CC BY
3�енi ескере отырып элеуметтiк-экономикалык дамыту моделш жасайтын жэне iске асыратын мезгш жетп.
Ел экономикасы XXI гасыр шебiнде тYр. Мэселе XXI гасырдыц табалдырыгынан кандай нарыктык жетiстiкпен, кандай дайындыкпен аттагалы отырганымызда. Соныц непзшде отандык тауар ендiрушiлерге мемлекеттiк колдау керсету басты максаты болып табылатын жаца экономикалык саясаттыц (ЖЭС) концепциялык негiзiн эзiрледi. Эканомикалык реформаныц тYрлi салалары, жолдары осы ЖЭС концепциясымен негiзделуге, онымен байланыстырылуга тиiс. Нарыктык экономиканы баскаруды реформалау женщдеп жаца тэсшдер, ^азакстан Республикасыныц экономикасын дагдарыстан шыгарудыц эдiстерi мен жолдары усынылган.
Шагын жэне орта бизнес экономиканы турактандырудыц аса мацызды факторы болып табылады. Осыган байланысты шагын жэне орта бизнеске мемлекетпк колдау керсету багдарламасын, кэсiпкерлiктi дамытудыц отандык жэне шетелдш озык тэжiрибесiн усынган. Шагын жэне орта бизнес саласыцда сондай тауар ендiрушiлер тобын калыптастыру мшдет койылган, ал олар дамыган елдерде жалпы улттык енiмнiц жартысынан астамын ендiретiнi тiлге тиек етiлген [2]
Экономиканы тYпкiлiктi реформалауга багыт устап, бiз кыска мерзiмнiц iшiнде нарыктык реформаларды жYргiзе бiлдiк, тиiстi зацнамамызды жасауга кол жеткiздiк. БYгiнгi тацда ^азакстанда нактылы жумыс iстеп турган нарыктык экономика бар.
^азакстан ез азаматтары Yшiн емiр сYPудiц жогары стандарттарын жасай отырып, элемнiц тиiмдi дамып келе жаткан елдерiнiц катарына косылуга тиiс. Бiз муны ултымыз бен экономикамыз бэсекеге кабiлеттi болган жагдайда гана iстей аламыз.
Бiз экономиканы диверсификациялауга багытталган Индустриялык-инновациялык стратегияны iске асыра бастадык. Бул болашактыц багдарламасы. Бiз бэсекеге кабiлеттi экономиканыц Yлгiсiн тацдай отырып, бэсекелестiкке карымы мол басым салаларды дамытуга юрютш, сол аркылы казакстандык кластерлер жYЙесiнiц дамуына жол аштык.
Биылгы жылдыц ортасына карай бiздiц колымызда нарыктыц туризм, мунай-газ машиналарын жасау, тамак жэне токыма енеркэсiбi, келiк-логистикалык кызмет керсету, металлургия жэне курылыс материалдары сиякты салаларда кемiнде 5-7 кластерш жасау мен дамытудыц жоспары болуы керек деп санаймын. Ел экономикасыныц шикiзаттык емес салалардагы узак мерзiмдiк мамандануын, мiне, солар айкындайтын болады.
Бiз езiмiздi жаца технологиялар мен жаца экономика элемше енгiзген экономикалык дамуды баскарудыц тYбегейлi жаца жYЙесi — ¥лттык инновациялык жYЙе жасауды колга алдык. Индустриялык-инновациялык дамудыц инфракурылымы казiрдiц езiнде калыптасты. Мемлекеттiк даму институттарын капиталдандыру жыл басында 730 млн. А^Ш долларын кураса, инвестициялык жобалар портфелi 1 млрд. 200 млн. А^Ш долларынан асып отыр.
Бiздщ стратегиялык мiндетiмiз - бэсекеге кабшетп елдердщ катарынан лайыкты орын алу. Сондыктан да мемлекет пен жеке меншш сектор езара сенiм мен тшмдшкке негiзделген эрiптестiк катнастарын жолга коюы керек.
