Научная статья на тему 'АСОСҲОИ НАЗАРИЯВИЮ МЕТОДОЛОГИИ АМАЛИЁТҲОИ СОДИРОТИЮ ВОРИДОТИИ МОЛҲОИ ОЗУҚАВОРӢ ДАР ШАРОИТИ ҶАҲОНИШАВӢ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН ДАР ШАРОИТИ МУОСИР'

АСОСҲОИ НАЗАРИЯВИЮ МЕТОДОЛОГИИ АМАЛИЁТҲОИ СОДИРОТИЮ ВОРИДОТИИ МОЛҲОИ ОЗУҚАВОРӢ ДАР ШАРОИТИ ҶАҲОНИШАВӢ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН ДАР ШАРОИТИ МУОСИР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Endless light in science
Область наук
Ключевые слова
воридот / содирот / такрористеҳсолот / иқтисод / Созмони Умумиҷаҳонии Савдо / кишоварӣ / дастгирии молиявии давлатӣ / Савдои байналхалқӣ / соҳибкор / тиҷорати байналхалқӣ / бозори ҷаҳонии / молҳои хўрокворӣ.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Давлатов Зулфиқор Буҳрониддинович, Сафаров Сунатулло Ҷурахонович

Яке аз раванди муосири хоҷагии ҷаҳонӣ ин ҷаҳонишавии робитаҳои иқтисодии хориҷӣ мебошад. Ҷаҳонишавии робитаҳои иқтисодии хориҷӣ тамоми ҷабҳаҳои фаъолияти инсониро фаро гирифта мамалакатҳоро водор месозад, ки дар ин раванд бештар ширкат варзанд. Аз тарафи дигар баҳамалоқамандшавии раванди такрористеҳсолот мамлакатҳоро маҷбур менамоянд, ки онҳо ҷараёни амалиётҳои содиротию воридотии худро танзим намоянд. Дар таҷрибаи ҷаҳонӣ ду сатҳи танзими савдои байналхалқӣ, ки бо иштироки давлат ба роҳ монда мешавад, маълум ва истифода мешавад.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АСОСҲОИ НАЗАРИЯВИЮ МЕТОДОЛОГИИ АМАЛИЁТҲОИ СОДИРОТИЮ ВОРИДОТИИ МОЛҲОИ ОЗУҚАВОРӢ ДАР ШАРОИТИ ҶАҲОНИШАВӢ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН ДАР ШАРОИТИ МУОСИР»

АСОСХ,ОИ НАЗАРИЯВИЮ МЕТОДОЛОГИИ АМАЛИЁТ^ОИ СОДИРОТИЮ ВОРИДОТИИ МОЛ^ОИ ОЗУЦАВОРЙ ДАР ШАРОИТИ ЧА^ОНИШАВЙ ЧУМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН ДАР ШАРОИТИ МУОСИР

ДАВЛАТОВ ЗУЛФЩОР БУ^РОНИДДИНОВИЧ

омузгори кафедраи фаъолияти гумрукии Донишгохи давлатии Бохтар ба номи

Носири Хусрав

САФАРОВ СУНАТУЛЛО ЧУРАХОНОВИЧ

омузгори кафедраи фаъолияти гумрукии Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири

Хусрав

Анотатсия. Яке аз раванди муосири хоцагии ца^они ин ца^онишавии робита^ои щтисодии хорици мебошад. Цауонишавии робита^ои щтисодии хорици тамоми цаб^а^ои фаъолияти инсониро фаро гирифта мамалакат^оро водор месозад, ки дар ин раванд бештар ширкат варзанд. Аз тарафи дигар ба^амалоцамандшавии раванди такрористе^солот мамлакат^оро мацбур менамоянд, ки он^о цараёни амалиёт^ои содиротию воридотии худро танзим намоянд. Дар тацрибаи ца^они ду сатщ танзими савдои байналхалци, ки бо иштироки давлат ба ро% монда мешавад, маълум ва истифода мешавад.

Калидвожахр: воридот, содирот, такрористе^солот, ицтисод, Созмони Умумицауонии Савдо, кишовари, дастгирии молиявии давлати , Савдои байналхалци, со^ибкор, тицорати байналхалци, бозори ца^онии, мол^ои хуроквори.

ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ЭКСПОРТНО-ИМПОРТНЫХ ОПЕРАЦИЙ ПРОДОВОЛЬСТВЕННЫХ ТОВАРОВ В ГЛОБАЛЬНЫХ УСЛОВИЯХ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН В СОВРЕМЕННЫХ

УСЛОВИЯХ

ДАВЛАТОВ ЗУЛФИКОР БУХРОНИДДИНОВИЧ

преподаватель кафедры таможенного дела Бохтарского государственного университета

имени Носира Хусрава

САФАРОВ СУНАТУЛЛО ДЖУРАХОНОВИЧ

преподаватель кафедры таможенной деятельности Бахтарского государственного университета имени Насира Хусрава

Аннотация. Одним из современных процессов мировой экономики является глобализация внешнеэкономических связей. Глобализация внешнеэкономических связей охватывает все стороны человеческой деятельности и вынуждает страны активнее участвовать в этом процессе. С другой стороны, интеграция воспроизводственного процесса вынуждает страны регулировать поток своих экспортно-импортных операций. В мировом опыте известны и используются два уровня регулирования международной торговли, которые проводятся с участием государства.

Ключевые слова: импорт, экспорт, воспроизводство, экономика, Всемирная торговая организация, сельское хозяйство, государственная финансовая поддержка, международная торговля, предприниматель, международная торговля, мировой рынок, продукты питания.

THEORETICAL AND METHODOLOGICAL FOUNDATIONS OF EXPORT AND IMPORT OPERATIONS OF FOOD PRODUCTS IN GLOBAL CONDITIONS OF THE REPUBLIC

OF TAJIKISTAN IN MODERN CONDITIONS

DAVLATOV ZULFIQOR BUHRONIDDINOVICH

Lecturer at the Department of Customs of the Bokhtar State University named after Nosiri Khusrav

SAFAROV SUNATULLO JURAKHONOVICH

teacher of the department of customs activity of Bakhtar State University named after Nasir

Khusrav

Annotation. One of the modern processes of the world economy is the globalization of foreign economic relations. The globalization of foreign economic relations covers all aspects of human activity and forces countries to participate more in this process. On the other hand, the integration of the reproduction process forces the countries to regulate the flow of their export and import operations. In the world experience, two levels of regulation of international trade, which are conducted with the participation of the state, are known and used.

Keywords: import, export, reproduction, economy, World Trade Organization, agriculture, state financial support, international trade, entrepreneur, international trade, world market, food products.

Яке аз раванди муосири хочагии чахонй ин чахонишавии робитахои иктисодии хоричй мебошад. Ч,ахонишавии робитахои иктисодии хоричй тамоми чабхахои фаъолияти инсониро фаро гирифта мамалакатхоро водор месозад, ки дар ин раванд бештар ширкат варзанд. Аз тарафи дигар бахамалокамандшавии раванди такрористехсолот мамлакатхоро мачбур менамоянд, ки онхо чараёни амалиётхои содиротию воридотии худро танзим намоянд. Дар тачрибаи чахонй ду сатхи танзими савдои байналхалкй, ки бо иштироки давлат ба рох монда мешавад, маълум ва истифода мешавад. Баъд аз дохил шудани Чумхурии Точикистон ба Созмони Умумичахонии Савдо, ки бо максади ташаккули самти принсипи савдои озодро дорад, дар танзими давлатии фаъолияти савдои байналхалкй муаммои мукаммалгардонии он ба миён омад.

Баъди сохибистиклол шудани Чумхурии Точикистон ба рушди иктисодиёт ва пеш аз хама ба сохаи кишоварй ракобати хоричй тахдиди назаррас расонид. Сохаи кишоварй, ки таъминкунандаи озука мебошад аз воридот ва номукаммал будани дастгирии молиявии давлатй сатхи пасти ракобатпазирй дошат, сол аз сол сармоя аз ин соха ба сохахои дигар майл дошат. Вале мавкеи сохаи кишоварзй, ки дар таъмини амнияти озукаворй асосй мебошад ба хар мамлакат, аз он чумла ба Точикистон хадафи стратегй мебошад. Асосгузори сулху вахдат, Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон дар Паёми навбатии худ ба Мачлиси Олй кайд намуданд, ки "Мо бояд тамоми саъю талоши худро ба он равона созем, ки бо вучуди вазъи ноустувори молиявию иктисодии дар чахон идомадошта бо захмати ахлона ва икдомхои ободгаронаи мардуми шарифи Точикистон се хадафи стратегии дар наздамон карордошта, яъне истиклолияти энергетикй, рахой ёфтан аз бунбасти коммуникатсионй ва амнияти озукавории кишварамонро таъмин кунем".

