Научная статья на тему 'ҚАСДДАН ОДАМ ЎЛДИРИШ ЖИНОЯТЛАРИДА ЖАБРЛАНУВЧИ ВА ЖИНОЯТЧИ ЎРТАСИДАГИ ЎЗАРО МУНОСАБАТЛАР'

ҚАСДДАН ОДАМ ЎЛДИРИШ ЖИНОЯТЛАРИДА ЖАБРЛАНУВЧИ ВА ЖИНОЯТЧИ ЎРТАСИДАГИ ЎЗАРО МУНОСАБАТЛАР Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
Қасддан одам ўлдириш / жиноятчи / жабрланувчи / виктимлик / виктимологик профилактика / тажовуз / оилавий муносабатлар / ҳулқ атвор. / Murder / criminal / victim / victimization / victimological prevention / aggression / family relationships / behavior.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Касимов Нодиржон Содикжонович

Ушбу мақолади қасддан одам ўлдириш жинояти содир этилишидан олдин жиноятчи ва жабрланувчининг ўзаро муносабатлари тахлил қилинган. Бундан ташқари мақолада жиноятчи ва жабрланувчининг жиноят содир этилишидан олдинги ижтимоий ҳолати, мавқейи ва меҳнат муносабатлари тахлилқилиган бўлиб, жиноят содир этилишига сабаб бўлган омиллар тахлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RELATIONS OF THE VICTIM AND CRIMINATOR IN THE CRIME OF INTENTIONAL MURDER

This article analyzes the relationship between the offender and the victim before the commission of the crime of premeditated murder. In addition, the article analyzes the social status, position and labor relations of the offender and the victim before the crime was committed, and also analyzes the factors that caused the crime to be committed.

Текст научной работы на тему «ҚАСДДАН ОДАМ ЎЛДИРИШ ЖИНОЯТЛАРИДА ЖАБРЛАНУВЧИ ВА ЖИНОЯТЧИ ЎРТАСИДАГИ ЎЗАРО МУНОСАБАТЛАР»

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

RELATIONS OF THE VICTIM AND CRIMINATOR IN THE CRIME OF INTENTIONAL MURDER Kasimov Nodirjon Sodikjonovich

Deputy Director for Academic Affairs of the Tashkent Academic Lyceum No. 2 of the Ministry of Internal Affairs of the Republic of Uzbekistan, independent researcher of the doctoral program of the Ministry of Internal Affairs of the Academy https://doi.org/10.5281/zenodo.11471950

ABSTRACT

INFO

Received: 24th May 2024 Accepted: 30th May 2024 Online: 31th May 2024

KEYWORDS Murder, criminal, victim, victimization, victimological prevention, aggression, family relationships,

behavior.

This article analyzes the relationship between the offender and the victim before the commission of the crime of premeditated murder. In addition, the article analyzes the social status, position and labor relations of the offender and the victim before the crime was committed, and also analyzes the factors that caused the crime to be committed.

ОТНОШЕНИЯ ПОТЕРПЕВШЕГО И ПРЕСТУПНИКА В ПРЕСТУПЛЕНИИ

УМЫШЛЕННЫХ УБИЙСТВ

Касимов Нодиржон Содикжонович

Заместитель директора по учебной части Ташкентского академического лицея № 2 МВД Республики Узбекистан, независимый иследователь докторонтуры МВД

Академии

https://doi.org/10.5281/zenodo.11471950

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 24th May 2024 Accepted: 30th May 2024 Online: 31th May 2024 KEYWORDS

Убийство, преступник,

потерпевший,

виктимизация,

виктимологическая

профилактика, агрессия,

семейные отношения,

поведение.

В данной статье анализируются отношения между преступником и потерпевшим до совершения преступления умышленного убийства. Кроме того, в статье анализируется социальный статус, положение и трудовые отношения преступника и потерпевшего до совершения преступления, а также анализируются факторы, послужившие причиной совершения преступления.

ЦАСДДАН ОДАМ УЛДИРИШ ЖИНОЯТЛАРИДА ЖАБРЛАНУВЧИ ВА ЖИНОЯТЧИ УРТАСИДАГИ УЗАРО МУНОСАБАТЛАР Касимов Нодиржон Содикжонович

Узбекистон Республикаси ИИВ 2-сонли Тошкент академик лицейи директорининг укув ишлари буйича уринбосари, ИИВ Академияси докторантураси мустацил

изланувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.11471950

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 24th May 2024 Accepted: 30th May 2024 Online: 31th May 2024 KEYWORDS

К,асддан одам улдириш, жиноятчи, жабрланувчи, виктимлик, виктимологик профилактика, тажовуз, оилавий муносабатлар, хулц атвор.

