CC BY
0УДК
ЦАРЫМ-ЦАТЫНАСТАГЫ БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЬЩ ОТАНДЬЩ ГЫЛЫМДА
ЗЕРТТЕЛУ1
ХАМИМУЛЬДИНОВА ЛЯЙЛЯ ЖЕКСЕНОВНА
Абылай хан атындагы ^азХ^жЭТУ, ^азак филологиясы кафедрасыныц ага окытушысы, педагогика гылымдарыныц магистрi, Алматы, ^азакстан
Ацдатпа: Мацалада адам баласыныц царым-цатынасында ерекше рвя атцаратын бейвербалды амалдардыц цазацстандыц гылымда зерттелу тарихына цысцаша шолу жасалады. Аталган царым-цатынас цуралдарыныц отандыц гылымда цызыгушылыц тудырып цана оймай, эртYрлi аспект1де, жан-жацты царалгандыгы нацты галымдардыц ецбектерте талдау жасау арцылы дэйектеледi. Сонымен бiрге улттыц ерекшелжтер жайында ацпарат беретшн бейвербальды цуралдарды талдау арцылы тыйым салынган ым-ишаралардыц басца халыцтардыц мэдениеттде балама нусцалары жоц екет кврсетiледi.
TyMh свздер: вербалды амалдар, тшдт емес цатынас цуралдары, хабар алмасу мYмкiндiгi, зерттеу, элеуметтт цажетттк
Аннотация: В статье сделан краткий обзор истории исследовании невербальных действий, играющих особую роль в общении людей, в казахстанской науке. Тот факт, что эти средства связи не только вызвали интерес в отечественной науке, но и были всесторонне рассмотрены в различных аспектах, подтверждается анализом работ реальных ученых. В то же время анализ невербальных средств, дающих информацию о национальных особенностях, показывает, что альтернативных вариантов запрещенных жестов в культуре других народов нет.
Ключевые слова: речевые действия, неязыковые средства общения, способность к общению, исследование, социальная потребность
Abstract: The article provides a brief overview of the history of the study of nonverbal actions, which play a special role in human communication, in Kazakhstani science. The fact that these means of communication not only aroused interest in domestic science, but were also comprehensively examined in various aspects, is confirmed by an analysis of the works of real scientists. At the same time, an analysis of non-verbal means that provide information about national characteristics shows that there are no alternative versions of prohibited gestures in the culture of other peoples.
Keywords: speech acts, non-linguistic means of communication, ability to communicate, research, social need
Тш бшмшщ непзп зерттеу багыттарыныц 6ipi - бейвербалды амалдар - адамзаттыц 6ip-6ipiMeH угынысу, тYсiнiсу, хабар алмасу мYмкiндiгiн жYзеге асыратын кeмекшi амалдар. 0з кезепнде тшдш емес амалдар ойды жетюзу шеберлшт де ацгартады. Зерттеушшердщ айтуынша, аталган амалдар вербалды амалдарды толыктырып, оларга косымша магына Yстейдi эрi адамдардыц езара тYсiнiсу коммуникациясын камтамасыз етедь Сонымен бiрге адамдардыц бiрбiрiмен Y^i3 тYсiнiсу кабшеп белгш бiр кинетикалы; амалдар аркылы да орындалып отырады. «Бейвербал амалдар, символдар улт пен халыктыц мэдени-танымды; дYниеdнщ айнасы, ултты; сана мен оныц ойлау дэрежесшщ кeрсеткiшi, халыктыц санасы мен ойлау жYЙесiне икемделген жэне калыптаскан eзiндiк орны бар белгшер, тацбалар. Булар улт ментальдылыгыныц кeрiнiсi, улттыц тiлдiк бейнесiн толыктыратын фактiлер, улт санасында орныккан, бектлген фактшер» [1, 52б.].
БYгiнгi жаhандану дэуiршде интеграция ^шешп турган кезецде коммуникацияны, оныц вербальды жэне бейвербальды тYрлерiн зерттеу, куралдарын тYсiндiру галымдар тарапынан кызыгушылык тудырып отырганы куптарлык жай. ^азакстан сынды кепултты мемлекетте карым-катынас мэдениетi мен мшез-кулык ерекшелiктерiн зерттеу элеуметтiк кажетттктен туындап отыргандыгы галымдар тарапынан айтылып, жазылып, талданып келедi.
