CC BY
0АСОСХ,ОИ НАЗАРИЯВЙ ВА МЕТОДОЛОГИИ САВДОИ БАЙНАЛХАЛК1, ШАКЛ ВА
ПРИНСИЩОИ ОН
САЛИХОВ САЛИМ ТО^ИДДИНОВИЧ
омузгори кафедраи бах,исобгирии мух,осибии ДДБ ба номи Носири Хусрав
Дар мацолаи мазкур муаллиф асос^ои назарияви ва методологии савдои байнахлциро та^лил намуда,чунин такид намудааст, ки гузариш ба ицтисоди бозори тацозо менамояд, ки барои рушди исте^солоти ватани ва баланд бардоштани ицтисодиёти милли содироти молу ма^сулот^оро дар кишвар афзоиш дода, ба ин васила ташкили цощои кори ва манбауои молиявии давлатиро афзоиш додан мумкин аст.
Калидвожахр: савдо, хизматрасош, афзалияттои баиналмилали, назарияи олимони со^аи ицтисоди, тилорат, мамлакат, иктисодиёти, содирнашавандагии мол, бозори латонг.
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ
ТОРГОВЛИ, ЕЕ ФОРМА И ПРИНЦИПЫ
САЛИХОВ САЛИМ ТОДЖИДДИНОВИЧ
преподаватель кафедры бухгалтерского учета БГУ имени Носира Хусрава
В данной статье автор проанализировал теоретические и методологические основы международной торговли и подчеркнул, что переход к рыночной экономике требует увеличения экспорта товаров и продукции внутри страны в целях развития внутреннего производства и увеличения национальной экономики, тем самым создавая рабочие места. и государственные финансовые ресурсы могут быть увеличены.
Ключевые слова: торговля, услуги, международные преференции, теории ученых-экономистов, торговля, страна, экономика, неэкспортируемость товаров, мировой рынок.
THEORETICAL AND METHODOLOGICAL FOUNDATIONS OF INTERNATIONAL
TRADE, ITS FORM AND PRINCIPLES
SALIKHOV SALIM TOJIDDINOVICH
Lecturer at the Department of Accounting, BSU named after Nosir Khusrav
In this article, the author analyzed the theoretical and methodological foundations of international trade and emphasized that the transition to a market economy requires an increase in the export of goods and products within the country in order to develop domestic production and increase the national economy, thereby creating jobs. and government financial resources can be increased.
Key words: trade, services, international preferences, theories of economists, trade, country, economy, non-exportability of goods, world market.
Савдои байналхалк' шакли аввалини алокашои байналхалк' мебошад, шоло кариб 80% -и шалми муносибатшои иктисодии лашонро ташкил медишад. йел як мамлакат берун аз холагии лашон' ва савдои байналхалй' таракй' карда наметавонад. Агар шаракати сармоя таншо барои мамлакати аз лишати иктисод!' таракй карда имконпазир бошад, савдои мол ва хизматрасош барои шамаи мамлакатшо дастрас мебошад. Мамлакатшои лашон аз шамдигар дар шолати вобастагии муайяни иктисод'1 карор доранд: барои он ки талаботи ашол'' ва бозори милл'1' пурратар конеъ гардонида шавад, молшои воридотиро мехаранд ва молшои
содиротиро ба дигар мамлакатао мефурушанд. Табиист, ки аар як мамлакат аз иштирок дар бозори шааон! ааракат мекунад бисёртар манфиат бинад.
Ба масъалааои савдои хориш! аввалин шуда намояндагони мактаби меркантилистон диккат шалб намуданд. Онао акида доштанд, ки сарвати аакикии мамлакат тилло (пул) мебошад. Вобаста аз ин назарияи савдои хориширо ба вушуд оварданд, ки моаияти он аз нигоа доштан ва зиёд намудани микдори тилло дар хазинаи давлат иборат буд. Гузашта аз ин тавсия дода мешуд, ки содирот аавасманд карда шуда, воридот маадуд гардад, ки тилло барои харидани мол берун аз мамлакат харш карда нашавад. Мувофики таълимоти меркантилистон бойшавии як мамлакат аз аисоби дигар мамлакат ба вушуд меояд. Вале онао аввалин шуда диккатро ба масъалаи савдои хориш! шалб ва ааамияти онро барои тараккиёти иктисодии мамлакат нишон дода тавонистанд. Таносуби муайяни харошот барои содирот ва воридотро асоснок карданд, яъне ба маънидоди тарози пардохт асос гузоштанд
Аммо мамлакат наметвонад танао аз аисоби бозтаксимкунии сарвати мавшуда таракк! кунад ва бой шавад. Сарвати миллии аар як мамлакат бояд аз аисоби тараккии мунтазам ва такмилёбии низоми иктисод! зиёд гардад. йануз Адам Смит аввалин шуда назарияи афзалиятаои мутлакро кор карда баромад. А. Смит исбот намуд, ки фоидаи бисёртарро он мамлакате мегирад, ки дар таксимоти байналхалкии меанат фаъолона иштирок менамояд. Мамлакате, ки дар истеасоли ягон намуди мол афзалият дорад бояд ба истеасоли аамин намуди мол махсус гардонида шавад ва онро ба дигар мамлакатао пешниаод намояд.