^аржы секторын одан эрi дамыту Yшiн казiр кунды кагаздар нарыгын дамыту мен 2020-2025 жылдары жинактау зейнетакы жYЙесiн дамыту багдарламалары кабылданды.
Банктердщ кызмет ашыктыктыц айтулы енегесi болуга тиiс. Ец алдымен, муныц меншiк курылымы мен аффилирленген тулгалар туралы мэлiметтерге катысы бар. Банк кабылдайтын шешiмдерге елеулi ыкпалы бар барлык тулгалар уэкiлеттi органныц келiсiмiн ала отырып, ездершщ мэртебесш нактылай тYсулерi керек. Банктердщ инвестициялык кызметше койылатын талаптарды топтасу непзшде ретке келтiру кажет. Аффилирленген тулгалармен жасалатын мэмiлелер банктердi тэуекелге баргызбауы шарт. ^аржылык кадагалау агенттшнщ бул жумысты батыл жYргiзуi мiндет.
Жапония, Германия, Бельгия, Италия сиякты елдерде шагын жэне орта бизнес олардыц барлык кэсiпорындары саныныц 90 пайыздан астамын курайды, кептеген дамыган елдерде олар жалпы iшкi ешмшц 50 пайыздан астамын береди
Сондыктан да бiздiц шагын жэне орта кэсшкерлшт дамытудыц тYбiрiнен жаца идеологиясын тYзуiмiз кажет. Бiз кэсiпкерлiк ортаныц бастамашылыгын iске асыру Yшiн колайлы жагдай тугызуымыз керек.
Эрбiр iскер казакстандык осы ортага кiрiгiп, инновациялык экономикадагы ез орнын табуга тиiс.
^азакстандыктардыц бастамашылыгына кец ерiс ашу Yшiн жагдай жасалды, кэсiпкерлер ендiгi жерде осы мYмкiндiктердi пайдалана бiлсе ип. Ендiгi жерде жаца
идеологияга сэйкес зацнаманы сапалык жагынан жаксарту мшдет [3]
^ыскасы, сезден iске кешетщ мемлекеттiк кэсiпорындар мен мегахолдингтердiц, ец алдымен iрi мемлекеттiк компаниялар мен монополиялардыц ездерiне Yйлеспейтiн мiндеттерiн шагын жэне орта бизнеске беру женшдеп жумысты тындыратын сэт туды. Сол аркылы бiз бизнеске тыц тыныс ашамыз.
Бул ретте бiркатар стратегиялык мацызды мемлекеттiк компаниялар акцияларыныц пакеттерш баскаруды арнайы курылатын мемлекеттiк холдинг компаниясына беру кажет. Элбетте бул шараларга карсыласу да, сезбуйдага салу да болмай коймайды. Бiрак Yкiметтiц батылдык танытып, бул iске мыктап кiрiсетiн кезi келдi.
Келесi бiр мэселе туралы. Даму банкi мен Инвестициялык корга барлык кэсiпкерлердiц колы жете бермейдь Сондыктан «Шагын кэсшкерлшт дамыту коры» езiндiк бiр «улкен каржылык маркетке» айналуга тиiс. Бiз корга биылгы жылы республикалык бюджеттен косымша 10 млрд. тецге белемiз, сонда шагын бизнес субъектiлерiн кредиттеу мYмкiндiгi 25 млрд. тецгеге дешн еседi. Биылдан бастап, банк кредиттерше кепiлдiк беру мен сактандыруды жYзеге асыруды колга алу керек. Муныц езi комакты мемлекеттiк колдау болмак».
Экономиканыц барлык субъектiлерiнiц тYгелдей дерлiк тураксыз болып,берiктiгi калыптаспаган жагдайда бiздiц елiмiздiц элеуметтiк-экономикалык дамуын белгiлi бiр дэрежеде аныктап, болжам жасау ете кYрделi iс. Тiптi негiзделiп жасалган болжамныц езiн кYтпеген жагдайда жокка шыгаратын факторлардыц кептiгi соншалык, келешектi анык елестетуге мYмкiндiк бермейдi.