Ушбу мацолади цасддан одам улдириш жинояти содир этилишидан олдин жиноятчи ва жабрланувчининг узаро муносабатлари тахлил цилинган. Бундан ташцари мацолада жиноятчи ва жабрланувчининг жиноят содир этилишидан олдинги ижтимоий уолати, мавцейи ва меунат муносабатлари тахлил цилиган булиб, жиноят содир этилишига сабаб булган омиллар тахлил цилинган.

Касддан одам улдириш жиноятларида жабрланувчилик хусусияти яккол кузга ташланадиган жиноятлар сирасига киради. Ушбу жиноятларнинг криминологик тах,лили жабрланувчининг баркарор ва динамик х,олати, унинг психофизик ва ижтимоий фазилатлари, демографик хусусиятлари, у билан боглик булган шахслар уртасидаги мав;ейи уртасида нима ва ;айси жих,атларда богликлик борлиги х,а;ида тасаввурга эга булиш имконини беради. Жиноят х,одисаси ва жиноятдан олдинги вазиятда ва бевосита жиноят содир этиш контекстидаги хатти-х,аракатлар шулар ичига киради.

В.П.Ревин ва С.В.Максимов касддан одам улдириш жинояти жабрланувчиси булган эркаклар ва аёллар улуши тахминан тенг эканлигини таъкидлайдилар1. Бу бизнинг тад;и;отларимиз томонидан тасди;ланган. Биздаги маълумотларга кура касддан одам улдириш жинояти курбонлари орасида эркаклар мос равишда 55-60 фоиз, аёллар эса 40 ва 45 фоизни ташкил этади2.

Аксарият х,олларда эркаклар аёлларга Караганда купро; каршилик курсатиш Кобилиятига эга, аммо уларнинг хатти-х,аракатлари табиатан купро; тажовузкор ва шунинг учун купинча каршилик курсатиш жараёнида уларга зарар етказиши мумкин булган мух,итни яратади. Шунинг учун эркаклар курбонлари сони аёлларга Караганда купро;. Кариндошлик, заифлик х,ам ёшга боули;. Агар кексалар ва болалар учун бу, биринчи навбатда, жисмоний ночорлик билан белгиланса, ёши буйича энг заиф тоифа учун бу салбий хатти-х,аракатлар билан белгиланади.

Энг мух,ими, жабрланган эркаклар ва аёлларнинг умумий сонидаги улушини та;симлашда ани;ланган тенденцияларнинг мос келишидир.

Маълумки, касддан одам улдириш жиноятларида таълим даражасининг х,ам урни мух,имдир, бу х,олат жабрланувчилар учун х,ам хосдир: котиллик курбонларининг 20 фоизи бошлангич ёки тулик булмаган урта маълумотга эга, мос равишда 75 ва 80 фоизи урта маълумотга эга. Таълим даражасининг пастлиги криминологик жих,атдан аник намоён булади. Биринчидан, купинча улар зуравонлик характеридаги

1Максимов С.В., Ревин В.П. Преступления насилия в сфере семейных отношений и проблемы их профилактики. Руководство. М.: УМК при ГУ МВД России, 1993. С.22.

2Бу ерда 2019-2023 йилларда муаллиф томонидан Узбекистон Республикаси жиноят судларида жиноят иши материаллари асосида утказилаган тадк,ик,от натижалари келтирилган.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

жиноятларни содир этадилар ва шунинг учун купинча уларга зарар етказишга олиб келадиган жавобга дуч келишади. Иккинчидан, паст таълим ва маданий даража купинча вазиятни ва хатти-х,аракатларнинг мумкин булган оцибатларини тулиц бах,олай олмасликка ва шахс манфаатларини х,имоя цилувчи ваколатли органлардан х,имоя сурашни истамасликка олиб келади. Бундан ташцари, куплаб цотилликлар бир хил доирадаги шахслар (турмуш уртоцлари, цариндошлари, купинча тахминан бир хил таълим ва маданият даражасига эга) томонидан содир этилади. Хусусан, жабрланганларнинг аксарияти - 85 фоизи (цотиллик) жиноятчилар билан оилавий ёки бошца барцарор муносабатларда булган3.

