CC BY
3УДК: 331.361.2:11
ШЕТ Т1ЛДЕР1Н ОЦЫТУ БАРЫСЫНДА МЭДЕНИЕТАРАЛЫЩ ^АРЫМ-
ЦАТЫНАСТЫ ДАМЫТУ.
УАПОВА АЦЖАРЦЫН АГАТАЩЫЗЫ
Батыс-Казакстан Инновациялык-технологиялык университетшщ Бшм жэне менеджмент институты. «Шетел тш: екi шетел тш» мамандыгыныц 2-курс магистрi.
Аннотация. «Ты мэдениеттщ улттыц-спецификалыц цурамдас болжтертщ гшгнде бгргншг орынды алады. Ец алдымен, ты мэдениеттгц эрг царым-цатынас цуралы, эрг адамдарды ажырататын цуралы бола алатындыгына ыцпал етедг. Т1л - оныц сойлеуштертщ белгш бгр цогамга жататыныныц белгш. Т1л мен мэдениеттгц арацатынасы кYрделi де сан цырлы мэселе. Бул ктап адамдар арасындагы царым-цатынас процесгнде тш мен мэдениеттгц царым-цатынасы, озара байланысы, озара ыцпалы жэне озара эрекеттестт мэселелергне арналган. Бул мэселелердг ттелей царастыруга юртпес бурын бгрнеше ескертпелер жасау жэне эдгстемелт жоспарга тYсiнiктеме беру цажет.
Мэдени антропология адамзат мэдениеттщ цалыптасуы мен дамуы мэселелергмен айналысады. Антропология, аты айтып тургандай, адам туралы гылым. Дегенмен, гуманитарлыц гылымдар барлыц гуманитарлыц гылымдарды жэне кейбгр жаратылыстану гылымдарын (медицина, штара биология) цамтиды. Адам туралы коптеген гылымдар бар жэне бул тYсiнiктi, ойткеш, бгртшгден, адам оте курделг, жан-жацты жэне коп цырлы жаратылыс, екiншiден, бул гылымдардыц барлыгы адам цогамында дамиды, онда, эрине, адам. назар орталыгы.
Тжелей адамга багытталмаган басца гылымдардыц барлыгында зерттеу пэт реттде дYние, табигат, объективтi адамнан тыс шындыц бар, бiрац бул адамды цоршап турган дYние жэне оны адам Yшiн адамныц козцарасы Yшiн зерттейдi.
Трек свздер. Шет тшдерт оцытудагы мэдениетаралыц коммуникацияны дамыту мэселест царастыру, бiз тшдж цатынас мэселест элеуметтж лингвистикалыц цубылыс реттде царастырып,зерттеймiз. Бул багыт, бiр жагынан, ты мен мэдениеттщ царым-цатынасы туралы шештп жатцан мэселенщ эсерiнен цалыптасса, екiншi жагынан, оныц пайда болуы таза прагматикалыц алгышарттарга - шет ттн оцытуга деген козцарасца байланысты болды. Карым-цатынас цуралдары тiлдi осы тЫ цолданылатын елдщ мэдениетiмен тыгыз байланыстыра зерттеу цажетттт.
Мэдениет пен тшдщ байланысы туралы идея 18 гасырдан басталады, бiрак мэселеш максатты тYPде зерттеу еткен гасырдыц аягында гана басталды. Зерттеу декларативт сипатта болды жэне 1970 жылдардыц басына дешн орыс (ол кездеп кецеспк) немесе шетел тш бшмшде бул такырып бойынша жеткшкт терец жэне егжей-тегжейлi зерттеулер болган жок. Дегенмен, соцгы ею онжылдыкта лингвистердщ тшдш кубылыстарды кец экстралингвистикалык контексте зерттеуге деген кызыгушылыктары мен умтылыстарын керсететш ецбектер саны айтарлыктай есп. Ал егер жакында экстралингвистикалык факторларга жYгiну лингвист-зерттеушшщ кейбiр сэйкесаздшн немесе «элаздшн» айгактайтыны танылса,Yшiншi гасыр тогысында, халыкаралык «Элем мэдениетЬ» жылыныц карсацында мэдениет мэселелерi барлык окыту жYЙесiнде керсетiлуi тиiс екенi анык болды. Университет багдарламаларындагы пэнаралык байланыс идеясы осы жерден шыккан.
Мысалы, шет тш - бiр жагынан, тарих, география, эдебиетпен байланысты ал гуманитарлык пэндер баска пэндермен.
