиши мажбурий булган субъектлар санаб утилган, улар куйидагилардан иборат:

акциядорлик жамиятлари;

банклар ва бошка кредит ташкилотлари;

сугурта ташкилотлари;

инвестиция фондлари, юридик ва жисмоний шахсларнинг маблагларини жамлаб турувчи бо-шка фондлар хамда уларнинг инвестиция актив-ларини ишончли бошкарувчилари;

маблагларининг хосил булиш манбалари юри-дик ва жисмоний шахсларнинг ихтиёрий бадалла-ри булмиш хайрия фондлари ва бошка ижтимоий фондлар;

маблагларининг хосил булиш манбалари ко-нун хужжатларида назарда тутилган, юридик ва жисмоний шахслар томонидан килинадиган маж-бурий ажратмалар булмиш бюджетдан ташкари фондлар;

устав фондида давлатга тегишли улуш булган хужалик юритувчи субъектлар ва давлат унитар корхоналари [2].

Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2018 йил 19 сентябрдаги ПК^-3946-сон "Узбекистон Республикасида аудиторлик фаоли-ятини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида" карорига мувофик 2020 йил 1 январ-

дан хисобот йили якуни буйича куйидаги шарт-лардан бир вактнинг узида иккитасига жавоб бер-ган тижорат ташкилотлари хам хар йили мажбу-рий аудиторлик текширувидан утиши лозимлиги кузда тутилмокда [3]:

активларнинг баланс киймати энг кам иш хаки-нинг 100 минг баробар микдоридан ортик булса;

махсулот (иш, хизмат)ларни реализация ки-лишдан олинган тушум энг кам иш хакининг 200 минг баробар микдоридан ортик булса;

ходимларнинг уртача йиллик сони 100 киши-дан ортик булса.

Бундай тартиб (юкорида курсатилган мик-дорларни хисобга олмаганда) Францияда жорий килинган. Франция конунчилигига кура бир вакт-нинг узида куйидаги шартлардан иккитасига жа-воб берган тижорат ташкилотлари мажбурий ау-диторлик текширувидан утиши лозим:

активларнинг баланс киймати 1,55 млн евро-дан ортик булса;

махсулот (иш, хизмат)ларни реализация килиш-дан олинган тушум 3,1 млн евродан ортик булса;

ходимларнинг уртача йиллик сони 50 киши-дан ортик булса [4].

1-жадвал

Мажбурий аудиторлик текшируви утказиш

буйича таккослама маълумотлар

№ Мажбурий аудиторлик текшируви утказиш шартлари Узбекистан Франция

1 Активларнинг баланс киймати 22,3 млрд сум (1,79 млн евро) 19,33 млрд сум (1,55 млн евро)

2 Махсулот (иш, хизмат) ларни реализация килишдан олинган тушум 44,6 млрд сум (3,58 млн евро) 38,67 млрд сум (3,1 млн евро) [5]

3 Ходимларнинг уртача йиллик сони 100 киши 50 киши

Бу шундан дарак берадики, конунчилигимиз-даги узгартиришлар нафакат МДХ ёки Россия Федерациясининг, балки бошка ривожланган Европа ва гарб давлатларининг конунчилигини ур-ганган холда, уларнинг ижобий томонларини тах-лил килиб амалга оширилмокда.

Биз юртимизда инвестицион мухит яратиш ниятида эканмиз, хорижий инвесторларни жалб килиш максадида тадбиркорлик субъектларининг молиявий ва иктисодий ахволи шаффоф булиши зарур. Сабаби чет эллик инвестор, энг аввало,

инвестиция киритганидан сунг фойда олиш ёки олмаслиги хакида кайгуради ва у учун даромад биринчи уринда туради. Тадбиркорлик субъекти-нинг молиявий ва иктисодий ахволи хакида хеч кандай маълумот булмаса ёки булса хам у шубха остига олинса, инвестор хеч качон инвестиция киритишга жазм килмайди. Шуларни инобатга олган холда юртимизда аудитни ривожлантириш ва аудиторлар мавкейини ошириш, керак булса, халкаро даражадаги аудиторларни етиштириб чикариш иктисодий ривожланишимизга жуда кат-та уз таъсирини курсатади. Мана шу сабаб маж-бурий аудиторлик текшируви давлат бюджетига жуда катта даромад келтирадиган тадбиркорлик субъектларига жорий килинган. Лекин шуни хам унутмаслик керакки, айрим ривожланган Дания, Ирландия, Норвегия, Швейцария каби давлатлар тадбиркорлик субъектининг ташкилий-хукукий шакли, даромади, актив баланси, фаолият юри-таётган сохаси, ходимларнинг уртача йиллик со-нидан каъти назар, барча тадбиркорлик субъект-ларига мажбурий аудиторлик текшируви жорий килинган [6]. Белгияда нафакат оммавий компа-ниялар, балки маълум хажм мезонларидан ошиб кетган хусусий фирмалар хам йиллик молиявий хисоботларни ташки аудитдан утказишлари шарт. Натижада Белгиянинг нисбатан кичик хусусий фирмаларидан конуний равишда аудиторни тай-инлаш талаб этилади [7].

