CC BY
3ЭОЖ330.101
ЦАРЖЫЛЬЩ ЕСЕПТ1 ЦИФРЛАНДЫРУДЬЩ МАЦЫЗЫ
БЕЙСЕНБАЕВА АЖАР КАКИМОВНА
э.г.к., «Бизнес жэне баскару» академиялык мектебшщ кауым.профессоры, "Q-
University" Алматы, ^азакстан
ШЕГ1Р ГАЗИЗА Б0КЕНБАЩЫЗЫ
«Есеп,аудит жэне каржы» кафедрасыныц ага окытушысы, ^аз¥АЗУ Алматы, ^азакстан
Аннотация. Мацалада царжылыц есепт1 цифрландырудыц мацызы мен мэш журггзу урд1с1ндег1 шараларды уйымдастыру жолдары аныцталган. Сонымен цатар, есепт1 даму бойынша тарихи мацыздылыгын ашуга галымдардыц ттргне CYйенiп багаланган.
Клт свздер: процестер, ацпараттыц технология, капитал, требит.
Заманауи экономиканы узак уакыт бойы дамытудьщ басты багыты цифрлык технологияларды енгiзу болып табылады. Ел экономикасында кабылданган "Цифрлык ^азакстан" мемлекеттiк багдарламасына байланысты, ол цифрлык экономиканыц теориялык-эдiстемелерiн аныктап, оныц елiмiздегi акпараттык когамы Yшiн стратегиялык мацыздылыгына басымдылык берiлген. Сонымен катар цифрлык экономика ортасын куруды кездейтш максаттар тужырымдалды.
Цифрлык экономика - бул кибер ортада цифрлык тауарлар мен каржылык кызметтердi жYзеге асыруга мYмкiндiк беретiн электрондык бизнес пен саудага катысты цифрлык технологияларды колдануга негiзделген экономикалык кызметтi жYзеге асыру процестер [1].
Осылайша, бул жYЙе электрондык телем куралдарын, цифрлык валютаны жэне криптовалютаны пайдалана отырып, акпаратты берудщ, айырбастаудыц жэне сактаудыц электрондык куралдары аркылы келiсiмшартлер жасауга мшдеттелген.
Жалпы, цифрлык экономиканыц дамуы адам емiрiшц барлык кызмет салаларына, соныц iшiнде каржылык процестерге эсер етш, нэтижесiнде каржылык есеп адам емiрiнiц ажырамас белiгi ретшде акпаратты беру мен сактаудыц инновациялык технологиялары белшнде айтарлыктай езгерiстерге ушырайды. Бул езгерютер акпаратты жинау, ецдеу жэне сактау процесiн жэне мYДделi пайдаланушылар Yшiн акпараттыц колжетiмдiлiгi мен жеделдiгiн арттырады.
^аржылык есептi цифрландыру оныц екi тYрлi жагдайда эсер етедi (сурет. 1): 1. Есепт уйымдастырудагы акпараттык технологиялар - кажетп акпаратты алу тэсш, оны сактау жэне мYДделi пайдаланушыларга беру. [2]. Технология деп мэлiметтер базасын калыптастыру жэне кызмет керсету аркылы жYзеге асырылатын заманауи акпараттык жYЙелер тYсiнiгi. Акпараттык жYЙелер ею компонент бойынша дамиды: техниканы дамыту (жаца техникалык базаны куру) жэне автоматтандырылган акпараттык жYЙелердi жетiлдiру (ААЖ);
Сурет 1 - Цифрландырудьщ каржылык есеп аспектшерше acepi [2].