Жабрланувчининг заифлиги унинг жиноятчига царшилик курсатиш цобилиятига ва бу цобилиятни амалга оширишга бевосита боглиц. Жабрланганларнинг аксарияти жиноятчига царшилик курсатишга муваффац булган - мос равишда 70% ва 85%. Царшилик курсата олмаган (цотиллик) 30% нинг 10% жиноят содир этилган вацтда ночор х,олатда (уйцуда) булган, яъни бу ерда шахснинг барцарор хусусиятлари эмас, балки х,олати маълум даражада рол уйнаган. Шундай цилиб, барцарор шахсий хусусиятларни х,исобга олган х,олда, цотиллик цурбонларининг тахминан 80 фоизи объектив царшилик курсатиш цобилиятига эга эди. Шу билан бирга, барча цурбонлар царшилик курсатиш цобилиятини англамайдилар. Цотиллик цурбонларининг 95 фоизи жиноят содир этилган пайтдаги мавжуд имкониятдан жиноятчига царшилик курсатиш учун фойдаланмаган. Ушбу хатти-х,аракатнинг сабаблари бошцача, лекин куп х,олларда царшилик курсатиш одатининг йуцлиги (мос равишда 75% ва 65%), хужумдан ажабланиш (45% ва 70%), жисмоний устунлик (30% ва 70%), 35% ва салбий шахсий хусусиятларнинг намоён булиши: цурцоцлик, цатъийятсизлик, вазиятни бошцариш ва воцеаларнинг келажакдаги ривожланишини олдиндан кура олмаслик (60% ва 50%).

Жабрланганларнинг мух,им цисми - 45% маст булган, маълумки, бу царшилик курсатиш ва вазиятни тушуниш цобилиятига, шунингдек, умуман олганда хулц-атворга (купинча тажовузкор ёки аксинча, у бутунлай пассив булиб, бу турли йуллар билан криминологик вазиятнинг ривожланишига салбий таъсир цилади). Бу уринда яна бир жих,ат мух,им: цотиллик цурбонларининг 40 фоизи узрига зарар етказган жиноятчи билан бирга спиртли ичимликлар истеъмол цилган. Демак, жабрланувчилар у ёки бу тарзда жиноятчининг маст булишига х,исса цушган ва шу орцали жиноят содир этиш учун цулай шароит яратган. Шуни таъкидлаш керакки, алкоголли ичимликларни биргаликда истеъмол цилиш фактлари биз юцорида айтиб утган муносабатларнинг барцарор хусусиятини очиб беради, бу жиноятларга хос булиб, купчилик жиноятчилар ва жабрланувчиларни боглайди: мос равишда 75% ва 60% цурбонлар маст х,олда жиноятчиларнинг цариндошлари ёки танишлари булган.

Келинг, жабрланувчиларнинг хулц-атворини унинг цасддан одам улдириш жинояти х,олатларининг пайдо булиши, ривожланиши ва амалга оширилиши учун объектив ах,амияти нуцтаи назаридан куриб чицайлик.

3

Бу ерда 2019-2023 йилларда муаллиф томонидан Узбекистон Республикаси жиноят судларида жиноят иши материаллари асосида утказилаган тадк,ик,от натижалари келтирилган.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Жабрланувчининг хатти-харакати касддан одам улдириш ёки баданга огир шикаст етказиш учун провокацион булган ва жиноятчига хужум килиш билан боглик булган холатлар. Орасида жабрланувчининг хулк-атвори жиноятнинг ривожланишида хал килувчи рол уйнаган вазиятларда, криминологик ахамиятга эга булган биринчи уринни жабрланувчининг жиноятчига хужум килган холатлари эгаллайди. Бундай вазиятларда жабрланганлар умумий соннинг 55% ни ташкил килади. Амалиёт шуни курсатадики, хужумлар содир этилган жой, мотивлар ва вазиятнинг ривожланиш ва;тида сезиларли даражада фаркланади4.

