CC BY
4УДК 334.7
КОРПОРАЦИЯ - КЭСШКЕРЛ1К ЦЫЗМЕТТЩ Ц¥ЦЬЩТЬЩ НЫСАНЫ
РАХМЕТУЛИНА БАГДАТ САГИНГАНОВНА
Ш.Уэлиханов атындагы Кекшетау университетi, «^укык» кафедрасыньщ мецгерушю
Кекшетау, Казахстан
МЫРЗАХАНОВ ЕРЛАН НУРКЕНОВИЧ
Ш.Уэлиханов атындагы Кекшетау университет^ «^укык» кафедрасыныц лекторы
Кекшетау, Казахстан
РАХЫМ АРМАН ГАБД¥ЛМАНАП¥ЛЫ
М. Габдуллин атындагы Азаматтык коргау Академиясыныц, элеуметпк гуманитарлык пэнде, тiлдер жэне психологиялык дайындык кафедрасыныц ага окытушысы
Кекшетау, ^азакстан
Аннотация. Мацалада корпоративтт сектордагы тенденцияларды аныцтау бойынша зерттеулердщ нэтижелерг бершген, онда корпоративтт сектордыц дамуыныц б1рцатар себептер1 аныцталган. ¥лттыц экономиканыц кэсткерлттщ цаз1рг1 тYрлерiне ашыцтыгын, оныц барлыц децгешнде цогамдыц вндiрiстi уйымдастырудыц макроэкономикалыц принциптертщ Yстемдiгiн, вндiрiстiц технологиялыц негiзiн ц^райтын квлденец жэне ттнен байланысцан кэсторындардыц болуын болжайтын экономикалыц дамудыц нарыцтыц сипаты. корпорациялардыц дамуы. Экономиканыц бiрцатар мацызды салаларыныц жандануы iрi шетелдiк капиталдыц келуiмен жэне басым бiрлескен кэсторындардыц ц^рылуымен байланысты.
Экономиканыц корпоративтт субъектс табигатыныц зацдылыгы вндiрiстi уйымдастырудыц корпоративтж нысаныныц стратегиялыц динамикасын кврсетедi, бул осы негiзде гылыми негiзделген мемлекеттж саясатты эзiрлеуге мYмкiндiк бередi жэне корпорация цызметтщ параметрлерт оцтайландыруды цамтамасыз етедi. экономикалыц цызмет. Бiздiц елiмiз Yшiн жаhандыц шаруашылыц субъектыершц даму тэжiрибесi, эЫресе цазiргi жагдайда вте айцын. Дегенмен, корпорация дамуыныц тарихи жэне гносеологиялыц сипаттамалары отандыц корпоративтт сектор объективтi тYрде жататын экономикалыц шекараларды кврсетедi. Осыган байланысты капиталды нацты акционерлеу корпорациялардыц табысты дамуыныц негiзi болып табылатынын ескеру цажет.
Негiзгi свздер: капитал, царжы, шетел капиталы, цуцыцтар, капитализм, вндiрiс, бизнес, экономика, тарих, эд^теме, банкроттыц, акционерлт цогам.
^аз1рп казакстандык экономика, кукык жэне тарихи аспектщеп мтдет, корпоративтик сектордагы тенденцияларды талдаудыц езектшп бiркатар себептермен аныкталады. Оларга мыналар жатады; улттык экономиканыц кэсшкерлштщ казiргi тYрлерiне ашыктыгын, оныц барлык децгейлертде когамдык ендiрiстi уйымдастырудыц макроэкономикалык принциптершщ Yстемдiгiн болжайтын экономикалык дамудыц нарыктык сипаты, оныц технологиялык непзш курайтын келденец жэне тшнен байланыскан кэсторындардыц болуы. корпорациялардыц дамуы. Экономиканыц бiркатар мацызды салаларыныц жандануы iрi шетелдш капиталдыц келуiмен жэне басым бiрлескен кэсторындардыц курылуымен байланысты.
Эдютемелш тургыдан алганда, нарык секторыныц дамуы кэсторындар мен фирмалардыц ендiрiстiк, каржылык, акпараттык жэне кукыктык элеуетiн эртараптандыруды болжайды, бул корпорацияныц кызмет етутде барынша адекватты тYPде керiнедi. Корпоративтш уйымныц табигаты инвестицияныц iшкi ынталандыруларын да, iшкi капиталдандыруды да, оныц дамуына институционалдык эсердi кYшейтетiн сырткы
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ынталандыруды да камтиды.