Таълимоти А.Смитро дар бораи савдои хориш! пурра дастгири намуда, Д.Рикардо дар асараш «Ибтидои иктисоди сиёс! ва андозситон!» назарияи афзалиятаои мукоисав! (нисби)-ро ба вушуд овард. У исбот намуд, ки савдои хориш! барои он мамлакате фоидаи иловаг! меорад, ки хошагии самаранок дорад. Инро бо мисоли классикии моаути англис! ва винои португал! исбот намуд .
Афзалиятаои мутлаки махсусгардон! ва тишорати байналхалк! он вакт намоён мегардад, ки агар ин ё он мамлакат моли мазкурро бо харошоти мустакими (айёнии) кам нисбат ба дигар мамлакатао истеасол кунад. Тарафи мусбати таксимоти байналхалкии меанат ва тишорат намоён аст, зеро як мамлакат нисбат ба дигар мамлакат маасулотро арзон ва хушсифат мебарорад. Аммо агар мамлакат иктисодиёти ааматарафа таракк! карда ва самаранок дошта бошад, ки харошоти мустакимаш ба аамаи намудаои маасулот, нисбат ба дигар мамлакатао, кам бошад. Он вакт ч! бояд кард? Таксимоти байналхалкии меанат ва муомилоти окилонаи мол бо аарифони хориш! иктисодиёти чунин мамлакатро боз аам самараноктар мегардонад. Ин шо афзалиятаои мукоисав! амал мекунанд. Афзалиятаои мукоисавии махсусгардон! ва тишорат дар назар дошта шудааст. Онао дар чунин шароит зоаир мешаванд, ки бо аам мукоиса кардани мамлакатао на аз шиаати харошоти айён, балки мувофики харошоти ноайёни истеасолот ба вушуд оварда мешавад[2,-с.84].
[1,-с.124].
Истеасол ва муомилоти молао бо харолоти мустакими ками истеасолот
Мамлакатао ба муомилот молаоеро мебароранд, ки нисбат ба аарифони тилоратиашон арзон
Истеасол ва муомилоти молао бо харолоти ками алтернативии истеасолот
Мамлакатао ба муомилот молаоеро мебароранд, ки барои онао захирааои нисбатан кам харл мекунанд
Расми 1. - Афзалиятаои мутлак ва киёсии савдои байналхалш
Назарияи афзалиятаои киёс! ба масъалаи муаимтарин: барои ч! фаркият дар харошот байни мамлакатао шой дорад? шавоб намедиаад. Иктисодчии Шветсия Э. Хекшер ва шогирди у Б.Олин кушиш карданд, ки ба ин савол шавоб ёбанд. Мувофики акидаи онао фаркият дар харошот байни мамлакатао барои он шой дорад, ки таъминот бо омилаои истеасолот аархела аст.
Тибки назарияи Хекшер - Олин мамлакатао кушиш мекунанд, ки омилаои барзиёдатиро содир кунанд ва омилаои норасо будаи истеасолотро ворид кунанд; бо аамин таъминоти нисбатан пасти мамлакат бо омилаои истеасолот дар микёси хошагии шааон! пурра карда мешавад. Бояд кайд намуд, ки сухан на дар бораи микдори омилаои истеасолоти дар мамлакат мавшуд буда, балки дар бораи таъминоти нисб! ба онао меравад[3,-с.64].
Иктисодчии намоёни Амрико! В. Леонтьев тамсилаи тарози байнисоаавии «Харошотао барориш»- ро истифода бурда, исбот намуд, ки дар содироти Амрико молаои нисбатан меанатталаб, дар воридот молаои сармояталаб бартар! доранд. Ин натишаи бо роаи ташрибав! гирифта шуда, ба назарияи Хекшер- Олин мухолифат дошт ва барои аамин номи «парадокси Леонтьев» - ро гирифт. Тадкикоти минбаъда мавшуд будани чунин парадоксро дар давраи баъдишанг! на факат барои ИМА, балки барои дигар мамлакатао аам (Япония, йиндустон) тасдик намуданд.
Ламъбасти ба худ хоси такмили назарияи савдои хориш! дар замони аозира таълимоти ракобатпазирии байналхалкии милл! мебошад, ки онро тадкикотчии Америко! М.Портер кор карда баромадааст. Лои аар як мамлакат ва истеасолкунандагони он дар бозори шааон! бо шароитаои зерин муайян карда мешавад.
- микдор ва сифати омилаои гуногуни истеасолот;
- талабот дар бозори дохил!;
- мавшуд будани соаааои бо аам наздик ва хизматрасонанда;
- стратегияи фирма ва ракобати дохил!.