Хужумларнинг мухим кисми коъчада тажовузкорга номаълум шахсга нисбатан амалга оширилади ва коида тарикасида, бу хужумлар асосан безорилик сабаблари билан амалга оширилади. Ушбу тартибли вазиятлардаги вокеалар жуда тез ривожланади ва хужум нишонининг жавоби билан якунланади, натижада тажовузкорнинг оълдирилиши ёки унинг согълигъига жиддий зарар этказиши мумкин5. Бундай вазиятларнинг хеч кандай асоси ёък, улар, таъбир жоиз булса, экспромтдир. Баъзида бундай вазиятларда тажовузкорлар ва натижада жабрланувчилар, асосан, ижобий тавсифланган шахслар булади, лекин бу эрда мастлик холати, курбонларнинг аксарияти жиноятчига хужум килиш натижасида содир булган.

Жабрланувчилар узларининг хатти-харакатлари улар учун кандай тугашини тасаввур килишмайди, аммо тажовузкор ушбу кадамнинг окибатларини бахолаш учун барча имкониятларга эга боълган холатлар мавжуд, аммо бу уни тухтатмайди. Бу холат, агар тажовузкор шахснинг зуравонлик хусусиятига эга булса, юзага келади. Бу сифат уни нафакат хавфли, балки заифрок килади6.

^отиллик ёки огир тан жарохати етказиш учун хонадошлар уртасидаги жанжал пайтида хужум содир буладиган холатлар камрок учрайди. Бундай жиноятлар, кучада содир этилган жиноятлар каби, табиатан кутилмаган булиши мумкин, лекин купинча улар хали хам маълум бир маълумотга эга. Бундай вазиятларда жиноят тенг даражада салбий субъектларнинг тукнашуви натижаси булиши мумкин. Шу билан бирга, тукнашувлар хам мумкин, бунда зарар етказувчи, жабрланувчидан фаркли уларок, ижобий характерланади.

Жабрланувчининг хужуми билан боглик вазиятлар орасида жиноятчи ва жабрланувчининг никох муносабатлари билан богликлигини таъкидлаш керак. Бундай вазиятларда фактик томонларда тафовутлар мавжуд, аммо аксарият холатлар жиноий вазиятнинг узок давом этиши билан тавсифланади. Купинча бундай холларда зарар етказувчилар ижобий тавсифланади ва уларнинг хатти-харакатлари аник мажбурланади: мунтазам калтаклаш ва куркитиш умидсизликни, узини барча мавжуд воситалар билан химоя килишдан бошка йул йуклигига ишончни келтириб чикаради7.

4Побегайло Е.Ф. Преднамеренные убийства и борьба с ними. Воронеж, 1965 год. стр.65.

5 Загородников Н. И. Преступления против жизни. М., 1961. страницы 71-74.

6 Викторов Б.А. Цель и мотив тяжких преступлений. М., 1963. С.15-16.

7 По данным С. В. Бородина, 35 процентов убийств, совершаемых женщинами, связаны с ссорами или ревностью, совершенными пьяными мужьями. (Бородин С.В. Ответственность за убийство по советскому уголовному праву. М., 1963. С.665). В.Н. Кудрявцев в статье «Причины конкретного преступления» пишет о связи отношения человека к ситуации, в которой ситуация играет главную роль. // Советское правосудие. 1970 год. Номер 22. С.6-7.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Зарар етказиш "проактив" характерга хам эга булиши мумкин, чунки зарар етказувчининг аницланиши (айницса, "оилавий" холатларда) нафацат хужумнинг психологик таъсири, балки утмишнинг салбий цатламлари билан хам белгиланади.

Жабрланувчи зарар етказувчига хужум цилган холатларнинг мухим цисми спиртли ичимликларни биргаликда истеъмол цилиш билан боглиц. Бундай вазиятларнинг схемаси одатда оддий, гарчи жабрланувчининг роли бошцача булиши мумкин. Баъзи холларда у фацат спиртли ичимликларни истеъмол цилишнинг иштирокчиси булиб, кейин зарар етказувчига хужум цилади. Бошцаларида, ташкилотчи нафацат одамга хужум цилиб, унга жавоб билан зарар етказган, балки уни энг хавфли зуравонлик реакцияси эхтимоли юцори булган холатга келтиришга хисса цушган. Бундай вазиятларда можароларнинг сабаблари йуц ёки жуда енгилдир.

Хужум билан боглиц вазиятлар орасида биз куча хужумларидан унчалик фарц цилмайдиган тацицланган объектларга киришга уринишларни, шунингдек, тусцинлик цилувчи шахсларга царши тажовузкор харакатларни хам топамиз. Камдан-кам холларда жиноят содир этган шахснинг царшилигига жавобан цотиллик содир буладиган харакатлари билан хибсга олинмасликка харакат циладиган холатлар мавжуд.