Корпорация сауда Y^nepi мен акционерлш катынастардьщ эволюциясы нэтижесiнде накты, eндipiстiк жэне каржылык секторларды бeлсeндipeдi, бул банк консорциумдары мен брокерлш бipлeстiктepдe eндipiс пен айналыс кезецдершде интеграцияланган нысандардыц пайда болуына экеледь
^азакстан Республикасындагы нарыктык экономиканыц калыптасуы жэне тарихи тYсiнiктe шаруашылык жYpгiзушi субъектшердщ курылымын нeгiздeу кажeттiлiгiнe экеледь Бул курылымдагы мацызды орындардыц бipiн кэсшкерлштщ уйымдык-кукыктык нысаны алады. Дамыган елдерде оны корпорациялар кepсeтeдi. Корпоративтш бизнестщ сипаты кандай? Оныц дамуы объeктивтi тYPдe кандай тенденциялармен жэне проблемалармен байланысты? Бул сурактарга жауаптар Yлкeн сураныска ие болып кершед^ eйткeнi отандык корпорацияныц калыптасуы жаhандык коpпоpативтiк сектордыц жалпы паpамeтpлepiнeн тыс жеткшкп тYPдe кepiнiс бере алмайды.
ДэстYpлi тYPдe экономикалык теория когамдык eндipiстiц нeгiзгi субъeктiлepi арасындагы объективт байланыстарды аныктауга багытталган. Осы аспектще казipгi нарыктык когамныц пэндiк жуйеа eтe алуан тYpлi. Жэне бул бурыннан таныс шаруашылык субъектшершщ Yш нeгiзгi тYpгe бeлiнуiнe карамастан; YЙ шаруашылыгы, фирма жэне мемлекет. Бipак тарихи аспeктiдe жэне казipгi экономикада репродуктивт байланыстардыц дамуы дифференциацияга, демек, осы непзп пэндiк бipлiктepдiц жаца формаларыныц пайда болуына экeлeдi [1, 31-37 б.]. Осылайша, Yй шаруашылыктары тутынушылар одактары мен уйымдарына бipiгeдi; мемлекет мeншiк нысанына карамастан баска уйымдармен де функционалдык байланыс орнатуга бeйiм. Бipак эpтYpлi экономикалык байланыстары бар ец бeлсeндi eндipiс субъекпс компания болып кepiнeдi.
Соцгы бip жарым гасырда корпорация оныц ец кец таралган нысаны болды. Бул оныц спецификалык мэpтeбeсiнe, ерекше функцияларына жэне объeктивтi тYPдe калыптаскан сипаттамаларына байланысты. Соцгылардыц жиынтыгы корпорацияныц бYгiнгi тацда усынылган барлык шаруашылык субъектшершщ ец куатты eндipiстiк жэне элеуметпк элeуeтiнe ие eкeндiгiн кepсeтeдi. ^огамныц экономикалык тарихында корпорация нeгiзгi «eндipiстiк-экономикалык бipлiк» болып табылады. ЖYЙeлiк сипаттагы объeктивтi eзгepiстep корпорациялардыц жаппай пайда болуы мен ныгаюы кандай да бip апат немесе шаруашылык жYpгiзудiц нэтижeсi емес, экономиканыц объeктивтi кажеттшктерш бiлдipeтiнiн кepсeтeдi. Экономиканыц коpпоpативтiк субъекла табигатыныц зацдылыгы eндipiстi уйымдастырудыц корпоративтш нысаныныц стратегиялык динамикасын кepсeтeдi, бул осы непзде гылыми нeгiздeлгeн мемлекетпк саясатты эзipлeугe мYмкiндiк бepeдi жэне корпорация кызметшщ паpамeтpлepiн оцтайландыруды камтамасыз eтeдi. экономикалык кызмет. Бiздiц eлiмiз Yшiн жаhандык шаруашылык субъeктiлepiнiц даму тэжipибeсi, эсipeсe казipгi жагдайда eтe айкын. Эйткeнi, «21 гасырда геосаясат бipтe-бipтe геоэкономикага жол бepiп жатыр. Жаhандык децгейде бул элeмнiц эсер ету салаларына жаца бeлiнуiнe экeлуi мYмкiн» [2, б. 66-76].
Энеркэсштш eндipiстiц нeгiзi eндipiс ресурстарын утымды пайдалану экономикасы болды, ол eндipiстi уйымдастырудыц коpпоpативтiк формасын дамытудыц объективт нeгiзi болды.