Юкоридагиларни инобатга олган холда мажбурий аудиторлик текширувидан бош тортганлик учун белгиланган нормаларни такомиллаштириш зарур. Бугунги кунда конун хужжатларига муво-фик утказиладиган мажбурий аудиторлик текши-рувидан бош тортиш хужалик юритувчи субъект-нинг мансабдор шахсига нисбатан маъмурий жазо кулланилишига сабаб булади. Хужалик юритувчи субъектнинг мансабдор шахсига нисбатан маъму-рий жазо кулланилганидан кейин календарь йил тугагунига кадар мажбурий аудиторлик текширу-вини утказишдан бош тортиш хужалик юритув-чи субъектдан энг кам ойлик иш хакининг эллик бараваридан юз бараваригача микдорда жарима ундирилади. Жарима ставкалари табакалашти-рилган ва мажбурий текшириладиган хужалик юритувчи субъектнинг хисобот йили охирида махсулот (иш, хизмат)ларни сотишдан олинган ялпи тушуми микдорига караб куйида белгилан-ган микдорларда ундириб олинади.

2-жадвал Мажбурий аудиторлик текшируви утказмаганлик учун жарималар микдори

Жарима микдори* Бир йилда махсулот (иш, хизмат) лар сотишдан олинган ялпи тушум микдори (К^С хам шу жумлага кириди)**

Энг кам ойлик иш хаки микдорининг 50 баравари Энг кам ойлик иш хаки микдорининг 500 бараваригача

Энг кам ойлик иш хаки микдорининг 75 баравари Энг кам ойлик иш хаки микдорининг 500 бараваридан 15 минг бараваригача

Энг кам ойлик иш хаки микдорининг 100 баравари Энг кам ойлик иш хаки микдорининг 15 минг бараваридан ортик

* Жарима мицдорини аницлашда энг кам ой-лик иш щцининг жарима солиш тугрисида царор чицарилган санадаги мицдоридан фойдаланилади.

** Бюджетдан ташцари ва хайрия жамгар-малари учун ялпи тушум деганда амалдаги ту-шумлар, жумладан, аъзолик бадаллари тушуни-лади [8].

Россия Федерация конунчилигига кура маж-бурий аудиторлик текширувидан бош тортганлик учун суд тартибида Россия Федерациясидаги энг кам ойлик иш хаки микдорининг [9] 500 барава-ридан 1000 бараваригача жарима солишга асос булади [10].

3-жадвал

Мажбурий аудиторлик текширувидан бош тортганлик учун жавобгарлик хакида таккос-

лама маълумотлар

№ Мажбурий аудиторлик текширувидан бош тортганлик учун жавобгарлик микдор-лари Мажбурий ау-диторлик тек-ширувидан бош тортганлик учун жарима Маъмурий жазо кулланилганидан кейин календарь йил тугагунига кадар мажбурий аудиторлик текши-рувини утказиш-дан бош тортиш

Узбекистон 1,11 млн сумдан 2,23 млн сумгача 11,15 млн сумдан 22,30 млн сумгача

Россия Федерацияси 833,82 млн сумдан 1 667,63 млн сумгача [5]

Узбекистон Республикасида хужалик юритув-чи субъектнинг охирги хисобот санасидаги жорий активлари суммасининг жами йигирма фоизидан ортик микдорда жарима ундириш унга ундирила-диган суммани ундириш тугрисида карор кабул килинган кундан эътиборан олти ой мобайни-да ойма-ой булиб тулаш имкони берилган холда

амалга оширилади. Жариманинг туланиши хужа-лик юритувчи субъектни мажбурий аудиторлик текширувидан утишдан озод килмайди. Бунда мажбурий аудиторлик текшируви утказилишидан буйин товланган такдирда хужалик субъектига жарима суд тартибида солинади, хужалик субъ-екти содир этилган хукукбузарликда айбини тан олган хамда жаримани ихтиёрий равишда тулаган такдирда эса жарима солик органи томонидан со-линади. Туланадиган жарималар тулик микдорда тегишли махаллий бюджетга утказилади.