Аз ин лихоз фаъолияти гумрукй, ки макоми асосии таъминкунандаи амнияти иктисодй мебошад, тахкик ва истифода намудани имкониятхо ва сиёсати гумрукию тарифй бо назардошти талаботи Созмони Умумичахонии Савод бо максади таъмини амнияти озукаворй масъалаи замонавй мебошад.

Максади навиштани рисолаи мазкур ин коркарди назариявй ва амалии мукаммалгардонии танзими гумрукию тарифии содироту воридоти молхои озукаворй дар шароити дохилшавии Чумхурии Точикистон ба Созмони Умумичахонии Савдо мебошад.

Савдои байналхалкй мачмуи амалиётхои (содиротй ва воридотй) байналхалкиро, ки ба тичорати молхо ва хадамот марбут аст, дар бар мегирад. Содирот ва воридот аз хама пахнгаштатарин шакли фаъолияти байналхалкй ба хисоб меравад.

Хусусияти асосии амалиётхои савдои байналхалкй мавчудияти ду тарафи карордоди байналхалкй: харидор (фармоишгар) ва фурушанда (ичроишгар) ба хисоб меравад. Ин маънои онро дорад, ки яке аз тарафхо махсулотро истехсол мекунад ва ё хизмат мерасонад, тарафи дигар бошад онро харидорй менамояд. Дар чараёни амалиётхои тичоратй гузариши моликият аз як тараф ба тарафи дигар ба вучуд меояд.

Амалиёти савдои байналхалкй хамчун фаъолияти мустакилонаи сохибкор дар бозори берунй ва инчунин истифодабарии хадамоти миёнаравон ва фирмахои махсусгардонидашуда эътироф карда мешавад.

Х,ангоми ба амал барории тичорати байналхалкй фирмахо як ё якчанд шаклхои амалиёти байналхалкиро интихоб карда метавонад.

Ташкилотхои байналмилалй таснифоти молхоро вобаста ба хусусиятхои хосашон ба як тартибу коидаи муайян тархрезй мекунанд, ки онхо дар ташкили тичорати байналмилалй ахамияти мухим доранд.

Аввалин маротиба соли 1983 системаи гармоникии сабт ва ба кодхо (рамзхо) ишора намудани молхо (НГ ё ГС) аз тарафи Шурои хамкории гумрукхо (ШХК ё СТС) тартиб дода шуда, ба табъ расид. Системаи мазкур асоси бахсу мунозирахо, гуфтушунидхо дар чорчубаи Созмони умумичахонии тичорат (СУС/СКСТ ё ВТО/ГАТТ) ва инчунин барои бунёди тамнифоти ягонаи СММ воситаи хеле зарур махсуб меёбад. Дар ин таснифот хамаи молхо ва маснуот дар тарифхои гумрукй аз руи низоми гармоникии сабт дар 21-фасл, 96-гурух, 1241-сатр ва 5019-зерсатр ба як тартибу низоми муайян гирд оварда шудаанд.

Ч,адвали 1

Таснифоти молх,о дар тарифхои гумрукй аз руи низоми гармоникии сабт ва ба кодхо ишора намудани молхо (НГ ё ГС)1_

о л с а e Номгуи фаслхо х ух зм р ам £ еа о х р рта о Зерсатрхо

i Чорвои зинда ва махсулоти чорводорй 5(01-05) 14 194

ii Махсулоти сохаи растанипарварй 9(06-14) 790 270

iii Чарбихо ва равганхои зарду растанй, махсули коркарди онхо, махсули молхои хурокворй, партовхои истехсоли чорво ва растанй 1(15) 22 53

IV Махсулоти саноати хурокворй, нушокихои спиртй ва гайриспиртй, сирко, тамоку ва махсули ивазкунандаи он 9(16-24) 56 181

V Махсулоти маъданй 3(25-27) 67 151

Vi Махсулоти кимиёвй ва сохахои ба он алокаманди саноат 11(28-38) 176 759

1 Международные экономические отношения / Под редакцией И.П.Фаминского. - М.: Юристъ, 2006. - С. 114155

VII Пласмассахо ва махсули истехсоли он, каучук ва молхои резинй 2(39-40) 43 189

VIII Ашёи хоми чарм, чарм, муина, ашёи хоми пашм ва махсули истехсолшудаи он, зину афзол ва юг, асбобхо барои рох, чомадон ва ба он монанд молхо, молхои аз руда истехсолшаванда 3(41-43) 21 74