Ресурстардыц кажeттiлiктepмeн салыстыргандагы басымдыгы немесе ресурстармен салыстыргандагы кажeттiлiктep туралы мэселе жалпы экономиканы максатты уйымдастыруды аныктайтын eзeктi мэселе болып табылады. Шын мэнiндe, ол eндipушi Yстeмдiк eтeтiн экономика бола ма, элде тутынушы Yстeмдiк eтeтiн экономика бола ма, бул eндipiстiц «ресурстык» немесе «тутынушы» багытына байланысты. Мысалы, егер «капиталиста нарыктык экономика жYЙeсiндeгi нагыз кожайындар тутынушылар болса», онда «сатып алу немесе сатып алудан бас тарту аркылы олар капиталды юм иелену кepeктiгiн жэне кэсiпоpындаpды баскару кepeктiгiн шeшeдi. Олар нeнi eндipу кepeктiгiн, сондай-ак канша жэне кандай сапада болуы керектшн аныктайды. Олардыц кeзкаpасы кэсiпкepгe не пайда, не шыгын экeлeдi. Олар кeдeйдi бай, байды кедей eтeдi. Мундай кожайындармен тiл
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
табысу оцай емес. Олар кыцырлыктар мен киялдарга толы, олар кубылмалы жэне ^тпеген».
Ресурстарды баскаруга барынша назар аударылатын жэне бepiлeтiн индустриялык экономика когам eмipi мен кызмeтiнiц материалдык саласын кайтымсыз динамизациялау пpоцeсiндeгi кажетп тарихи кадам болды.
Экономикалык ой 19 гасырдыц аягынан бастап корпорацияны талдауга багытталган, т.б. арнайы жеке шаруашылык субъeктiсi - акционepлiк когам тYpiндeгi кэсiпоpын пайда болганнан берь Сонымен, тарихи жэне практикалык тургыдан корпорацияныц дамуыныц жэне оныц институционализациясыныц бастапкы шарты акционepлiк когамдарды акционерлеу жэне куру болып табылады.
Акционерлш когам - капиталы багалы кагаздарды - акцияларды сату аркылы курылатын бipлeстiк. Алгашкы акционepлiк когамдар Англияда пайда болды. Жаргылык капиталдыц когамныц экономикалык курылымыныц курамдас бeлiгiнe айналуыныц нeгiзгi сeбeптepi капиталдыц жинакталуында жатыр. Олар eндipiстi шогырландыру жэне орталыктандыру пpоцeстepiн жYзeгe асырумен тiкeлeй байланысты. Акционepлiк кэсiпоpындаpдыц пайда болуыныц материалдык нeгiзi - капиталдыц элеуметтену процесс Акционepлiк капиталды дамудыц табиги нэтижес peтiндe аныктай отырып, К.Маркс оны «капиталдыц eндipушiлepдiц мeншiгiнe кepi айналуы Yшiн кажeттi eтпeлi кезец, бipак eндi окшауланган eндipушiлepдiц жеке меншшне емес, онымен байланысты кэсiпоpындаpдыц меншшне айналдырудыц кажeттi eту нYктeсi» деп тYсiндipдi. eндipушiлep, тiкeлeй когамдык меншш». Ал акционepлiк когамдарда мeмлeкeттiк кэсшорындар peтiндe eндipушiлep мен мeншiк иeлepi арасында байланыс болгандыктан, капитал «жеке капиталга караганда когамдык капиталдыц тшелей нысанын (тiкeлeй байланысты жеке тулгалардыц капиталы)» алады [3, б. 231].
Акционерлш нысанныц дамуы жауапкepшiлiгi шeктeулi сepiктeстiктep жэне эpтYpлi сepiктeстiктep сиякты ортак мeншiк Yлeсiнe нeгiздeлгeн уйымдык-кукыктык нысандардыц калыптасуынан кepiндi.
Акционepлiк когамдарды зацды тipкeу коpпоpативтiк нысандарды дамытудыц нeгiзгi ноpмативтiк шарты болып табылады. ^укыктык нормаларды колданбалы пайдалану акционердщ, кeйiннeн коpпоpативтiк капиталдыц peпpодуктивтi артыкшылыктарын аныктауга экeлeдi. Ал отандык экономикадагы бул эсepлepдi нeгiздeу Yшiн жалпы коpпоpативтiк козгалыс кeзeцдepiндe олардыц траекториясын кадагалау кажет.