Еылымда бейвербалды коммуникация эр тYрлi аспектiде, жан-жакты кырынан каралды (Д.Балвер, Дж.Каспер Лаватер, Чарльз Белл, Френсис Бэкон, Р.Бердвистел, А.Кендон, А.Пиз). Галым А.Пиз адамдар арасындагы карым-катынастыц 7% вербалды сез, сейлемдер, 33% вокалды (екпiн, дауыс ыргагы, дыбыс эуездiлiгi), 55% бейвербалды элементтер аркылы жYзеге асатынын пайымдаган. Дене кимылы, соныц iшiнде колдыц кимылын зерттеген Дж.Балвер колды табиги тiл ретiндi танып багаласа; дене тш мен ым-ишараны зерттеудш жаца тэсiлдерiн усынган Д.Эфрон бейвербалды амалдардыц классификациясын жасап, эмблемалыц, иллюстраторлыц, реттеушшк сынды Yш тYрiн керсетедi. Л.Самовар, Р.Портер, С.Г.Тер-Минасова, Э.Ф.Тарасов, И.Стернин ецбектершде мэдениетаралык карым-катынастыц улттык жэне мэдени ерекшелштерш зерттеуге ден койылса; А.Пиз, И.Н.Горелов, Л.А.Капанадзе, А.Акишина зерттеулершде эр тYрлi халык екiлдерi бiр-бiрiнен мимикалык мшез-кулык Yлгiсiмен, ым-ишарат сипатымен ерекшеленетiнi зерделендi. Ал А.Филиппов, А.Галичев, Е.Красильникова, Л.Кулиш, Т.Николаев, П.Тумаркин ецбектершде ым-ишарат, дене кимылдар зерттелш, ж1ктелдь Сол жiктеудiц нэтижесiнде ым-ишаратты колдану себептерi аныкталып, улттык сипаты бар кинетикалык белгiлер С.П.Гочева, Г.Н.Гочев ецбектершде жYЙелендi. Кинесика гылымыныц негiзiн салушы антрополог Р.Бирдвистел ым-ишараны социуммен тыгыз байланыста зерттеу аркылы бiрнеше халыкка тэн ым-ишараныц типт1к формасын жасады.
Отандык галым Р.Бердалиева улттык ерекшелiгi бар кинетикалык белгiлердiц бiрнеше жiктеу эдiстерiн талдай отырып, ез тарапынан эксперссивт козгалыстарды былайша белш керсетедi:
1) улттык ым-ишараттар мен дене кимылдары - бiр гана мэдениетте колданылатын;
2) эквиваленттi ым-ишараттар мен дене кимылдары: мазмуны жагынан бiрдей, бiрак орындалу тургысынан сэйкес келмейтш кинетикалык бiрлiктер. Бул бевербальды амалдар орындалу мэнерiмен ерекшеленетiн вариативт кимылдар тобына кiредi;
3) ареалдык кимылдар кептеген улттык мэдениеттерде орындалу жагынан да, мазмуны жагынан да бiр-бiрiне сэйкес келедi [2, 51б.].
^азак тiл бiлiмi гылымында бейвербалды амалдарды зерттеу алаш арыстарынан бастау алды. А.Байтурсынулы, М.Жумабаев, Ж.Аймауытов, ^.Жубанов ецбектерiнде бул куралдарды улт мэдениетсмен, дYниетанымымен байланыста карастырды. А.Байтурсынулы айтыс акындарыныц дене козгалысы, бет-элпетiндегi езгерютерге назар аударып, акынныц iшкi жан-дYниесiнiц керiнiсi ретiнде карайды. Акын М.Жумабаев: «Адамныц жан сыры дене аркылы, мимика аркылы сыртка бiлiнедi, дене де жанга байлаулы, жан керiнiстерi денеге катты эсер бередi. Адамныц кезкарасы, дауысы, аяк басуынан жанныц кандай кYЙде екенi керiнiп-ак турады» [3, 243б.] десе; адамды тану Yшiн оныц бейвербалды амалдарын кадагалап, бакылап отырудыц кажет екенiн айтады.