IX Тахта ва ашёхои аз он истехсолшуда, кубури тахтагин, ашёхои аз он истехсолгардида, ашёхои аз пахол бофташуда ва дигар масолеххо барои бофтан, молхои сабатин ва дигар асбобхои бофташуда 3(44-46) 27 79

X Махсулоти нимтайёри тахта ва нах ё худ аз дигар маводхои нахи растанй истехсолшуда, партовхои когазин ва аз картон, латтаву когазпорахо, когаз ва махсули истехсоли он 3(47-49) 41 149

XI Нассоч ва махсулоти насочй 14(50-63) 149 809

XII Пойафзол, молхои сарпушй, чатрхо, дастпушакхо ва кисматхои ба онхо дахлдор, коркарди пари парранда ва махсули истехсоли он, гулхои сунъи, ашёхои аз муй истехсолшуда 4(64-67) 20 55

XIII Ашёхои аз санг истехсолшуда, гач,семент, асбест, слюда ва ба ин монанд масолеххо, ашёхои сафолин, шиша ва ашёхои истехсоли он 3(68-70) 49 138

XIV Дурдонахои аслй ё худ сунъи, сангхои киматбахо ва нимбахо, фулузоти киматбахо сирдодашуда ва ашёхои аз он истехсолшуда, марчон, тангахо 1(71) 18 52

XV Фулузоти сиёх ва ранга, лавозимоти аз онхо истехсолшуда 11(72-76,78-83) 157 587

XVI Мошинхо, тачхизот ва механизмхо, тачхизоти баркй, баркияву техникй, кисмхои эхтиётии онхо, асбобхои сабти овоз ва пахнкунандаи он, асбобхои сабткунанда ва пахнкунандаи мавчхои садова симо, кисмхои эхтиётй ва лавозимоти ба он хос 2(84-85) 133 762

XVI I Воситахои наклиётии заминй, хавой ва обй, кисмхои эхиётй ва лавозимоти зарурии онхо 4(86-89) 38 132

XVI II Асбобу ускунахои булурин, аксбардорй, синамогарй,ченкунй,назоратй, олотх,о ва чисмхои сунъи, тиббй ва чаррохй, кисмхои эхтиётй ва лавозимоти зарурии онхо 3(90-92) 56 230

XIX Ярок ва олотхои чангй, кисмхои эхтиётй ва лавозимоти ба онхо хос 1(93) 7 17

XX Молхои гуногуни саноатй 3(94-96) 32 131

XXI Санъати тасвирй, молхои атика ва воситахои коллексионикардашуда 1(97) 6 7

Чамъ... 96 1241 5019

Соли 1986 дар асоси системаи гармоникй таснифоти стандартии тичорати байналмилалй (ТССБ ё СМТК) СММ дар тахрири саввум аз чоп баромад, ки он нисбат ба системаи гармоникй дорои хусусиятхои хос ва аз 9-фасл,67-гурух, 261-зергурух, 1033-сатр, ва 3118 зерсатр таркиб ёфтааст.

Дар савдои байналмилалии ашёи хом, молхои хуроквории зерин: махсулоти сохаи растанипарварй, чорводорй, хочагии чангал, мохипарварй ва инчунин махсули нимтайёри аз ин сохахо истехсолшуда ва молхои тайёр, хариду фуруш карда мешаванд.

Мавкеи асосиро дар бозори чахонии хурокворй галла ва махсулоти коркарди он, тухмихои равгандиханда, равгани растанй, сабзавоту мева ва махсули коркарди онхо, гушт, шир кахва, какао, чой, шакар, мохй ва махсулоти бахрй ишгол менамоянд. Солхои охир афзоиши баланди тичорати молхои хурокворй бештар ба назар мерасад.

Тичорати ашёи хом ва молхои хурокворй асосан дар биржахои молию ашёй бо нарххои курби биржавй аз кабили (гандум, чуворимакка, кахва, шакар, бархе аз тухмихои равгандиханда ва гайра) сурат мегирад. Мубодилаи кисмати дигари онхо дар музоядхо тавассути нарххои чахонй (мохй, чой, сабзавот, мева ва f) ба миён меояд. Барои номгуи бокимондаи ашёи хом ва молхои хурокворй бошад ба сифати нарххои чахонй, нарххои содиротию воридотии содиркунандагон ё воридкунандагон хизмат мерасонанд (Мисол: Бозори Лондон чормаFЗ, меваи хушк, асал. Бозори яклухта Париж ва Олмон-сабзавоту мева ва Fайра).