Мэдениет угымыныц eзi 2 бeлiктен тирады - объективт жэне субъективтi. Объективтi мэдениет экономикалык жуйе, когамдык эдет-гурып, саяси курылымдар мен процестер, сондай-ак эдебиет, енер жэне коленер сиякты мYмкiн болатын барлык институттарды камтиды.
Субъективтi мэдениет - бул мэдениеттщ психологиялык ерекшелiктерi, оньщ iшiнде кундылыктар мен ойлау Yлгiлерi (менталитет). Дэл осы субъективтi мэдениет, кептеген зерттеушшердщ пiкiрiнше, тYсiну Yшiн Yлкен киындык тудырады.
Бiздiц зерттеу такырыбымыз орта мектепте шет тшн окытуда мэдениетаралык карым-катынасты калыптастыру процесi болып табылады. Зерттеу объекта - мэдениетаралык карым-катынас. Бiздiц жумысымыздыц максаты - бiлiм беру ортасындагы мэдениетаралык окытудыц мазмунын ашу жэне ерекшелштерш аныктау.
Зерттеу пэнi мен объекпсшщ максатына сэйкес келесi мшдеттер алга койылды:
1. Шетел тшн окыту мазмуныныц негiзгi компоненттерiн карастыру;
2. Шетел тiлiн окытуда мэдениетаралык карым-катынастыц дамуын зерттеу:
3. Отандык жэне шетелдiк оку материалдарындагы мэдениетаралык карым-катынастыц мэш мен казiргi жагдайын ашу:
4. Салыстырмалы талдау жагдайында багдарламалык жэне эдiстемелiк камтамасыз ету технологиялары негiзiнде тэжiрибелiк окытуды дамыту.
^ойылган мiндеттердi шешу Yшiн педагогикалык зерттеудщ келесi эдiстерi колданылды:
- арнайы эдебиеттердi оку жэне талдау;
- мектепте шет тшн окыту тэж1рибесш жалпылау;
- екеуiне де колайлы окыту эдiстерiн аныктау максатында студенттермен жэне муFалiмдермен эцпмелесу;
- ю-тэж1рибелш жумыс.
Осыныц барлыFы отандык оку-эдютемелш кешендердщ жалпы бiлiм беретш мектепте шет тiлiн окытудыц мэдениетаралык аспектшщ идеяларына негiзделгенiне кез жетюзуге мYмкiндiк бердi.
ОсыFан байланысты, жакында лексикалык бiрлiктердiц маFынасында тiлдiц шарттылы^ын аныктауFа, маFынаныц "мэдени" компонентiн белш керсетуге, "фондык бiлiмнiцм лингвистикалык табетатын ашуFа, карастырылып отырFан тiлдiк
кауымдастыктардыц эркайсысында олардыц жумыс iстеу ерекшелiгi мен езшдш ерекшелiгiн керсетуге тырысатын бiркатар жумыстар пайда болды
Жумыстыц теориялык мацыздылыFы шет тiлдерiн мэдениетаралык окытуды дамытудыц теориялык аспектiлерiн эзiрлеуде жатыр. ^азiргi бiлiм беру жYЙесiнде мэдениетаралык карым-катынасты окыту мэселесi; тiлдiк катынас тiл мен мэдениеттiц байланысы; тшдш туманы калыптастырудаFы тiлдiц рeлi - осы Yш аспектiнi,теориялык турFыдан карастырамыз.
Практикалык мацызы. ЖYргiзiлген зерттеу жумысы усынылып отырFан технология бiлiм беру ортасында шет тiлдерiн мэдениетаралык окытуды уйымдастыру эдiстемесi болып табылатындыFынан турады.
Шет тiлдерiн окыту мен мэдениетаралык карым-катынастыц тыFыз байланысы мен езара тэуелдшп соншалыкты айкын, сондыктан олар узак тYсiндiрудi кажет етпейдi. Эрбiр шет тiлi сабаFы - мэдениеттер тоFыскан жер, бул мэдениетаралык карым-катынас тэжiрибесi, eйткенi эрбiр бетен сез жат дYние мен жат мэдениетп кeрсетедi: эрбiр сeздiц артында улттык сана (егер сез шетелдiк болса шетелдш ) шартталFан элемге деген кезкарас жатыр.