^аржылык операциялар бойынша есепт цифрландыруды колдану деректер базасында (бухгалтepлiк есеп peгиcтpлepiндe) шаруашылык операциясыныц эpбip фактiciн шоттар мен олардыц тараптарыныц (кредит пен дебет) сипатын коса алганда, деректемелердщ жиынтыгы ретшде eкi жакты жазу аркылы керсетуге мYмкiндiк бepeдi, нэтижeciндe eкiдeн астам шотты пайдалану мYмкiндiгi пайда болады [3]. Бухгалтepлiк есеп шоттарын, аналитикалык шоттардыц косалкы шоттарын, баскарушылык акпарат шоттарын кебейту аркылы оны жYЙeлeугe, жалпылауга жэне мYДдeлi пайдаланушыларга дepeктepдi колмен ецдеу кeзiндe жYзeгe асырылмайтын ец накты, аналитикалык жэне ыцгайлы форматта усынуга болады. Бул езгерютердщ барлыгы Yш есе жедел бухгалтерлш eceптi, ал болашакта стерео бухгалтерлш eceптi курудыц алгышарттары болып табылады.
Тарихи тургыдан алганда, eкi жакты бухгалтерлш есеп бipнeшe рет сынга ушырады, сондыктан Yш жакты бухгалтерлш есептщ эpтYpлi балама теориялары бар. Ец танымал теориялар - Х1Х гасырдыц eкiншi жартысында сипатталган Езерскийдщ Yштiк "орыс" бухгалтериясы жэне бip гасырдан кeйiн ашылган Идзиридщ Yштiк eceбi. Бул теориялар эр тYpлi дэуipлepдe жасалганына карамастан, айырмашылыктардан баска, олар уксас касиеттерге ие болган. Осы авторлардыц тYciндipулepiнe сэйкес, Yштiк бухгалтepлiк есеп Yшiншi табыс арнасын косу аркылы емес, классикалык ею табыс арнасын - дебет пен кредита бip арнага кыскарту аркылы, оц жэне тepic мэндерге ауыстыру аркылы пайда болады. Нэтижeciндe "жалгыз" бухгалтepлiк есеп Yшкe кебeйтiлiп, бухгалтерлш мэлiмeттep Yш децгейге жYЙeлeнeдi. Изири езшщ теориясында "Дебет", "Кредит" угымдарын колданганымен, мазмуны жагынан олар "дэcтYpлiдeн" айтарлыктай epeкшeлeнeдi, сонымен катар ол бухгалтерлш eceптiц Yшiншi дeцгeйi - "талап" угымын eнгiзeдi.
Осы ею автордыц теориясыныц нeгiзгi пpинципi каржылык нэтижeлepдi есепке алу шоттарынан баланстык есеп шоттарын (Езерскийде - мYлiк пен акша, Идзириде - капитал) тYбeгeйлi белу болып табылады. колданыстагы бухгалтepлiк есеп жYЙeciндe мундай шоттар бip балансты тeцecтipeдi жэне сол жакта да, оц жакта да болуы мYмкiн, бipак бэpi керсетшген кеpceткiштiц мэнiнe емес, математикалык белпге байланысты, ол eceптi кYнгe немесе есепт кезецге усынылган. Бул еюжакты жазбаныц басты кeмшiлiгi. Алайда, бул бухгалтерлш есеп жYЙeлepi ездepiнiц практикалык кеpiнicтepiн таппады. Сeбeбi, бiздiц ойымызша, классикалык eкi жакты жазба Yшiн орын аныкталмагандыктан бipнeшe гасырлар бойы cэттi колданылган, дегенмен казipгi жагдайда жeтiлдipудi кажет eтeдi.