Ба душворихои ичтимой-иктисодие, ки дар мархилаи хозира аз сар гузашта истодааст, нигох накарда, Чумхурии Точикистон хамаи имкониятхоро барои амалан фаъолгардонии иштироки худ дар таксимоти байналхалкии мехнат дорад.

Модели ояндаи дохилшавии Чумхурии Точикистон ба хочагии чахонй бояд асосан характери истехсолию инвеститсионй дошта бошад ва аз хисоби бартарихо ва норасогихои ракобати точикии умумичахонии вучуддошта асос меёбад.

Синоними шукуфонии иктисодиёт ин иктидори содиротии баланди давлат, истехсоли махсулоти ба ракобат тобовар ба хисоб меравад. Х,аракати давлат барои зиёд намудани содиротро на балки зиёд намудани воридоти молхоро хамчун як парадокс дидан мумкин аст. Миллат дидаю дониста ба пешкаш намудани молхо харакат мекунад, на балки барои гирифтани онхо. Магар чунин харакат ба камшавии истеъмолоти дохила оварда намерасонад? Бо кадом тарз робитахои иктисодии хоричй ба баробарвазнии макроиктисодии иктисодиёти миллй таъсир мерасонад?

Содирот омили зиёдшавии истехсолот ва объективй (хакикй) муайян намудани дарачаи техникй, таркиби истеъмолй, харочоти истехсолот ва нархи молхое, ки дар мамлакат бароварда мешавад, ба хисоб меравад. Дар ин холат инкишофдихии максадноки аники содирот барои инхо пешакй дида баромада мешавад:

- баландбардории дарачаи истехсолоти содироти умумй бо бахисобгирии ракобати байналхалкй;

- ба иктисодиёт ноил шудан дар микёси истехсолот;

- зиёд намудани захирахои асъорй.

Х,амаи инхо барои инкишофёбии давлат, шиддатнокгардониии ПИТ, инкишофёбии савдои байналхалкй, иттифоки гумрукй ва муносибатхои иктисодии байналхалкй истифода бурда мешаванд.

Дар тачрибаи савдои байналхалкй ду усули асосии гузаронидани амалиётхои содиротй истифода бурда мешаванд:

- содироти бевосита - гузориши молхо аз тарафи мамлакатхои тараккикардаи саноатй ба истеъмолкунандагони хоричй пешбинй карда мешавад;

- содироти бавосита - фуруши молхоро бо воситаи миёнаравони тичоратй пешкаш мекунад.

Барои мархилаи муосири инкишофёбии истехсолоти калон бо консентратсия ва марказонидани сармояи калон васеъ гардонидани содироти бевосита хос мебошад. Масалан, дар ШМА дар мархилаи хозира 2/3 содироти молхои саноатй бевосита аз тарафи истехсолкунандагон амалй гардонида мешавад.

Усули бевосита аз руи хосияти худ дар ин холатхо истифода бурда мешавад:

1. Дар холати фуруши ашёи саноатй дар асоси шартномахои дарозмуддат;

2. Дар холати содирот намудани тачхизоти кимматбахо;

3. Дар холати содирот намудани тачхизот ба воситаи филиалхои хоричй;

4. Дар холати хариди давлатй.

Робитахои бевоситаи содиротй якчанд бартарихоро медихад:

- алокаи зич бо шарикон (контрагент);

- дониши мукаммали вазъхои бозор;

- тез мутобик намудани тавоноии истесолии худ ба истеъмолкунандагон.

Лекин содироти бавосита ахамияти худро гум намекунад. Мувофики баъзе баходихихо бо ёрии миёнаравони тичоратй дар гардиши молии чахонй кариб 50% хамаи молхоро чалб мекунад. Ин усул дар ин холат истифода бурда мешавад:

1. Дар холати фуруши махсулоти дуюминдарача;

2. Дар бозорхои алохидаи душвор ба даст овардашаванда ва бозорхое, ки кам шиносанд;

3. Дар холати харакат намудани молхои нав;

4. Дар холати вучуд надоштани хатх,ои фуруши худ;

5. Дар холати вучуд доштани шарте, ки савдо монополизатсиякарда шудааст.