Дегенмен ХХ1-гасырдыц карсацындагы элеуметтiк-экономикалык дамудыц негiзгi багыт-багдарлары бой керсете бастады. Мысалы: ^азакстанныц жакын жылдарга арналган элеуметтiк-экономикалык дамуыныц болжамы. Саяси жагдай. ^азакстан мемлекетпк тэуелсiздiкке ие болганнан кейiн сындарлы тYрде жаца ахуал калыптасты. Жаца мемлекет езшщ iшкi жэне сырткы даму жолын аныктауды, байыппен парасаттауды кажетсiнедi. Салыстырмалы тYсiнiктегi саяси турактылык, саяси рэмiздердi, оныц iшiнде ец мацызды саяси партиялар жYЙесiн еркенниетп саяси жYЙеге (туракты) кешiрудi талап етедь
Бул ретте эр тYрлi элеуметпк жэне кэсшкой топ eнiмдерi eздерiшц мYДделерiн тек GYrmri кYнмен елшемей, терещрек ойлап, болашакка сэйкес шешудщ мацызы зор екенш укканы дурыс Республикамыздыц келешекте дамуы ;a3ipri жагдайда кандай саяси эрекеттердщ, зацдар мен шешiмдердi кажет етедь ^азакстанда жацадан саяси жYЙелердщ жаца негiзi пайда болуда. Экономикамызда нарыктыц катынастыц негiзi калануда. Мундай жагдайда саяси партиялардыц тез арада тсш жетiлмеуi де сез жок табиги нэрсе. Республикада саяси процестердщ дамуы eкiмет пен халык мYДдесiн коргайтын катац ынталылык принципiне непзделген. Саяси eркенниеттi eмiрдiц пайда болып, оныц эрi еркендеп дамуын талап етедь
Мундай процестердiц негiзi ^пшшк элеуметтiк тургындар тобыныц мYДдесiн толык коргайтын шынайы, парламентпк партиялардыц калыптасуы, дамуы болуы мYмкiн.
Бiздегiдей аукымды, кец, терец eзгерiстердi жYзеге асыру эрине маман басшыларсыз мYмкiн емес. Непзшде демократия дегенiмiз: элсiз эсерi жок, я eкiметсiз eмiр емес. ТYпкiлiктi eзгерiстердi тек тегеурiндi аткарушы eкiмет кана жYзеге асыра алады. Эсте жогарыдан тeмен карай жалгаскан демократиялык байланыстыц катац зац бакылауында болуыныц мацызы зор.
Экономикалык жацгыру болашакта кэсiпкерлер тобы «орта тап» куруы мYмкiн.
Айта кету керек, экономикасы дамыган кай елдi алсак та тургындардыц басым кeпшiлiгi, тек кэсшкерлер катарынан турмайды. Олар Yшiн iрi парламенттiк партиялар да ашылмайды. Ал бiздiц жагдайда, меншiктiц барлыгы дерлiк мемлекеттiц карамагында, тургындардыц басым ^пш^т жалданбалы ецбекпен шугылданады. Саяси жагдайдыц бiр ерекше кeрiнiсi осы басым ^пш^кт^ саяси партиялар жYЙесiнде eте аз орын алатындыгында. Сол себепт белсендiлiгi кYтпеген, арнайы уйымдастырылмаган жерде пайда болып, партиялар, бiрлестiктер ыкпалынан тыс калып отыр.
Мше осындай ахуалдыц болуы жэне оныц кей кездерде экономикалык кайта куру салдарынан туындап отырган элеуметтiк толганыстардыц кернеуiнен eрлеуi саяси тураксыздыктыц каушт ошактарыныц бiрi болып табылады.
Реформаларды жYргiзу багытын устана отырып, жогарыдагы кайшылыктар мэмлеге, келiсiмге келу аркылы бей-берекеттiк сипатта шешiлмей, кeпшiлiк ецбекшш тургындардыц, эр тектi элеуметтiк топтардыц эсiресе жалдамалы журтшылыктыц мYДдесiн ^зденин беделдi саяси партиялар мен агымдардыц араласуы, ыкпалы аркылы шешiлуi тшс.