Экономист И.Р.Сухарев Yштiк бухгалтepлiк eceптiц баска нускасын усынды. Бул жагдайда "дебет", "кредит" деген колданыстагы жэне таныс угымдарга оларды классикалык тYPдe тYciну, eceптepдi тиiмдi шешу Yшiн кажeттi техникалык эдic peтiндe колданылатын Yшiншi табыс арнасын косты. Бул эдic колданыстагы экономикалык катынастардыц талаптарына жауап беретш стерео бухгалтepлiк есеп жолындагы кадам гана болды.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Стерео-бухгалтерлш есеп угымын И.Р.Сухарев жацалык болып енпзгенде оньщ максаты - ай, токсан, жыл белгiленген мерзiмде емес, кез-келген уакытта каржылык есептiлiктi калыптастыру. Ол Yшiн бухгалтерлiк шоттарды статикалык жэне динамикалык деп накты белу кажет болды. Мундай демаркация активтер мен мшдеттемелердщ статикалык балансына уксас толыкканды динамикалык тецдшт калыптастыруга мYмкiндiк бередi. Классикалык еюжакты жазба компанияныц каржылык есептшгшщ барлык сандык елшенетiн керсеткiштерiн соныц iшiнде кез келген шотты камтуы мYмкiн болатындай етiп езгертiледi
Осыган байланысты бухгалтерлiк шотка жазу мен есептшк жолына жазу арасындагы айырмашылыктар жойылады. Бул тэсiл бастапкы акпаратты енгiзген кезде онлайн режимiнде каржылык есептшкт дайындауга кететiн шыгындар мен уакыттыц кыскаруына экеледi.
И.Р. Сухаревтыц интерпретациясында Yш жакты бухгалтерлiк есеп келесщей: 6Ï3 бурыннан колданып келе жаткан классикалык "дебет", "кредит" угымдарына "требит" косылады, оган сэйкес каржылык операция фактюшщ динамикалык керсеткiштерге эсерш байкаймыз.
Yш жакты жазбаныц жумысыныц мысалын шаруашылык операциядан байкауга болады - енiмдi белшек сату (сурет.2). Бул жагдайда алынган акша каражаты бiрден Yш шотта -"касса" шотыныц "дебетi" бойынша, "капитал" шотыныц "кредитТ' бойынша ("жинакталган пайда") жэне "табыс" шотыныц "требитГ'бойынша керсетiледi. Нэтижесiнде активтер мен мшдеттемелердщ балансы сакталады. Барлык Yш керсеткiш бухгалтерлiк есеп шоттарында "онлайн" режимiнде керсетiледi, бул шоттардыц ешкайсысы аралык бухгалтерлiк есептi жасау Yшiн нелдi кажет етпейдi, ягни оны кез келген уакытта кажеттшк бойынша усынуга болады.
Осылайша, каржылык есепт цифрландыру бiздiц кезкарасымыз бойынша бухгалтерлш есеп жYЙесiн тYсiнудегi белгш бiр кеп децгейлiлiгiн бiлдiредi.
Бухгалтерлш есептi цифрландыру жагдайында Yш жакты дазба бойынша есепт колдайтын бiркатар баска зерттеушiлер "Дебет", "кредит", "требит", " желiлiк елшемдер жиынтыгы" шоттарына негiзделген капиталдыц эдiл кунын аныктауга ыкпал ететiн факторларды Yшiншi есептепш ретiнде карастырады, екiжакты жазбаны сактай отырып сандар пайда болуы мYмкiн жэне терiс мэндермен деген птр бiлдiредi.[5]. Ягни, Yшiншi елшем-капиталдыц эдш куныныц келемiн аныктауга мYмкiндiк береди Бул жерде иарихи кунга емес, ягни баланстык багалауга емес, капиталдыц эдш кунына мэн беруiмiз керек.
[4].
Сурет.2. Тауарды сатуды Yш жакты жазбада керсету
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. "Цифрлык ^азакстан" мемлекетпк багдарламасы https://www.gov.kz/?lang=kk
2. Будович, Ю. И. Цифровизация корпоративного учета // Человеческий капитал в формате цифровой экономики. Международная научная конференция, посвященная 90-летию С. П. Капицы, Москва, 16 февраля, 2018 г. - М.: Российский новый университет, 2018. - С. 117125.
3. Рогуленко, Т. М., Агеева, О. А., Горлов, В. В. и др. Цифровая экономика - драйвер развития бухгалтерского учета, аудита, контроля: монография. - М.: ООО «Кнорус», 2020. - 230 с.
4. Сухарев И.Р. "Стерео бухгалтерия" http://bmcenter.ru/
5. Совершенствование методологии современного бухгалтерского учета на основе цифровой технологии. Журнал «Russian Journal of Management» 2022г.
