Научная статья на тему 'ҚАСИДАЛАРНИНГ ВАЗН ХУСУСИЯТЛАРИ'

ҚАСИДАЛАРНИНГ ВАЗН ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
59
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Қасида аруз / баҳр / вазн / рамал / ҳазаж / мужтасс. / Qasida aruz / bahr / weight / ramal / hazaj / mujtass.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Яллақаев Зойир Юсупович, Саидова Моҳинур Абдусамадовна

Мақолада мумтоз шеърий жанрларнинг энг қадимийларидан бири бўлган қасидаларнинг вазн хусусиятлари ҳақида сўз юритилади. Аруз шеър тизимида яратилган қасидаларнинг баҳрлари ва уларнинг қайси вазнларида ёзилганлиги шеърий мисоллар асосида текширилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article talks about the important features of qasidas, which are one of the oldest classical poetic genres. The merits of odes created in the Aruz poetry system and in which weights they are written are checked on the basis of poetic examples.

Текст научной работы на тему «ҚАСИДАЛАРНИНГ ВАЗН ХУСУСИЯТЛАРИ»

КАСИДАЛАРНИНГ ВАЗН ХУСУСИЯТЛАРИ

Яллакаев Зойир Юсупович

Илмий рахбар Термиз давлат университети укитувчиси zoyiryallaqayev@gmail.com Саидова Мо^инур Абдусамадовна Термиз давлат университети талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.7605526

Аннотация: Маколада мумтоз шеърий жанрларнинг энг кадимийларидан бири булган касидаларнинг вазн хусусиятлари хакида суз юритилади. Аруз шеър тизимида яратилган касидаларнинг бахрлари ва уларнинг кайси вазнларида ёзилганлиги шеърий мисоллар асосида текширилади.

Калит сузлар: Касида аруз, бахр, вазн, рамал, хазаж, мужтасс.

Yallaqaev Zoyir Yusupovich

Teacher of Termiz State University Termiz, Uzbekistan. Scientific supervisor.

Saidova Mohinur Abdusamadovna Student of Termiz State University.

Abstract: The article talks about the important features of qasidas, which are one of the oldest classical poetic genres. The merits of odes created in the Aruz poetry system and in which weights they are written are checked on the basis of poetic examples.

Key words: Qasida aruz, bahr, weight, ramal, hazaj, mujtass.

Касидалар шеър навъларининг ичида илк пайдо булган назмий жанрлардан бири булиб, кейинчалик у араб адабиётида кенг ривож топган ва узига хос бадиий-тарихий тараккиётни бошдан кечирган шеърий шаклдир. Касида Якин ва Урта Шарк халклари адабиётида кенг таркалган шеър шакли сифатида машхурдир. Касида энг кухна шеър тури хисобланиб, у бошка шеърий навларнинг пайдо булишига хам замин хозирлаган она жанрлардан бири хисобланади. Аслида мумтоз шеърият шаклларининг барча турлари касидадан униб чиккан деган назария мавжудлигини ва бу ундан газал, китъа, ва бошка