Дар усули бавоситаи амалиёти содиротй низ бартарихои худ вучуд дорад:

- тачрибаи калон, хатти хизматрасонии худ;

- робитахои хуб;

- донистани бозор ва вазъи он.

Дар солхои ислохоти бозорй дар Чумхурии Точикистон имкониятхои шахсони вокей ва хукукй дар сохаи фаъолияти иктисодии хоричй зуд зиёд шуданд. Х,озир сохибкорон дар амалигардонии амалиётхои иктисодии хоричй озоданд, оиди кадоме онхо якчанд сол пеш факат хавас мекарданд. Лекин хакикатан ин озодй бехудуд нест. Вай дар чорчубаи системаи вазифаи давлатии калони танзимкунии фаъолияти иктисодии хоричй амалй гардонида мешавад.

Олоти танзимкунии давлатии савдои байналхалкй аз руи хосияти худ ба тарифй яъне, дар истифодабарии тарифхои гумрукй асос ёфтааст ва щайритарифй хамаи дигар усулхо, чудо мешаванд. Олотхои алохидаи танзимкунй одатан дар холати зарурй ё махдудкунии воридот, ё гузаронидани (форсироватх) содиротро амалй мегардонанд. Вазифаи асосии давлат дар сохаи савдои беруна (хорича) ёрй расонидан ба содироткунандагон барои хар чи зиёдтар баровардани махсулоти худ ва дар бозори байналхалкй ба ркобат тобовар кардани молхои онхо ва махдуд гардонидани воридот, молхои хоричиро дар бозори дохила ракобатнокиашро кам кардан мебошад. Бинобар ин кисми усулхои танзимкунии давлатй ба химояи бозори дохилй аз ракобати хоричй равона карда шудааст ва пеш аз хама ба содирот мансуб аст. ^исми дигари усулхо вазифаи гузаронидани содиротро дорад.

Тариф ва бочи гумрукй олатхои асосии савдои беруна ба хисоб мераванд. Тарифи содиротй, ки дар баъзе давлатхо вучуд дорад, асосан роли фискалй ва мувозинатиро ичро мекунад.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Шахсоне, ки мукобили тарифхо мебошанд, вайд мекунанд, ки онхо дар бисёри холатхо дарачаи некуахволии иктисодии давлатро паст мекунанд, ба чанги савдой меоранд,

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

андозро барои истеъмолгарон зиёд мегардонанд, содиротро кам гардонида шущлнокиро кам мекунанд. Бар замми усулхои тарифии танзимкунии давлатии савдои беруна инчунин усулхои щайритарифй - микдорй, молиявй, пушида фаъолона истифода бурда мешаванд.

Дар холати баходихии вазъи иктисодии чамъият зарурият дар муайян намудани фаркият байни воридот ва содироти давлат ба вучуд меояд. Ин фаркият дар холати тартибдихии тавозуни пардохти давлат, кисми таркибии кадоме тавозуни савдо мебошад, муайян карда мешавад. Дар ин чо кайд кардан лозим аст, ки нишондихандаи умумии тавозуни пардохт ин бакияи он мебошад - фаркият байни бобхои воридотй ва содиротии он. Зиёдшавии воридот аз дигар давлатхо нисбат ба содироти худ бакияи манфии тавозуни пардохтро медихад ва ба окибатхои нохуши иктисодй, масалан, касрй (дефитсит) савдои хоричй оварда мерасонад. Барои пардохт намудани он давлат мачбур аст карздор шавад. Барои руйпуш намудани карзхо бисёри вакт истеъмолоти дохиларо кам кардан лозим аст.

Дар шароити иктисодиёти кушод омилхои берунй - содирот, воридот, сармоягузории хоричй ба истехсолот, дарачаи даромаднокй ва шущлнокии дохили давлат таъсир мерасонад, яъне бо ёрии омилхои беруна ба баробарвазнии макроиктисодй таъсир расонидан мумкин аст. Дар хакикат молхои содиротшавандаро шахрвандони хоричй истеъмол мекунанд, лекин содирот ба рушди истехсолоти миллй, даромаднокй ва шущлнокй таъсир мерасонад.