Жабрланувчининг хулц-атвори, зарар етказувчига хужум цилиш билан боглиц булмаган, аммо цасддан одам улдириш механизмида туртки ролини уйнаган. Жабрланувчиларнинг кичик бир цисмининг хатти-харакати, гарчи у зарар етказувчига хужум цилиш билан боглиц булмаса-да, жиноят содир этиш механизмида хам туртки хисобланади. Ушбу тартибнинг одатий холатлари оилада ёки бошца яцин муносабатларда булган шахслар харакат циладиган холатлардир. Цотиллик содир этишга туртки булиши мумкин, бу жабрланувчининг оила аъзоларининг фикри ва истакларини инобатга олишни истамаслиги булиши мумкин. Баъзида можаро жабрланувчининг зарар етказувчига нисбатан цабул цилиб булмайдиган муносабати билан кучаяди: турли хил хацоратлар ва ва х.к. Бундай холларда нафацат вазиятнинг кескинлашиши, балки уни цузгатадиган, "тугридан-тугри" зуравон реакциянинг тезлашиши хам мавжуд8.

Жабрланувчининг харакатлари ноцонуний булиши шарт эмас. Улар оилавий келишмовчиликдан нарига утмасликлари мумкин. Ушбу холатлар орасида никох ва ажралишга царши турли хил царшиликлар мухим урин тутади, бунда илгари бенуцсон хулц-атворга эга булган шахслар зарар этказишади. Жиноят содир этишга туртки булиб купинча жабрланувчининг зарар етказувчига мунтазам, асоссиз хацорат цилишдан иборат булган хатти-харакатлардир.

Цасддан одам улдириш жинояти билан боглиц холатлар орасида жабрланувчининг турли йуллардаги салбий хулц-атвори жиноят содир этишга туртки булган холатлар мухим уринни эгаллайди: хиёнат, бепарволик, совуц муносабатлар, бошца бировнинг оиласига бостириб кириш, келажакнинг энг паст инстинктларига таъсир цилувчи ахлоцсиз хатти-харакатлар зарарлидир.

8Ривман Д.В. Виктимологические факторы и профилактика преступности. Ж.Л., 1975. С.47.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Баъзи холларда касддан одам улдириш жиноятларида жабрланувчининг х,акоратли харакатлари ва уринишларига карши норозиликнинг номакбул, аммо тушунарли шакли булиши мумкин.

Мол-мулкни таксимлаш билан боглик низолар ва шунга ухшаш бошка низолар одатда ажралиш пайтида юзага келади. Хдддан ташкари талаблар, биргаликда сотиб олинган мулкни, пулни аллакачон кескин вазиятда саклаб колишга уринишлар хам жиноят механизмида туртки булиб хизмат килади.

Жиноят содир этишга туртки жиноий вазиятни яратиш ниятида булмаган жабрланувчининг хатти-харакати булиши мумкин, аммо бу содир булганда, салбий характер хусусиятлари туфайли у узидан хафа булган шахсни зуравонлик харакатларига "итариб юборган".

Оилавий холатлардаги жиноятлар купинча зарар етказувчининг мастлик холати билан боглик булиб, бу юзаки тахлил билан нотугри хулосаларга олиб келади. Бинобарин, И.И.Карпетс ичкиликбозлик ва жиноятчилик уртасидаги богликлик шунчалик узвий булиб, куплаб жиноят турлари, айникса, касдан одам улдириш мастлик ва спиртли ичимликларни хаддан ташкари истеъмол килишдан ажратиб булмайди, деб ёзса, мутлако хакдир9.

Купинча жабрланувчининг хатти-харакатлари узи ва жиноятчи томонидан алкоголли ичимликларни истеъмол килишни ташкил этиш ва кейинчалик жиноятчини ёки унинг якинларини хакорат килишдан иборат булган холатлар мавжуд. Бундай холларда жабрланувчининг салбий хулк-атворининг иккита асосий компоненти яккол намоён булади: жиноят содир этиш (мастлик) учун шароит яратиш ва кузгатувчи нукта - хукукбузарлик, жиноятчини хакорат килиш - зарар етказувчи. Албатта, умумий криминологик схема доирасида ушбу холатларнинг фактик томони жуда хилма-хил булиб, ташкилотни биринчи уринга куяди10. Вазиятнинг бошлангич нуктаси жабрланувчининг бошка шахсларни таъкиб килиш, асоссиз куполлик ёки бирон бир савол ёки суров билан мурожаат килган нотаниш шахсларга нисбатан хакоратли сузлардан иборат харакатлари булиши мумкин.