31

ТаЦт уа tadqiqotlar 11ш1у-и81иЫу jurnali иШ-2023: 8.2 | 2181-3035 | № 18

мумтоз жанрларни дунёга келишига фундамент яратганлигини узбек алломаларидан Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий узининг "Фунун ул-балога" (XV аср) асарида касидани мумтоз шеърий жанрларнинг руйхатида биринчи уринда келтирганлиги хам ва бошка катор илк салаф шоирларимиз девонларида касидани аввал бошда келтирилишлари хам фикримизни тасдиклайди4. Касида -арабча суз булиб, у касд, ният, истак, тилак, интилиш, орзу, максад, матлаб, мурод, азми карор маъноларини англатади. Адабиётшунослик атамаси сифатида унга "бирор шахс (шох, арбоб, кахрамон), бирор мухим вокеа, табиат ва шу кабиларни мадх этиш, уларнинг юксак фазилат ва хусусиятларини эътироф этиш максадида ёзиладиган шеър",5 дея таъриф берилган. Узбек мумтоз адабиётида касиданинг энг яхши намуналарини Саккокий, Хофиз Хоразмий, Лутфий, Гадойи ва Навоийлар яратган, шунингдек, Нишотий, Мунис ва Огахийлар ижодида хам касидалар учрайди. Аруз улчов тизими кенг жорий булган даврларда яратилган узбек мумтоз касидалари араб ва форс касидачилиги заминида юзага келган. XX асрда Саккокий, Лутфий, Гадоий, Амирийлар ижодида касида уз ривожининг юкори боскичига кутарилган. Айникса, Саккокий яратган касидалар бадиий балогати жихатидан алохида ажралиб туради. Унинг девонида 10 та касида булиб, ундан 4 таси хукмдор ва олим Мирзо Улугбекка багишланган. Алишер Навоийнинг ижодида 11та касида булиб, ундан 1 таси туркий тилда ёзилган "Хилолия" касидасидир. Кейинги даврда узбек адабиётида Мунис ва бошка шоирлар хам бу жанрга мурожаат килганлар. Хозирги узбек адабиётида хам касида жанрида бир канча асарлар яратилган булиб, бу борада Г. Гулом, X,. Олимжон, Т. Тула, Э. Вохидов, А. Орипов ва бошкаларни куришимиз мумкин. Касидалар хилма хил мавзуда ёзилганидек уларнинг яратилишидаги вазний жихатлари хам турлича. Уларнинг вазн хуссиятларини текширар эканмиз касидалар аруз бахрларининг аслий бахрларида хам, фуруъ бахрларида хам бирдек ёзилганига гувох буламиз. Биз ушбу маколамизда касидаларнинг, асосан, вазн хусусиятларини тадкик этишни кузлаганимиз холда куйида мумтоз шоирларимизнинг ижодидан бир нечта касидаларини вазнларини текшириб утамиз.

Амир Хусрав Дехлавийнинг касидаларидан "Дилим ишкингда куп авворадур..." матлаъси билан бошланувчи касидаси хазаж бахрининг хазажи мусаммани солим ёки мусаббаг вазнида ёзилганлигини куришимиз мумкин. Келтирилган байтнинг тактеъси эса куйидагича куринишда:

Дилим ишкингда куп авворадур авворарок булсин,

4 Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий. Фунун ул-балога. - Тошкент: Академнашр, 2010. 377 б

5 Д. Куронов, З. Мамажонов, М. Шералиева. Адабиётшунослик лугати. - Тошкент: Академнашр, 2010. 377 б

ТаЦт уа tadqiqotlar 11ш1у-и81иЫу jurnali иШ-2023: 8.2 | 2181-3035 | № 18

Танам дилсиз хазин бечорадур бечорарок булсин.6

V---/ V---/ V---/ V---

мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун

Касидалар ёзиш билан бу жанрнинг ривожига катта хисса кушган Саккокийнинг Мирзо Улугбек мадхида ёзган касидаси хам хазаж бахрининг хазажи мусаммани солим ёки мусаббаг вазнида ёзилган. Ушбу касиданинг вазний тактеъси куйидагича хосил булади:

Жахондин кетти ташвишу мабодойи амон келди, Халойик, айш этинг, бу кун сурури жовидон келди.7

V---/ V---/ V---/ V---

мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун

Гадоийнинг "Замоне субхидам андеша бирла хамнишин булдум" матлаъси билан бошланувчи мана бу касидаси хам хазаж бахрининг хазажи мусаммани солим ёки мусаббаг вазнида ёзилганлиги хазаж бахри касидалар яратишда кулай ва мусикага эш эканлигини курсатади:

Замоне субхидам андеша бирла хамнишин булдум, Ки, муддатлар анингла булмиш эрдим хар каён хамрох.8

V---/ V---/ V---/ V---

мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун

Алишер Навоийнинг "Хилолия" ва "Ситтаи зарурия"даги касидалари хам узбек адабиёти тарихида яратилган касидаларнинг гузал ва бетакрор намуналаридан хисобланади. Чунончи, буюк шоирнинг Хусайн Бойкаро мадхига багишланган "Хилолия" касидасининг вазнига эътибор каратадиган булсак ушбу ашъор рамал бахрининг рамали мусаммани махзуф ёки максур вазнида ёзилганлиги куринади:

Чун нихон килди турунжи мехр рахшон талъатин, Ошкор этти фалак бир тавки габгаб хайъатин.9 -V - - / -V - - / -V - - / -V -фоилотун фоилотун фоилотун фоилун (фоилон)

Шоирнинг "Девони фоний"сидан урин олган 10 та касидаси хам аруз бахрларининг турли вазнларида яратилган. "Ситтаи заруррия" даги биринчи

6 Шарк классиклари меросидан. Хусрав Дехлавий шеъриятидан. - Тошкент: Узбекистон КП Марказий Комитетининг нашрити. 1979 27 б.

7 Хает васфи. Туплам. Хофиз Хоразмий, Саккокий, Атоий, Гадоий. - Тошкент: Fофур Fулом номидаги "Адабиёт ва санъат нашриёти, 1988. 283 б

8 Хаёт васфи. Туплам. Хофиз Хоразмий, Саккокий, Атоий, Гадоий. - Тошкент: Fофур Fулом номидаги "Адабиёт ва санъат нашриёти, 1988. 679 б.

9 www.ziyouz.com kutubxonasi. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. 5-жилд. 488 б.

33

н^идо булмиш "Рyxyл кyдc" к;acидacи Нaвоийнинг узи aйтгaнидeк Боpи тaъолонинг xaмдy caноcигa бaFишлaнгaн. Е^идо фоpc тилидa яpaтилиб, y тapмок бaxpлapдaн мyжтac бaxpидa ëзилгaн булиб, вaзни мyжтaccи мycaммaни мaxбyни мокгуъ ëки мокгуъи мycaббaF улчовидод^. Унинг тaк;тeъи к;yйидaгичa кypинишни кacб этган:

Зиxи бa xомaи кyдpaт - мycaввиpи aшë, X,aзоp та;ши aчиб xap зaмон as y пaйдо.10

V - V - I V V - - I V - V - I- -

мaфоилyн фaилотyн мaфоилyн фaълyн (фaълон) буюк шоиpнинг '^йнул xaëT" дap нaъти pacyл aдaйxиc-caдовот" пaЙFaмбapимиз Myxaммaд мycтaфо (c.a.в)нинг нaътигa бaFишлaнгaн булиб, y paмaд бaxpининг paмaли мycaммaни мaxзyф ëки мaк;cyp вaзнидa ëзилгaнлигини кypишимиз мумкин.

Х,очибони шaб 4y шодypвони caвдо aфгaнaнд, Чилвa дap xaйли 6утони моxcимо aфгaнaнд.11 -V - - I -V - - I -V - - I -V -фоилотун фоилотун фоилотун фоилун (фоилон)

Шо^нинг "Tyxфaтyл aфкоp" «^идо^ни xaм paмaл бaxpидa булиб, paмaди мycaммaни мaxзyф ëки мaк;cyp вaзнидa ëзилгaнлигини кypишимиз мумкин. Отaшин лaълe, ки точи xycpaвонpо зeвap acT, Axгape бaxpи xaди xом пyxтaн дap cap acT.12

-V - - I -V - - I -V - - I -V -

фоилотун фоилотун фоилотун фоилун (фоилон)

Typкyмдaги "Кутул ;улуб" тaтaббyъи Хдким Arnap^' к;acидacи эca икки xил вaзндa, яъни мyжтaccи мycaммaни мaxбyни мaxзyф ëки мaк;cyp xa^a мyжтaccи мycaммaни мaxбyни мок^уъ ëra мок;туъи мycaббaF вaзнидa ëзилгaн. Кacидaндaн миcол бaйтлap:

Чaxонки, мapxaдaи тaнги шоxpоxи фaноcт, Дap у мочуй икомот, ки pоxи шоxy гадоет.13

V - V - I V V - - I V - V - I V V -мaфоилyн фaилотyн мaфоилyн фaилyн (фaилон) Чapо ки во^ти шaдaн бaъди тули ин мyддaт, Aгap бa ним нaфac гиpияш нaëяд pоcт.