Иктисодиёти пушидаро тахлил намуда, мо ба хулосае омаданамон мумкин аст, ки тамоми даромади миллии истехсолшуда (Y) ба дохили давлат харочот карда мешавад, ба истеъмолот (С), сармоягузорй (i) ва харочотхои давлатй (G): Y у C + i + G (1)

Содирот чун тартибдихандаи мачмуи харочотхоро якчоя бо истеъмолот (С), сармоягузорй (i), харочотхои давлатй (G) амалй мегардонад, яъне вай мачмуи талаботро зиёд мегардонад. Ба хачми зиёди мачмуи харочотхо дарачаи баланди хачми баробарвазни истехсолот мувофикат мекунад. Х,амин тавр, рушди содирот ба зиёдшавии даромади миллй оварда мерасонад. Воридот дар ин модел хамчун вазифаи даромади миллй дида баромада мешавад. Ба таври дигар гуем, ба молхое, ки кадоме воридот карда мешаванд, кисми даромади миллие, ки дар мамлакат истехсол карда шудааст, сарф (харч) кардан лозим аст ва бо ин фаъолнокии истехсолиро дар дигар давлат хавасманд гардонидан лозим аст.

Х,амин тавр, воридот шумораи молхоро зиёд намуда, ба камшавии харочотхо барои истехсолот дар дохили давлат оварда мерасонад. Содирот (Х) ва воридотро (М) ба формулаи 1 дохил мекунем:

Y = C + i + G + X - M (2)

Дар назари аввал хулоасхо аз ин муодила барои сиёсати давлатй якхелаанд. Дар шароити пастшавии истехсолот воридотро кам ва содиротро васеъ гардонидан лозим аст. Хулоса умуман дуруст аст. Лекин дар ин холат фаромуш кардан мумкин нест, ки содироти як давлат ин воридоти дигар давлат мебошад. Мувофики ин ру овардани хамаи давлатхо ба вусъатёбии содирот, яъне дар дарачаи муайян барои хавасмандгардонии истехсолоти худй аз хисоби дигар давлатхо амалигардиаш ба гумон аст.

Агар воридоти давлатро мувофики назарияи Кейнс хамчун вазифаи даромади миллии худи он дида баромадан мумкин бошад, содиротро хамчун вазифаи даромади миллии дигар давлатхо дидан мумкин аст. Мувофики ин, камшавй ё ин ки зиёдшавии содиротна танхо аз руи хохиши мо онро зиёд ё ин ки кам кардан мумкин аст, лекин бо камкунй, ё ин ки зиёдкунии даромади миллии дигар давлатхо амалй гардонида мешавад. Ба щайр аз он, хохиши фурушро доштан бояд бо мавчуд будани махсулоти ба ракобат тобовар мустахкам шуданаш лозим аст ва боз имконияти харидории шарикон, хохиши махсулоти шуморо гирифтани онхоро ба хисоб гирифтан лозим аст.

Аз дигар тараф, талаботи ахолиро барои зиёд намудани содирот бевосита (мутлак) бо воситаи хохиш ба воридот дида баромадан мумкин аст. Назорати давлатй аз болои воридот метавонад бозори дохилиро аз бисёр молхои истеъмолй махрум кунад, дарачаи истеъмолотро дар давлат паст гардонад. Дар шароити вусъатёбии содирот, хангоме ки чои

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

худро дар бозорхои беруна акнун ба даст оварда бошад ва махсулоти ба ракобат тобоварро барои содирот кардан харакат ва чидду чахд доранд, бисёри вакт дар бозори дохила бо афзалият доштани молхои ба ракобат щайритобовари истехсолоти миллй оштй шудан лозим аст.

Дар охир, чи хеле ки аллакай кайд карда шуд, рохи хаматарафа васеъ гардонидани содирот ба болоравии иктисодиёт ва баланд гардидани холати моддии ахолй таъсир расониданаш мумкин аст дар холате ки воситахое, ки аз содирот ба даст оварда мешаванд ба дастгирии истехсолоти кафомонда нарафта, балки ба бозсозии сохтории иктисодиёт бо ба хисоб гирифтани дигаргунихои сохтории дарозмуддат дар хочагии чахонй равона карда шавад ва бо он, ки давлат чои намоёнро дар системаи таксимоти байналхалкии мехнат ишщол карда тавонад ва бартарихои онро бо манфиати калон барои худ истифода барад.

Якчоя ба робитахои иктисодии хоричй ва тамоми иктисодиёти мамлакат бекувватй таъсир мерасонад, бартараф намудани кадоме дар вакти бисёр хам кам бе харочотхои калони молиявй ва дигар харочотхо щайриимкон аст.