Экономикасы дамыган елдердiц iс тэжiрибесi кeрсеткендей, тек осы багытпен ягни ецбек пен капиталдыц «шиелешскен одактастык» позицияларында турган, кэсiподактармен байланыстагы партияныц белгiлi бiр элеуметтiк буындардыц мYДдесiн коргауы саяси турактылыкты сактай отыра, жецiске жетедi[4].
Республикамыздагы когамдыц саяси ахуалдыц эзiрше турактануы токмейiлдiкке жол бермеуi керек. Жагдайды кешендi тYрде талдау, саралау кажет. ^огамдагы келецаз ахуалды туындататын ахуалдарды болжап, алдын ала сактандыру, залалсыздандыру керек. Осыныц бэрiмен шугылданатын туракты «мониторингке» ие iрi орталыктыц болганы жeн.
ЕАО калыптасуыныц басты принщштерiнiц бiрi — оган болашак мYше елдердiц тYрлi жылдамдыкпен кiруiнде. Эйткенi кецестiк кезецнен кешнп кецестiк елдерiнiц ортак мYДделерiнен баска эркайсысыныц алдында турган улттьщ-мемлекетпк мiндеттерi бар едi. Оларды дурыс шеше алган жагдайда гана тец кукыкты интеграциялык процестердiц карым-катынасын ориата алады. ^азакстан Республикасыныц президентшщ идеясы максат-мYДделiк принципiнiц непзше курылган едi. Бурынгы бiртутас кешендi шаруашылык катынастарын кажетiнше сактай отырып жэне нарыктык катынасты ескерген жаца бастамамен даму кажеттшпнен туган.
Сонымен катар осы идея элемдiк тэж1рибеден алынды. Мысалы eркенниеттi елдерде экономикалык гулдену меп демократия максатында eркендеген елдер бiр-бiрiмен карым-катынастарын ^шейтш, соныц аркасында элемдiк бiрлестiк когамыныц тец кукыкты жэне беделдi мYшесi болып отыр. Эсiресе Германия, Люксембург (елдершщ катысуымен) Белгия,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Франция, Голландия, Люксембург елдершщ катысуымен «Кeмip мен болат» бipлecтiгiн курудан басталган Еуропалык уйымныц тэжipибeciнiц мацызы зор.
Интеграциялык пpоцecтepдiц даму нэтижeci Еуропалык бipлecтiктi дYниeгe кeлтipдi. Ал ^ipri кезде ол Еуропалык одакка айналды. Еуропалык одактыц эpeкeтi кукыктык принципке непзделген.
Ереже мен эрекеттер одакты тугызатын шаpт-кeлiciм жэне оларды толыктыратын акт нeгiзiндe жасалган. Оныц зацдары мен багдарламалары эр алуан сипатта, эр децгейде жYpгiзiлгeн кeцecyлepдiц накты нэтижeci.
ПАЙДАЛАГАН ДЕРЕКТЕР TI3IMI
1. 2023 жылгы 1 кыpкYЙeктe Парламент палаталарыныц бipлecкeн отырысында Президент ^асым-Жомарт Токаевтыц ^азакстан халкына Жолдауы. https://iqaa.kz/item/1111618-poslanie-prezidenta-rk-ot-1-sentyabrya-2023-goda
2. ^азакстан Республикасыныц кeлiк-логиcтикалык элеуетш дамытудыц 2030 жылга дeйiнгi тужырымдамасын бeкiтy туралы (^азакстан Республикасы Yкiмeтiнiц 2022 жылгы 30 желтоксандагы No 1116 каулысы) https://adilet.zan.kz /rus/docs/P050000075_
3. ^азакстан Республикасын индустриялык-инновациялык дамытудыц 2020 - 2025 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасын бeкiтy туралы. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P 1900001050
4. Этепберген К.Е., Джулаева А.М., Жакупбекова Г.Е. ^азакстан Республикасыныц инновациялык даму мэселелерь Макала https://stud.kz/referat/show/15059