10 Aлишep Нявоий. Myкaммaд acapлap тупломи. Дсвони фоний. 20-жилд. - ^шкант: Фон. 2003. 198 б

11 Aлишep Нявоий. Myкaммaд acapлap туплями. Дсвони фоний. 20-жилд. - ^шкст': Фон. 2003. 220 б 12Aлишep Нявоий. Myкaммaл acapлap тупл^ми. Дсвони фоний. 20-жилд. - Tошкeнт: Фaн. 2003. 239 б. 13 Aлишep Нявоий. Myкaммaд acapлap туплвми. Дсвони фоний. 20-жилд. Tошкeнт: Фaн. 2003. 257 б

V - V - / V V - - / V - V - / - -

"Минхрч ун-нвжот" кacидacини эca хдзвжи мycaммaни coлим вaзнидa ëзилгaнлигини кypишимиз мyмкин.Тaктeъи эca кyйидaги кypинишдa: Зихд a3 шшъи pyят чaшми мapдyм гaштa нypoнй, Чax1oнpo мapдyми чaшм омади a3 aйни итеонй.14

V - - - / V - - - / V - - - / V - - -мaфoийлyн мaфoийлyн мaфoийлyн мaфoийлyн

"Шшм ул-хулд" кacидacи эca хдзвж бaxpидa хдзвжи мycaммaни coлим вaзнидa ëзилгaн 6ули6, унинг твк^ъи кyйидaгичa: Муадлим ишку пиpи aкд шуд тифли дaбиcтoнaш, Фaлaк дон, бaxpи тaъдиби ввй инaк чapxи гapдoнaш15.

V - - - / V - - - / V - - - / V - - -мaфoийлyн мaфoийлyн мaфoийлyн мaфoийлyн

Фycyли apбaъ (тypт фacл) тypкyмидaги кacидaлapнинг ввзн xycиcиятлapи хдм тypличa. Xycyca^ "CapaTO^' кacидacи х^вжи мycaммaни axpaби мжфуфи мaxзyф ëки мaкcyp вaзнидa ëзилгaн.

Боз oтaши xyp тохт caмaндap capaтoнpo, Aфpyxт чу oтaшкaдa гyлзopи чax1oнpo.16 - - V / V - - - / V - - - / V - - -мaфъyвлy мaфoийлy мaфoийлy фayвлyн

Тypкyмдaги "Хвзон" кacидacини хдм хдзвжи мycaммaни coлим вaзнидa ëзилгaнлигини кypиш мyмкин.Тaктeъи кyйидaги кypинишдa: Дигap шуд бaxpи caнчидaн бapoбap адли дaвpoнpo, Зи кoфypy зи мушк py3y шaб ду пaллa мeзoнpo.17

V - - - / V - - - / V - - - / V - - -

мaфoийлyн мaфoийлyн мaфoийлyн мaфoийлyн (мycaббaF) Битикдaги ^axpp" кacидacини хдм шо^ хэзвжи мycaммaни coлим вaзнидa ëзгaн.Тaктeъи кyйидaги кypинишдa:

Вaзaд боди бaxop иxъëи швоти гyлиcтoнpo, Зи жфоод Macexo тoзa coзaд oлaми чо^о.18

V - - - / V - - - / V - - - / V - - -

14 Aлишep Нaвoий.

15 Aлишep Нaвoий.

16 Aлишep Нaвoий.

17 Aлишep Нaвoий.

1B

Myкaммaл acapлap туплши. Дeвoни фоний. 20-жилд. - Тошнит: Фaн. 2003. 275 б

Myкaммaл acapлap туплши. Дeвoни фоний. 20-жилд. - Тoшкeнт: Фaи. 2003. 299 б

Myкaммaл acapлap туплши. Дeвoни фоний. 20-жилд. - Тoшкeнт: Фaи. 2003. 322 б.

Myкaммaл acapлap туплши. Дeвoни фоний. 20-жилд. - Тош^ят: Фaи. 2003. 327 б.

Aлишep Нaвoий. Myкaммaл acapлap тyплaми. Дeвoни фоний. 20-жилд. - Тош^ет: Фaи. 2003. 330 б.

мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун

Typкyмдaги "Дай" ка^да^ эca мужта^и мycaммaни мaxбyни мaxзyф ëки мaк;cyp xaмдa мyжтaccи мycaммaни мaxбyни мак;туъ ëки мак;туъи мycaббaF вaзнлapидa ëзилгaнлиги кypинaди. Taк;тeъи куйидагича:

Зи xиpгaxи фадак оташ нyxyфт дуди caxоб,

Дapо ба xиpгaxи оташ фypyз аз мои ноб.19

V - V - I V V - - I V - V - I V V -мафоилун фаилотун мафоилун фаилун (фаилон) Ба чдоми шaxcи тaxappyк намонда чуз лapзa, Чу маййити мyтaxappик зи к;yдpaти Вaxxоб.

V - V - I V V - - I V - V - I - -

Мафоилун фаилотун мафоилун фаълун (фаълон)

Буюк озapбойжон шоиpи Myxaммaд Фузулий xaм гузад к;acидaдap яpaтиш aнъaнacидaн чстдо колмаган. Унинг "cyв" xaß^ara ка^да^ xaм ушбу адабий aнъaнaгa катта улуш булиб кушилгани шyбxacиз. Шоиpнинг ушбу ка^да^ 32 байтдан ибоpaт булиб, у apyз бaxpлapидaн paмaд бaxpидa paмaди мycaммaни мaxзyф ëки мaкcyp вaзнидa ëзилгaн.

Сочма, эй куз, ашкдан кунглимдаги yтлоpa cyв, Ким, 6унингдск ypлaгaн yтлоpa килмac чоpa cyв.20 -V - - I -V - - I -V - - I -V -фоилотун фоилотун фоилотун фоилун (фоилон)

Уз6ск шeъpиятидa Шepмyxaммaд Мундо кадамига мaнcyб к;acидaдapининг xaм уз ypни боp. Ижодкоp табиат во инcон фитpaти л^ика^ мaвзycигa бaFишлaнгaн узига xоc кacидaдapнинг нодиp нaмyнaдapини яpaтaгaн шоиpлapдaн биpидиp. Унинг "Бaxоp", "Ийд", "Эpyp чapx бepaxм" во "ЧapоFи нола" кacидaдapи xaм анъанавий apyзнинг тapмок бaxpлapидaн булган мyнcapиx бaxpининг мyнcapиxи мycaммaни матвийи макшуф вaзнидa ëзилгaнлигини кypишимиз мумкин:

Муждаки, оxийи мexp xyтдин айлаб гyзap, Килди xaмaд даштининг гулшани caбзин мак^.21 - V V - I - V - I - V V - I - V -муфтаилун фоилун муфтаилун фоилун

19 Aлишep Навоий. Myкaммaд acapлap туплами. Дсвони фоний. 20-жилд. - Tошкeнт: Фан. 2003. 334 б.

20 "Узбeкиcтон aдaбиëти во camara" гaзeтacи, 2015 йил 39-тон.

21 Шepмyxaммaд Myниc Хоpaзмий. Сaйлaнмa. - Tошкeнт: Fофyp Fyлом номидаги "Aдaбиëт во caнъaт нaшpиëти,

1980. 321 б.

~ 36

ТаЦт уа tadqiqot1ar i1шiy-us1ubiy jurna1i иШ-2023: 8.2 | 2181-3035 | № 18

Шоирнинг байрам кайфиятининг тантанавор рухияти акс этган "Ийд" касидаси эса рамал бахрида рамали мусаммани махзуф ёки максур вазнида ёзилган булиб, унинг тактеъ куйидагича:

Чун ёшурди шохиди хуршед рахшон талъатин, Кук хилоли ийддин кургузди коши хайъатин.22 -V - - / -V - - / -V - - / -V -фоилотун фоилотун фоилотун фоилун (фоилон)

Адибнинг "Эрур чарх берахм" касидаси туркий аруз бахларидан мутакориб бахрида мутакориби мусаммани солим ёки мусаббаг вазнида ёзилган. Эрур чарх бир турфа берахму котил, Ки осмиш килич мохи навдин хамоил. 23