Сонымен, корпорацияны курудыц бастапкы peпpодуктивтi шарты колда бар ресурстарды негурлым утымды пайдалану Yшiн eндipiстi шогырландыру кажeттiлiгi болды. 0ндipiс аукымыныц бул улгаюы eкi непзп формада болды: жинактауга непзделген шогырлану нэтижeсiндe, сондай-ак бipiгу жэне косылу пpоцeстepi. Бул eкi форма да корпорацияныц калыптасуы мен дамуына тэн болды. Бipiншi нысанныц аркасында жаргылык капиталдыц шогырлануы, кэсiпоpындаpды бipiктipу жэне бipiктipу максатында инвестицияларды тарту болды; eкiншiсiнiц аркасында бэсeкeлeстiк артыкшылыктарды жумылдыру Yшiн корпорацияныц кызмeтi мен бакылау саласы кeцeйдi.
Энepкэсiптiк eндipiс шецбершде eндipiстiк аспeктiдe классикалык саяси экономия постулаттары басым болган кезде кэсшкерлш сфераныц нeгiзгi экономикалык субъeктiсiнiц дамуы келесщей болды. Бipiншiдeн, eндipiстi дамытудыц максаты ресурстарды тиiмдi пайдалану принцип болды. Кэсiпоpынныц eндipiстiк кызмeтi бастапкыда кeлeсi элементтермен сипатталды: максималды мамандандыру, монополияга ыкпал eтeтiн факторларды елемеу жэне шыгындарды азайту. Бул классикалык кэсшорын экономикасы. Кeйiннeн максатты устану «бэсекелеспк - монополия» байланысын ю жYзiндe iскe асырган фирмааралык катынастардыц кYPдeлeнуiнe экeлдi. Бул кайшылыкты бipлiктi шешу эдiстepiнiц бipi корпоративт1к кэсшорын куру болды.
Элеуметлк жэне гылыми ой кeп узамай Дж.М.Кейнс ецбектершщ аркасында мэсeлeнi шeшудiц жолын тапты. Жиынтык сураныс пен жиынтык усыныстыц тeцдiгiн мeмлeкeттiц peттeушi peлiнсiз камтамасыз ету мYмкiн емес, оныц жиынтык сураныска (жумыспен камту,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
элеуметпк багдарламалар) жэне жиынтык усыныска (фискалдык саясат) эсер ету T9C^epi бар. Энеркэсшпк элемде мемлекеттiк институттар барлык тутынушыларга колжетiмдi капитал негiзiнде eндiрiсriц калыпты жумыс iстеуiн камтамасыз ете алады [4, б. 57].
Акционерлiк меншштщ ец жогары нысаны ретiнде корпорацияньщ пайда болуы eмiр CYPУдiц барлык накты нысандарында капиталды иеленудщ жеке нысандарыныц сакталуын, капитал иелершщ жекеленген курылымыныц кeптiгiн бiлдiредi, олардыц арасында капиталды меншштщ сапалы жаца субъектiлерi пайда болады - жалдамалы ецбек eкiлдерi.
Осы берiлген шецберде кептеген тiкелей нарыктык (iшкi) институттар пайда болады, олар субъектшер арасындагы байланыстар мен операцияларды мYмкiн етедi, белпаздш пен тэуекел дэрежесiн тeмендетедi, ягни. сырткы институттарга экономикалык бейiмделу формаларын бiлдiредi. Олардыц калыптасуы тeменнен жогарыга карай жYрiп, узак уакыт бойы жалгасты, берiктiкке, тиiмдiлiкке жэне шаруашылык субъектiлерiнiц мYДделерiне сэйкестiкке сыналады. 1шю институттардыц жумысы Yнемi екi жакты бакылауда жYзеге асырылады: кукыктык - мемлекеттен, экономикалык - нарыктан. Бул институттардыц барлыгын ортак белгiлер бiрiктiредi:
1. олар ецбек жэне меншш бeлiнiсiнiц жYЙесiне тэн;
2. олар шарттык катынастар принципi негiзiнде эрекет етедь
Меншiк кукыгын дурыс реамдеу шыгындарды азайтуга жэне ресурстарды утымды пайдалануга кeмектеседi. Демек, экономикалык элементтер арасындагы катынастардыц шарттык нысаны жеке шаруашылык жYргiзушi субъектiлер Yшiн акпараттык белгiсiздiк мэселесiн айтарлыктай дэрежеде шешедi жэне тутастай алганда экономика Yшiн мацызды мэнге ие. Алайда шарттык нысанды жYзеге асыру белгiлi бiр экономикалык институттарды куруды талап етедь
Бул позициялардан экономикалык теорияныц жаца тенденциялары: жаца институционализм жэне эволюциялык концепция шецбершде берiлген компанияныц сипаттамалары ерекше кызыгушылык тудырады. Сонымен катар, компанияныц накты тулгасы корпорация болып табылады
Корпорация дамуыныц бул тарихи-гносеологиялык сипаттамасы отандык корпоративпк сектор объективтi тYPде жататын экономикалык шекараларды ашады. Осыган байланысты капиталды накты акционерлеу корпорациялардыц табысты дамуыныц негiзi болып табылатынын ескеру кажет. Одан эрi казiргi ^азакстанныц экономикалык тэжiрибесiнде индустриалды жэне постиндустриалдык YPДiстер eзара тогысады. Бул процестердщ кeрiнiсi дэстYрлi экономиканыц секторларыныц басым дамуы болып табылады - тау-кен eндiру, eцдеу eнеркэсiбi, электр энергиясын, газды жэне суды eндiру жэне бeлу жэне т.б. ал «жаца экономиканыц» салалары инновациялык жэне акпараттык кызметтер болып табылады.