Жабрланувчининг итариш харакати бошка шахсларнинг ухшаш хатти-харакатлари билан бирлаштирилиши мумкин. Агар бир гурух томонидан хакорат, безорилик содир этилган булса, у холда зарар етказувчининг жавоби танланган объект нуктаи назаридан маълум даражада тасодифийдир; жабрланувчи гурухнинг энг кам фаол аъзоларидан булган шахс булиши мумкин.

Котиллик килиш жабрланувчи томонидан зарар етказувчига узок муддатли тахдидлар (хакоратлардан фаркли уларок) натижасида юзага келиши мумкин, шундай вазият содир буладики, жиноятчи маълум бир дакикада уз позициясидан доимий тахдидларни эслаб, мудофаа максадида жиноят содир этади, гарчи уша пайтда у учун бевосита хавф йук булса хам. Бундай холда, жабрланувчи ва жиноятчи уртасидаги

9Ковры И.И. Преступность: иллюзии и реальность. М.: Закон России, 1992. С. 411.

10Ривман Д.В. Виктимологические факторы и профилактика преступности. Л., 1975. С.49.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

узаро таъсир асосан хужумларда булгани каби, фаол булиб, ягона фарц шундаки, тахдидларнинг ишончлилиги цотиллик учун етарли булади.

Жабрланувчи у ёки бу хатти-харакатларнинг мумкин булган оцибатларини олдиндан кура олмайди. Бундай хатти-харакатларнинг жиноят механизмидаги ахамияти турли вазиятларда бир хил эмас. Баъзиларида бу хатти-харакат жиноят содир этишнинг реал имкониятини яратадиган ягона нарса булса, бошцаларида бу мухим, аммо жиноят содир этишга ёрдам берадиган ягона шарт эмас.

Жабрланувчининг цотиллик содир этишга ёрдам берадиган хатти-харакати цуйидагича булиши мумкин: маст холатда узи ва унга нотаниш жиноятчилар кимсасиз жойга боради, бу эса жиноятчиларга хеч цандай аралашувсиз жиноят содир этишга имкон беради. Мастлик холати жабрланувчининг зарурий фикрлашни йуцотишига, хавф туйгусини йуцотишига ва мохиятан ёрдамсиз булишига олиб келади. Бундай вазиятларда жабрланувчининг хатти-харакати, шунингдек, баъзи холларда келажакда зарар етказувчи билан алоцани давом эттиришга царатилган фаолликнинг кучайиши билан ажралиб туради.

Жабрланувчининг цасддан одам улдириш учун шароит яратган хатти-харакати узи ва жиноятчи томонидан спиртли ичимликларни истеъмол цилишни ташкил этишдан иборат булиши мумкин, аммо хеч цандай цушимча цушимчаларсиз. Спиртли ичимликларни ичишни ташкил цилишда жабрланувчи купинча унинг саъй-харакатлари билан узи назорат цилмайдиган холатга келтириладиган одамнинг тажовузкор мойиллигини хисобга олмайди.

Бундай вазиятларда жабрланувчининг салбий шахсий хусусиятлари билан боглиц цушимча муаммолар мавжуд. Спиртли ичимликларни мунтазам равишда истеъмол циладиган, гиёхвандлик ва психотроп моддаларни истеъмол циладиган, тасодифий одамлар билан жинсий алоцада булган аёллар салбий шахсий хусусиятларнинг намоён булиши цурбонига айланади.

Жиноят содир этишнинг объектив имконияти, шунингдек, жабрланувчининг оилавий ва никох муносабатларидаги номувофицлик билан боглиц хатти-харакатлари билан хам яратилади11. Хусусан, бу никох бекор цилинган, аммо хациций никох муносабатлари сацланиб цолган холатларга нисбатан цулланилади. Бу купинча узаро даъволар, рашк ва собиц турмуш уртоцлар узаро мажбуриятлардан расмий равишда озод булган хацицатни цабул цилишни истамасликка олиб келади. Бундай вазиятларда криминологик юк хам хулц-атворнинг номувофицлиги, хам жабрланувчининг асоссиз бепарволиги билан тенг равишда олинади. Вазиятнинг ривожланишининг бошлангич нуцтаси, шунингдек, оилани яратишга бепарво муносабатнинг натижаси буълган жабрланувчининг хатти-харакати булиши мумкин. Узини шахс билан боглаб, ахлоций ва жисмоний фазилатлар турмуш уртоцлар уртасидаги зиддиятни олдиндан белгилаб беради, жабрланувчи жиноят учун олд шартларни яратади.