БYгiнгi тiл бiлiмi гылымында аталган обьектiнi арнайы зерттеу нысаны еткен галымдар Б.Момынова, С.Бейсенбаева, А.Сейсенова, Ж.0мiралиева, Ж.Нурсултанкызы, С.Магжан, П.Ешимов т.б. болды. Аталган галымдар ецбектерiнде бейвербалды амалдардыц жасалу жолынан бастап, керкем эдебиеттеп керiнiсi, магыналык жагы, берiлу жолдары, жалпы колданыс аясы мен жумсалу орны жан-жакты пайымдалады. Галым Б.Момынова бул саланы кешендi зерттеу кажетпгш алга тарта отырып, iскери карым-катынастагы релiн, кешбасшылар имиджш калыптастырудагы орнын керсетедi: «кец аукымдагы танымдык тургыдан да дене тiлi, ым мен ишаратты зерттеу - тiлдiц элеуметпк, психологиялык лингвистика сынды салаларыныц фактшерш салыстыра, салгастыра отырып, кешендi
карастыру барысында гана кол жетюзуге болатын, теориялык тугыры элi толык аныктала коймаган жаца багыт» [4, 16]. Сез болып отырган ым-ишарат, мимикалардыц казак тiлiндегi тYсiндiрме сездшн жасаган галымдар Б.Момынова мен С.Б.Бейсембаева ецбегiне 125 ымдау тацбасы енпзшген. Олар казак тiлiнде ым-ишараттар мен дене кимылдары ерекше орын алатынын сездiктегi 125 ишара арасында 40 тацба адамныц ершт жэне ершаз тYрде болатын кинетикалык козгалыстарыныц психикалык табигатын растайтын улттык куралдар екеш дэлелдендi [5]. А.Сейсенова лингвомэдениеттану тургысынан карастырып, этикеттiк формулаларын салыстыра караса; Г.Смагулова магыналас фразеологизмдердiц улттык-мэдени аспектшерш, тiлдiк емес амалдардыц колданыс аясы мен жумсалу орнын керсетедь Ал зерттеушi З.Темиргазина эрбiр адамныц езiмен тiлдесiп турган адамныц жYзiне карап турып, оныц бет-элпетiнде болып жаткан езгерiстердi байкап, тYсiнiп, интерпретациялай алатынын айтады: «Бул процестi токтату немесе катац жэне саналы турде, сана децгейiнде бакылауга алу мYмкiн емес. Тiптi бYFан деген кажеттшк те жок, ейткенi акпарат жетюзетш бейвербалды амалдар бэрiбiр де адам еркшен тыс орындалып кете береди Бейвербалды амалдардыц хабарларды жеткiзу жылдамдыгы адам сенгiсiздей жылдам жэне адам туйсш децгейiнде орындалатындыктан, адам оларды сансыз кеп мелшерде кабылдай алады» деп негiздейдi [6, 40б.].
Галым Р.Бердалиева «Казак халкыныц вербалды емес карым-катынас моделiнiц ерекшелiктерi» атты гылыми зерттеуiнде бейвербалды карым-катынас моделiнiц компоненттерш карастыра отырып, оныц басты ерекшелш ретiнде тек казак мэдениетiне тэн ым-ишараттарды камтитын лакунатталган компоненттiц болуын атайды. «Халыкаралык» ымдау тiлi жок екенш алга тарта отырып, бейвербалды коммуникация эркашан вербалды коммуникациямен бiрге улттык ерекшелiктер жайында акпарат беретшш аныктайды. Сонымен бiрге зерттеушi бейвербальды куралдарды талдау аркылы тыйым салынган ым-ишаралардыц баска халыктардыц мэдениетшде балама нускалары жок екенiн дэлелдедь Нэтижесiнде казак тiлiндегi ым-ишара жYЙесi элеуметтiк тургыдан аныкталган жэне тек казак тiлдi кауымдастыкка тэн кинетикасы ретiнде бередi. Р.Бердалиева пайымынша, бейвербалды акпарат куралдары тiлмен бiрдей кызмет аткарады.
Бейвербалды куралдардыц негiзгi функциялары - акпарат беру, дауыс, ым-ишарат, мимика, Yнсiздiк, жанашырлык бiлдiру, экспрессивтш функция, тулгааралык катынастарды реттеу, тшелей карым-катынас кезiнде айкын байкалатын жэне коммуниканттардыц элеуметтiк мэртебесiн керсететiн, элеуметпк бакылау кызметiн аткаратын куралдар болып табылады. Бейвербалды куралдар кепфункционалдылык касиетше ие, бiр уакытта эртYрлi функцияларды орындай алады, сонымен катар санадан тыс жэне бакылаусыз орындалуы мYмкiн. Бейвербалды куралдардыц барлык кол жетiмдi функцияларын аткаратын екi кызметке белуге болады: кабылдау жэне эсер ету [2, 53б.].