М. Портер аам чун тадкикотчиёни дигар дар таъмини афзалиятаои мукоисав! мавшуд будани омилаои истеасолотро муайянкунанда аисоб намуд. Вале у бо омили табиат ва ё ки аз наслаои пештара расида омада маадуд нашуда, мунтазам ташкил ёфтани ин омилао, тараккии онао дар шараёни такрористеасоли васеъро зарур шуморид. Барои аамин аам суръати тези тараккиёти саноати Япония, ки ба технологияи масолеасарфакунанда ва нерусарфкунанда асос ёфтаасту мамлакат захирааои маадуд дорад, таъмин карда шудааст[4,-с.112].
Дар савдои байналхалй' асосан се усули баромадан ба бозори хориш'1 ва татбик намудани амалиётаои тишорат'1 истифода бурда мешаванд:
1. Усули бевосита, мустаким. Хариду фуруш байни истифодабарандагону истеасолкунандагони мол бидуни миёнаравао.
2. Усули гайримустаким. Савдо тавассути миёнаравао, ки ба сифати он ташкилоти махсусгардонидашудаи миллии савдои хориш'1 баромад мекунанд, ё ки фирмааои агентии хориш'1 ишро карда мешавад.
3. Усули муштарак, ё ки омехта. Тишорат ба воситаи шамъиятаои муштарак бо иштироки ташкилоти милл'1 ва хориш'1 ба вушуд оварда мешавад.
Муомилоти молии савдои хоришии мамлакат аз содирот ва воридот иборат аст[5,-с.144]. Маълумоти умумикардашудаи микдориро дар бораи муомилоти мол'1 тавозуни (тарози) савдо медиаад. Вай таносуби байни пардохтаои пул ва воридот аз аамаи амалиёти молиро ифода мекунад. Тавозуни савдо дар навбати худ кисми таркибии тарози пардохти мамлакат мебошад. Тарози пардохт на факат амалиёти мол'1, балки боз аамаи амалиёти пулии мамлакатро бо давлатаои хоришии дигар ифода мекунад.
йар як мамлакат кушиш мекунад, ки савдои хоришии фаъол ва дар баробари ин содирот ва воридоти самаранок дошта бошад. Самаранокии содирот бо он муайян карда мешавад, ки мамлакат, чун коида, он маасулотеро ба хориша мебарорад, ки харошоти истеасолиаш нисбат ба харошоти шааош паст аст. Дар айни аол микёси бурд аз таносуби нархи моли мазкур дар бозораои милл'1 ва шааош, инчунин аз дарашаи аосилнокии меанат дар мамлакатаои иштирокчии раванди муомилот вобаста аст. Васеъ кардани доираи содирот чунин самараи мусбат медиаад:
- шуглварзии кормандон, истеасоли маасулот ва даромад зиёд мешавад;
- имкониятаои буарони барзиёдистеасолкуш кам мешавад;
- воридшавии асъори хориш'1 ба мамлакат меафзояд;
- молияи давлат мустаакам мегардад.
Молаои содиршаванда ва содирнашавандаро аз аам фарк мекунанд. Як катор молаои дар бозори милл'1 хариду фуруш шаванда, барои бозори шааош содирнашаванда мебошанд. Онаоро танао дар шои истеасол шудаашон истифода бурдан мумкин аст. Ду омили муайянкунандаи содиршавандагии мол вушуд доранд. Омили якум, бо харошоти наклиёт1 алокаманд аст[6,-с.126].Ч кадаре, ки аиссаи харошоти наклиёп дар аашми умумии харошоти истеасолот зиёд бошад, аамон кадар эатимолияти содирнашавандагии мол ва ё хизматрасош зиёд мешавад. Омили дуюми содирнашавандагии мол бо сиёсати маадудкунии савдо алокаманд аст. Тариф ва квотааои тишорат'1 метавонанд ба ааракати озодонаи молао ба воситаи сараади милл'1, аатто дар аолати харошоти ками наклиёти аам халал расонанд[7,-с.76].
АДАДБИЁТ
1. Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения: Учебник М.: Экономисть, 2003. - 336с.
2. Барномаи рушди содироти Лумаурии Тошикистон дар давраи то соли 2030 - и Вазорати рушди иксисод ва савдои Лумаурии Тошикистон, 2018.
3. Внешнеэкономическая деятельность Республики Таджикистан, Статистический сборник, Душанбе -2007.
4. Внешная деятельность: анализ торговли и инвестиций в республике Таджикистан. (Под общей редакции Л.Х. Саидмуродова). Душанбе: «Ирфон»,2006. 176с.
5. Дж. Сакс. "Рыночная экономика и Россия". Москва. - 1994. - 244 с.
6. Киреев А. Международная экономика. Л.1.М..1998.210с.
7. Ойматов М. Муртазоев М. Иктисодиёти шааон. Теарон 2001, 802с.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