Купинча, жабрланувчи томонидан жиноятчининг зуравонлик харакатларига узоц вацт давомида царшилик курсатилмаганлиги сабабли цотиллик учун цулай шароитлар яратилган вазиятлар юзага келади. Мисол учун, оила узоц вацт давомида уз

1 Ривман Д.В. Указ. Оп. Л., 1975. Б.52.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

аъзоларидан бири томонидан зуравонлик, калтаклаш, тахдидларга дучор булиб, хукук-тартибот органларидан химоя сурамайди. Бундай холларда жиноятчига нафакат каршилик курсатмаслик, балки бир катор вазиятларда жабрланувчининг узи томонидан уни химоя килиш чораларини куришга фаол каршилик курсатилади. Бундай хатти-харакатларнинг сабаблари хар хил: одатий касос куркувидан тортиб, жиноятчини моддий сабабларга кура хибсга олишнинг фойдасизлигини тугридан-тугри хисоблашгача. Купинча жабрланувчининг жим булишининг сабаби жабрланувчиларнинг багрикенглиги баъзан жиноятчи билан узига хос "шериклик" га айланади.

Жабрланувчининг котиллик содир этишга туртки булган ижобий хулк-атвори: -Бундай вазиятларда жабрланганлар 5% ни ташкил килади. Жабрланувчининг учинчи шахсни хужумдан ёки бошка жиноий хужумдан химоя килишга каратилган ижобий хулк-атвори жиноят содир этишга туртки булиши мумкин. Купинча, бу жиноятни тухтатиш учун аралашувдир.

Купинча жабрланувчига зарар етказиш унинг жиноятчини ушлаб туриш, жиноий харакатларни бостириш харакатлари билан боглик булган холатлар мавжуд, аммо учинчи шахсни химоя килиш учун эмас.

Жабрланувчининг ижобий хулк-атвори расмий характердаги талабларни, кундалик хаётда, оилада нормал хулк-атворни талаб килишни, конуний мулкий хукуклардан фойдаланишни, хусусан, мерос хукукини такдим этишдан иборат булиши мумкин.

Котилликнинг узига хос холатлари судда курсатма берган шахсларга, ахлок тузатиш йулига утган ва ахлок тузатиш муассасалари маъмуриятига ёрдам берадиган махкумларга нисбатан содир этилган жиноятлардир12.

Жабрланувчиларнинг жиноий вазиятнинг ривожланишига хеч кандай таъсир коърсатмайдиган нейтрал хатти-харакати, яъни бу туртки боълмаган ва жиноят содир этиш учун шароит яратмаган: Бундай вазиятларда жабрланганларнинг умумий сони 7,5% ни ташкил килади. Жабрланганларнинг катта кисми жиноят механизмига хеч кандай хисса кушмаган ва уларга тахдид солаётган хавфни олдиндан куриш ва олдини олиш учун амалий имкониятларга эга булмаган шахслардир. Уларнинг хатти-харакати нейтралдир. Асосан, булар баркарор ёки бир марталик характердаги турли хил холатлар туфайли жиноятчига тусик булиб колган, шунингдек, мавжудлигининг узига хослиги билан жиноятчига маълум бир жавобгарлик юклаган одамлардир. Жиноятчилар купинча ота-оналардир, лекин бошка кариндошлар хам булиши мумкин. Ушбу турдаги жиноятлар камдан-кам учрайди, аммо курбонлик нуктаи назаридан жуда мухимдир. Масалан, К. янги тутилган чакалокни ота-онаси боланинг тугилишидан хабар топишидан куркиб, уни бугиб улдириб, чикиндихонага ташлаб куйган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Шахс котиллик курбони булиши мумкин агар у жиноятчи тажовуз килаётган мол-мулкнинг эгаси булса ёки жиноятчи олмокчи булган мулкка эга боълса13. Бундай вазиятларда, асосан, жиноятчилар ва жабрланувчилар кариндош булган ёки хар кандай холатда бир-бирига таниш булган. Вазиятларнинг яна бир кисми

12 Аниянц М.К. Ответственность за преступления против жизни. М., 1964. С. 99-100.