V - - / V - - / V - - / V - -фаувлун фаувлун фаувлун фаувлун

Шоирнинг "Чароги нола" касидаси анъанавий тармок бахрлардан мужтас бахрининг мужтасси мусаммани махбуни махзуф ёки максур хамда мужтасси мусаммани махбуни мактуъ ёки мактуъи мусаббаг вазнида ёзилган.Тактеъи куйидагича куриниш касб этган:

Туники зулмату кулфатдин улди тийра нигох, Чароги нола ёкар кулбам ичра шуълаи ох.24

V - V - / V V — / V - V - / V V -мафоилун фаилотун мафоилун фаилун (фаилон)

Шу касиданинг мужтасси мусаммани махбуни мактуъ ёки мактуъи мусаббаг вазнига мисол:

Фалакки душмани жондур, на дустлиг истай, Чаман тароватини зохир этмас оташгох 25

V - V - / V V — / V - V - /- -

мафоилун фаилотун мафоилун фаълун (фаълон)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Замонавий шеъриятимизнинг йирик вакили булмиш Эркин Вохидовнинг мустакиллигимиз насимидан илхомланиб ёзган машхур "Узбегим" касидаси хам анъанавий аруз бахрларидан рамал бахрининг рамали мусаммани махзуф ёки максур вазнида ёзилганлигини куришимиз мумкин. Тарихингдур минг асрлар ичра пинхон, узбегим,

22 Каранг. Юкоридаги асар. 314 б.

23 Каранг. Юкоридаги асар. 316 б.

24 Каранг. Юкоридаги асар. 318 б.

25 Каранг. Юкоридаги асар. 319 б.

37

ССНГЯ ТСНГДОШ Помиpy Окшч Tиëншон, УЗ6СГИМ.26

-V - - I -V - - I -V - - I -V -

фоилотун фоилотун фоилотун фоилун (фоилон)

Юкодидаги миcоллapдaн кypиш мумкинки кacидaдap фа;ат биp xил вазнда эмac бадки apyз вазнининг куплаб бaxpлapидaги тypли вaзнлapдa ëзилиши мумкин экан. Улapни яpaтишдa вазн куллаш эca шоиpнинг уз ycлyби ва идсяд мaxоpaтигa боFлик; эканлиги xaм бундан aëн булади. Кacидaдapнинг вазний ^xaraap^a диккат билан paзм шли^а yлapдaги вазний xycycиятлap узидан ксйинги жaнpлapнинг вaзнлapини ташкил топишида тамад вазифашни бaжapгaнлиги xaм кypинaди.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Д. Клонов, З. Мамажонов, М. Шepaдиeвa. Aдaбиëтшyноcлик лyFaти. - Tошкeнт: Aкaдeмнaшp, 2010.

2. Шaйx Axмaд ибн Худойдод Tapозий. Фунун yл-бaдоFa. - Tошкeнт: Aкaдeмнaшp, 2010.

3. Ш^к; клaccикдapи мepоcидaн. Хycpaв Дexлaвий шeъpиятидaн. -Tошкeнт: Узбeкиcтон КП Mapкaзий КОМИТСТИНИНГ нaшpити. 1979.

4. X,aëт вacфи. Tyплaм. Х,офиз Хоpaзмий, Саккокий, Aтоий, Гадоий. -Tошкeнт: Fофyp Fyлом номидаги '^даб^т ва caнъaт нaшpиëти, 1988.

5. Aлишep Навоий. Мукаммад acapлap туплами. Дсвони фоний. 20-жилд. - Tошкeнт: Фан. 2003.

6. Шepмyxaммaд Myниc Хоpaзмий. Сайланма. - Tошкeнт: Fофyp Fyлом номидаги "^даб^т ва caнъaт нaшpиëти, 1980.

V. www.ziyouz.com kutubxonasi. Aлишep Навоий. Мукаммад acapлap туплами. 5-жилд.

8. "Узбeкиcтон aдaбиëти ва caнъaти" гaзeтacи, 2015 йил 39-шн.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.