Махсусан:

- бисёр будани технологияхо ва усулхои ташкили истехсолот, ки мувофики стандартхои муосир ба ракобат тобовар намебошанд ва захиращунчоиш ва харочоти аз хад зиёд доштани он (аз он чумла дар сохахое, ки технологияшон пешкадам мебошанд);

- хурдашавии калони фондхои асосй, махдуднок будани имконияти щункунии дохила;

- далели суст ва шиддатнокии пасти мехнат, харакати бюрократии иктисодиёт ва инчунин афзалиятнок будани ноустувории ичтимой-сиёсй;

- нобаробарии нобахангом дар инкишофёбии иктисодии минтакахо ва кандашавй дар стандарти хаётии байни онхо;

- хусусан баъд аз бархам хурдани мачмуи хочагй-миллии ягона ИЧЩС дуруст чойгиркунии истехсолот, минтакахои истеъмоли коммуникатсия (якчоя бо содиротй) хиссаи зиёди боркашонии дароз бо наклиёт;

- вобастагии калони стандартхои хаёт ва модернизатсияи истехсолй аз воридот ва чалб намудани карзхои хоричй, вазъи душвор бо пардохтхо оиди зиёд шудани карзи беруна;

- баъд аз бархам хурдани ИЧЩС канда шудани хатх,ои мавчудбудаи хочагидорй ва робитахои тичоратй, вучуд надоштани тачрибаи бизнес, маркетинг дар шароити нав ва инчунин инфраструктура ва щайра.

Дар шароити аники саршавии мархилаи гузариш бартарияти нисбии иктисодиёти точик ё махдуднок ва камсамаранок истифода бурда мешуд, ё ин ки тамоман истифода бурда намешуд. Бухрон ба он оварда расонид, ки бартарияти аники вучуддошта охиста-охиста гум мешуданд. Инкишофи тамоман пасти захирахои геологй кайд карда шуда буданд, ба хорича рафтани кадрхои илмй-техникй (НИОКР), аз сохаи истехсолот ба бизнеси тичоратй рафтани мутахассисон, дарачаи баланди музди мехнат дар сохахои монополиякардашуда ва мутобикан пастшавии ракобатнокии байналхалкй. Кухнашавии фондхои асосии саноат, хочагии кишлок, наклиёт афзуд ва ба аз кор барои онхо ё ин ки ба холати садамавй оварда расонид. Ч,ои худро дар якчанд бозорхои хоричй, ки пештар онхоро омута буданд, гум карда шуд.

Дар хулоса гуфтан мумкин аст, ки факат баъд аз бартараф намудани камбудихое, ки дар боло кайд карда шуда буд, оиди баробархукукона хамгирой шудани Чумхурии Точикистон ба системаи муносибатхои иктисодии байналхалхй бо он, ки барои манфиати давлат исифода бурдани бартарихои таксимоти байналхалкии мехнат фикр кардан мумкин аст. Модели хозираи хамкории Точикистон бо бозори чахонй на ба имконияти иктидори он ва на ба манфиати дарозмуддати иктисодии он мувофикат намекунад.

РуЙХАТИ АДАБИЁТ:

1. Паёми Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон, 20.01.2015 http://www.prezident.ti/node/10585

2. ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи амнияти озукаворй». - Душанбе, 2014.

3. А.А. Бойматов, Х,.Х,. Х,ошимов Танзими гумрукии иктисоди минтака: муаммохо ва хусусиятхои давраи гузариш. - Хучанд: МТХ - Даврон, 2014. - 182 с.

4. Агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон / Бехатарии озукаворй ва камбизоатй. - 2014. - № 2. - 120 с.

5. Вазъи ичтимоию иктисодии Чумхурии Точикистон. - Душанбе, 2015 с.

6. Васильева Ю. Минэкономразвития предлагает радикально перестроить таможенно-тарифную политику // Российская Бизнес-газета. 26.02.2018. № 642.

7. Внешнеэкономический комплекс России. № 2, 1998. Изд. ВНИКИ. Внешнеэкономический бюллетень №1, 2021.

8. Ганиев Т.Б.,Одинаев Х,.А., Комилов С. // Асосхои агробизнес. -Душанбе: ДДМТ,2002. -216 с.

9. Гурова И.П. Мировая экономика: Учебник. - М.: Омега-Л, 2018. 198 с.

10. Давлатов К^Д. Дехканские (фермерские) озяйства: проблемы становления и перспективы развития. - Душанбе: «Ирфон», 2013. - 230 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.