4. Хулоса ва таклифлар

Фикримизча, Узбекистон Республикасида аудиторлик фаолиятини янада ривожлантириш учун, энг аввало,тадбиркорлик субъектларини аудиторлик фаолиятига оид хукукий онгини кута-риш зарур. Унинг кулайликлари, афзалликлари ва тадбиркорлик субъектларига моддий томон-дан канчалик фойда бериши хакида кенг таргиб килиш максадга мувофик. Ана шунда мажбурий аудиторлик текширувларини утказишнинг хожати хам колмайди. Шу билан бирга, аудиторлар ма-лакасини жахон стандартлари даражасига олиб чикиш буйича шароитлар яратиш керак. Лекин Россия Федерацияси билан киёслаганда мажбу-рий аудиторлик текширувидан бош тортганлик учун жавобгарлик микдорлари анча паст.

Айтиб утиш жоизки, мажбурий аудиторлик текширувини жорий килиниши соликдан кочиш-га тускинлик килади ва давлат бюджетига катта фойда келтиради. Ана шунинг учун хам куплаб ривожланган мамлакатларда товар айланмаси ёки ишчи ходимлар сонидан катъи назар, аудиторлик текширувлари мажбурий килиб куйилган.

Аудиторлик текширувларининг хам давлатга, хам тадбиркорлик субъектларига фойдасини ино-батга олган холда унинг жорий килиниши максад-га мувофикдир.

Пандемия ёки бошка форс-мажор холатларда молиявий хисоботларни топшириш ва текшириш буйича куйидаги таклифларни бериш мумкин:

• аудиторлик ташкилоти билан шартнома тузиш ва унда карантин даврида аудитни утказиш шартлари ва таомилини ёзиш;

• аудиторлик ташкилоти суровига биноан:

а) бирламчи хужжатлар, таъсис хужжатла-ри буйича зарур ахборотни туплаш, уни жадвал куринишида шакллантириш. Мисол учун, буй-

рувдар, кадрлар хужжатлари (кабул вдлиш / иш-дан бушатиш) маълумотлари;

б) контрагентлар билан тузилган шартнома-лар ва хисобварак-фактуралар, бажарилган ишлар далолатномалари маълумотларини хам худди шу тарзда тавдим этиш;

д) бухгалтерлик автоматлаштирилган дастурлардан маълумотларни (хисобваравдар

карточкаси, хисобваравдар тахлили, хисобваравдар буйича айланма-сальдо кайдномаси) юклаб олиш ва тавдим этиш. Ушбу электрон хужжатлар-хисоботлар тахлили негизида ау-диторларда корхонага саволлар пайдо булади ва кейинги текшириш учун айнан кандай хуж-жатларни сураб олиш лозимлигини анивдаша-ди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Узбекистон Республикасининг 2000 йил 26 майда тасдикланган "Аудиторлик фаолияти тугри-сида"ги Узбекистон Республикаси конунига узгартишлар ва кушимчалар киритиш хакида" 78-И-сон конуни. Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси. - 2000. - №5, 6. - 149-модда.

2. "Аудиторлик фаолиятини такомиллаштириш ва аудиторлик текширишларининг ахамияти-ни ошириш тугрисида" Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси 365-сон карори. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. - 2007. - № 19, 20. - 199-модда.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасида аудиторлик фаолиятини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПК^-3946-сон карори. К^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси. - 2018. - 20 сентябрь. - 07/18/3946/1955-сон.

4. Федералный закон от 30.12.2008 № 307-ФЗ "Об аудиторской деятельности" - В редакции федеральных законов от 01.07.2010 № 136-ФЗ.

5. Суммалар Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 2020 йил 3 декабрдаги валюталар курслари хакида маълумотномаси асосида хисоблаб чикилган - http://www.cbu.uz

6. https://www.minfin.ru/common/gen_html/?id=7338&fld=FILE_MAIN

7. Том Ван Санехем, Вилликенс М. Mandatory audit fee disclosure and price competition in the private client segment of the Belgian audit market. https://doi.org/10.1016/j.intaccaudtax.2020.100337

8. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. - 2007. - № 19, 20. - 199-модда.

9. Федералный закон от 19.06.2000 № 82-ФЗ (ред. от 07.03.2018) «О минимальном размере оплаты труда» - Собрание законодательства Российской Федерации, 2018, N11, ст. 1576; Федерального закона от 25 декабря 2018 г. N 481-ФЗ

10. https://studbooks.net/1078771/pravo/otvetstvennost_ekonomicheskogo_subekta_uklonenie_provede-niya_obyazatelnoy_auditorskoy_proverki

11. www.lex.uz

12. www.cbu.uz

13. www.pravo.gov.ru

14. www.minfin.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.