Нарыктыц даму дэрежеа, оныц принциптерiн жYзеге асыру кызмет корпоративтiк субъектi кызметiнiц аукымы мен ерекшелiгiмен Yйлеседi, оныц нысанына карамастан, iшкi бэсекенi уйымдастыруды модельдеуге кец мYмкiндiктер бередi. бэсекелестiк непзшде тауарларды, жобаларды, усыныстарды, технологияларды, нэтижелерд^ багаларды салыстырудыц фирмаiшiлiк механизмi. Дэл осы себепт жалпы экономикалык эсердщ одан эрi алгоритмi корпоративтiк сектордыц трансферттiк жэне транзакциялык белсендiлiгiнiц кецеюiмен байланысты деп айтуга болады.
Демек, корпорация сферасыныц макроэкономикалык табигаты корпорация шшдеп кiрiстердi мiндеттi тYPде аударуда ^ршедц корпоративiшiлiк катынастарды технологиялык, экономикалык жэне элеуметпк оцтайландыруды камтамасыз ету кажет. ^аз1рп замангы корпорацияныц жумыс iстеуi транзакциялык шыгындар динамикасымен жэне институционалдык ортамен, сондай-ак институционалдык eзгерiстер шыгындарымен байланысты.
^азакстандагы iрi бизнестiц непзп eндiрiстiк сипаттамаларды сактай отырып, постиндустриялык сипаттарды алу дэрежесi отандык корпорация дамитын институционалдык
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
нысандарды тацдауга сэйкес келедi. Сондыктан корпорацияныц колданыстагы нысандарына салыстырмалы талдау жYргiзу кезек кутпрмейтш жэне кисынды болып табылады.
^орытындылай келе, келесi усыныстарды карастыруга болады, ягни зацнамалык базаны жетiлдiру, акционерлiк когамдардыц зацнамалык жэне нормативтш-кукыктык базасын жетiлдiру, сондай-ак корпоративтiк монополиялык эсерлердi аныктауга негурлым сараланган тэсiлдi жYзеге асыру Yшiн монополияга карсы зацнамага eзгерiстер мен толыктырулар енпзу болып табылады.
^азакстандык iрi корпорациялардыц экономикадагы курылым курушы рeлiн ескере отырып, олардыц мемлекеттiк индустриялык саясаттыц басымдыктарын юке асыруга жэне мемлекеттiк-корпоративтiк бизнес-инкубаторларды, технополистерд^ инновациялык орталыктарды куруга катысуын камтамасыз ету кажет. Ол Yшiн баганы шыгару тэртiбiн жетiлдiру кажет.
1. Блохин А. Институциональные условия формирования крупного бизнеса в России // Проблемы прогнозирования. 1998. № 2. С. 31- 37.
2. Мильнер Б. Крупные корпорации - основа подъема и ускоренного развития экономики // Вопросы экономики. 1998. №9. С.66-76.
3. Брагинский СВ., Певзнер Я.А. Политическая экономия: дискуссионные проблемы, пути обновления. М.: Мысль, 1991. 280 с.
4. Кейнс Дж. Общая теория занятости, процента и денег. М.: Прогресс, 1982. 540 с.
ЭДЕБИЕТТЕР
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