13Ривман Д.В. Виктимологические факторы и профилактика преступности. Л., 1975. Б.54.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

жабрланувчилар жиноятчиларни танимайдиган холатлардир. Бу кучаларда, турар-жой биноларидан ташцарида, транспортда ва бошца жойларда талончилик жиноятларидир. Ушбу вазиятларда жабрланувчининг роли, уларнинг келиб чицишини хисобга олган холда, нейтралдир. Жабрланувчилар фацат маълум бир вазиятда уйнаган роли туфайли жиноят учун ахамиятлидир.

Хужум цурбони булиш хавфи, юцорида айтиб утилганидек, жабрланувчининг хатти-харакатидан цатъий назар, расмий вазифаларни бажариш зарурати билан бглиц. Бу жиноятчининг хатти-харакатларини жабрланувчига царатадиган вазиятга аралашишни англатмайди, балки жабрланувчининг узига хос харакатларидан цатъи назар, жиноятчининг эътиборини тортадиган ролни бажаришдир. Жиноятчи жабрланувчининг катта мицдордаги пули, жиноятчига зарур булган цурол-яроглари борлиги ва унинг мавжудлиги унинг керакли биноларга киришига тусцинлик цилади, деган ишонч билан харакат цилади. Бундай вазиятларда жабрланувчилар хуцуц-тартибот идоралари ходимлари, такси хайдовчилари, инкассаторлар, цоровуллар, сотувчилар, тадбиркорлар ва бошцалардир.

Купинча эмас, лекин шундай холатлар мавжудки, одам маълумотларга эга булганлиги сабабли жиноят цурбони булади, уларнинг ошкор этилиши жиноятчи учун исталмаган. Бу жиноий хатти-харакатлар хацида маълумот булиши мумкин, лекин булиши шарт эмас. Энг мухими, жиноятчи учун уларни сир сацлаш цанчалик мухимлиги.

Жиноятчининг жабрланувчини йуц цилишдан манфаатдорлиги жабрланувчи томонидан бартараф этилиши мумкин булган шахсий холатлардан келиб чициши мумкин, лекин бу бир цатор холларда содир булмайди, чунки у улардан, аницроги, жиноятчи учун ахамиятини билмайди.

Жиноят механизмида хулц-атвори нейтрал булган жабрланувчиларнинг катта цисми тасодифий туцнаш келган жиноятчилар томонидан улдирилган ёки жиддий зарар курган, тусатдан ва тез ривожланаётган вазиятларга тушиб цолган, улар тугри харакат цила олмайдиган ёки узини цутцара олмай цолган одамлардир. Бундай вазиятларда жабрланганларнинг хатти-харакати жиноят содир этиш учун цулай шароит яратмаганидек, жиноятчининг харакатларига хам туртки бермаган.

References:

1. Максимов С.В., Ревин В.П. Преступления насилия в сфере семейных отношений и проблемы их профилактики. Руководство. М.: УМК при ГУ МВД России, 1993. С.22.

2. Побегайло Е.Ф. Преднамеренные убийства и борьба с ними. Воронеж, 1965 год. стр.65.

3. Загородников Н. И. Преступления против жизни. М., 1961. страницы 71-74.

4. Викторов Б.А. Цель и мотив тяжких преступлений. М., 1963. С.15-16.

5. Бородин С.В. Ответственность за убийство по советскому уголовному праву. М., 1963. С.665.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

6. В.Н. Кудрявцев в статье «Причины конкретного преступления» пишет о связи отношения человека к ситуации, в которой ситуация играет главную роль. // Советское правосудие. 1970 год. Номер 22. С.6-7.

7. Ривман Д.В. Виктимологические факторы и профилактика преступности. Ж.Л., 1975. С.47.

8. Ковры И.И. Преступность: иллюзии и реальность. М.: Закон России, 1992. С. 411.

9. Ривман Д.В. Виктимологические факторы и профилактика преступности. Л., 1975. С.49.

10. Аниянц М.К. Ответственность за преступления против жизни. М., 1964. С. 99-100.

11. Ривман Д.В. Виктимологические факторы и профилактика преступности. Л., 1975. Б.54.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.