Зерттеушiлер А.Н.Муратова, У.М.Бахтикереева, Ш.Мажитаевалар «Бейвербалды амалдардыц зерттелуi жэне функционалдык кызметi» атты зерттеу макаласында шетел гылымы мен отандык лингвистикадагы тiлден тыс куралдардыц зерттелу тарихына токтала отырып, бейвербалды амалдардыц турлерш ажыратады, жасалу жолдарын тYсiндiредi. Эр халыктыц улттык танымына байланысты ишараттар магынасыныц арасында айырмашылык болатынын зерделейдь Накты мысалдардыц негiзiнде бейвербалды амалдардыц жай гана хабарды жеткiзу Yшiн жумсалмайтынын, ел Yшiн, оныц тарихы Yшiн астары купия сакталатын мацызды окигаларды жеткiзуде жумсалатынын керсете отырып, амалдардыц астарындагы жасырын, имплициттi магынасын ашып керсеткен [7].
М.Ешимов «тулгаралык карым-катынаста акпарат алмасу вербалды, бейвербалды, паравербалды амалдар аркылы жYзеге асады. Будан шыгаратын корытынды, карым-катынаска тYсерде адресант бейвербалды амалдарды колдануда агаттык жiбермеуi тиiс дегенге саяды. Ягни адресант бейвербалды амалдарды ез орнымен колданганы дурыс. Ишара, ым, тон, дауыс тембрi аркылы езара тусшютшке жол ашылып, тшдш карым-катынастыц ойдагыдай болуына ыкпал етедi» дей отырып, эртYрлi халыктыц сан санау мен
санды керсетушдеп ым-ишарасы айырмашылыгын ажыратып бередi. Сонымен 6ipre эртYрлi мэдениеттеп (агылшын, немю, итальян, кытай т.б.) кол кимылдарыныц семантикасын, ым-ишаралардьщ эртYрлi кол кинемалары аркылы бершетшш керкем шыгармалардан мысалдар кeлтiрe отырып дэлeлдeйдi. Автор ецбегшщ кундылыгы - казак жастары мен жаcеcmрiмдeрiнiц колданысындагы тiлдiк емес амалдарга да жан-жакты токталгандыгында [8].
Дорыта келгенде, тш бiлiмiндeгi нeгiзгi багыттыц бiрi карым-катынас Yшiн аса мацызды бейвербалды амалдарды зерттеу аркылы оныц эмбебаптык сипаты, тарихи-мэдени мэнi, адамныц ойлау жYЙeciнeн алатын орны жайында iздeнicтeр леп бiршама. Тiлдiк емес катынас к¥ралыныц мацыздылыгы улттык менталдылыкпен астасып жататындыгы да дэлeлдeндi. Паралингвистиканы зерттеу ^н тэртiбiнeн тYCпeйтiн элi де жалгасын таба бeрeтiн нысан eкeнiн зeрттeушi галымдар eцбeктeрi айшыктайды.
ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Момынова БД., Слямбеков ^.Б. Коммуникацияныц тiлдiк емес кодтары // Тштаным, N4 (84) 2021.
2. Бердалиева Р. ^азак халкыныц вербальды емес карым-катынас моделшщ eрeкшeлiктeрi // Turkologia, 2 (106), 2021. 44-55 бб.
3. Ж^мабаев М. Педагогика. -Алматы: Ана тш,1992. -160б.
4. Момынова БД. Лидерлер имиджш калыптастырудагы бейвербалды элементтер мен багалауыштык лексиканыц релi // Тiлтаным. 2003, N1. -14-20бб.
5. ^азак ым-ишараттарыныц тYciндiрмe сездш // С.Б.Бейсенбаева, Б.Момынова. -Алматы: А.Байт^рсынулы атындагы Тiл бiлiмi институты, 2017. -288 б.
6. Темиргазина З. Современные теории в отечественной и зарубежной лингвистике. -Павлодар, 2002. с.106.
7. Муратова А.Н., Бахтикереева У.М., Мажитаева Ш. Бейвербалды амалдардыц зертще^ жэне функционалдык кызмет // Караганды унивeрcитeтiнiц Хабаршысы. Филология сериясы, N1 (109), 2023 жыл. 39-45 бб.
8. Ешимов М. ^арым-катынастагы бейвербалды амалдардыц eрeкшeлiгi: кол кимылдары // Bulletin KazNU. Filology series. No 3(149). 2014, 91-96бб.