^азiр ^азакстанда шет тшдерш окыту элеуметтiк eмiрдiц барлык баска салалары сиякты, тYбегейлi кайта куру, кундылыктарды кайта баFалау, максаттар, мiндеттер, эдiстер, материалдар жэне т. б. кайта караудыц киын кезещн бастан еткеруде. ^азiр осы саладаFы Yлкен eзгерiстер, коFамдык кызыFушылыктыц есу^ мотивацияныц жарылуы, белгiлi бiр элеуметлк-тарихи себептерге байланысты осы такырыпка деген тYбегейлi eзгерiс туралы айтудыц маFынасы жок — муныц бэрi ете айкын. Жаца заман, жаца жаFдайлар шет тшдерш окытудыц жалпы эдютемесш де, накты эдiстерi мен тэсшдерш де дереу жэне тYбегейлi кайта карауды талап еттi. Бул жаца жаFдайлар ^азакстанныц «ашылуы», оныц элемдш кауымдастыкка тез енуi, саясаттаFы, экономикадаFы, мэдениеттегi, идеологиядаFы ессiз секiрiстерi бурын-соцды болмаFан сураныс,бурын-соцды болмаFан усынысты талап етп. КYтпеген жерден шет тiлдерi муFалiмдерi коFамныц назарында болды: Fылымныц, мэдениеттiц, бизнестiц, технологияныц жэне адам кызметшщ барлык баска салаларындаFы эртYрлi шыдамсыз сансыз кеп мамандардыц шет тшдерш eндiрiс куралы ретiнде дереу окытуды талап етп. Шет тшдер^ ец алдымен ол аFылшын тш.Оларды тiлдiц теориясы да, тарихы да кызыктырмайды. Олар коFамныц эртYрлi салаларында баска елдерден келген адамдармен накты карым-катынас куралы ретшде пайдалану Yшiн тек функционалды тYPде кажет.
Шет тшн окыту дегенiмiз - окушыда тыцдау, сейлеу, оку жэне жазу даFдысымен бiлiктiлiк калыптастыру. Егер бiз дагды мен бiлiктiлiктiц психологиялык мэнiн тусшбесек, онда бiз оларды кальштастыра алмаймыз. Шет тiлiн окытуда психологияныц непзп каFидаларын сеiiлеу эрекетiне байланыстыра отырып пайдалану кажег. Кeрнектi психолог Н.И.Жинкин сейлеу эрекегш зерттей келiп, сездер мен оларды пайдалану мидыц кинетикалык орталыFы аркылы жYзеге асатынын айтты. Психология Fылымы жYЙке жYЙесi физиологиясы Fылымымен де байланысты. Атакты орыс Fалымы Павловтыц айтуынша адамныц жоFары жYЙке жYЙесiнiц кызметi - сейлеу жэне ойлау, жYЙке жYЙесiнiц ерекше кызмеп.Бул кызмет тYрi тек адамда гана дамыды. Павловтыц теориясы бойынша, дабылдар адамныц сезiну мYшелерi аркылы келш туседi. Адамныц эрекетiиiц бiр тYрi - сейлеу эрекетi. Эдютеме Fылымы лингвистика Fылымымен тыгыз байланысты, себебi лингвистиканыц негiзгi мэселелерi тш мен ойлау, грамматика мен сездш, т.б. эдiстемеге де катысы бар. Эдютемеде лингвистика Fылымыныц оку материалын iрiктеудегi зерттеулерi негiзге алынады. Кептеген атакты лингистер лингвистика теориясын Fана зерттеп коймай, оларды тiлдi окытуда калай пайдалану керек екендiгiн де зерттеген.
Шет тшн окыту эдютемесшщ баска гылымдар сиякты зерттеу мэселелерi бар: 1) шет тiлiн ез елiмiзде, шет елдерде окыту жолдары
2) эр тYрлi мектептерде алдыцгы катарлы мришмдердщ тэжiрибесiн зертгеу жэне колдану.
3) тэжрибелер аркылы жаца эдiстемелiк такырыптар ецпзу
Со^ы кезде тэжiрибе жасау эдюкерлер арасында кец тараFан. Шет тшн окыту эдютемесшде зерттеу кажет ететш мэселелср баршылык. Жаца окыту материалдары мен технологиясы жана идеяларды,шешiмдердi,эдiс-тэсiлдердi кажет етедь [1.4-5]
^азiрri жаFдайда к^амныц элеуметтiк-тарихи кажеттшктерш канаFаттандыру максатында 1988 жылы М.В.Ломоносов атындаFы Мэскеу мемлекетпк университетiнде жаца факультет - шетел тiлдерi факультетi курылып, ол бурын тYсiнiктi болFан жаца «неофилология» маманды^ын ашты. МYлде баскаша жэне тшсшше дайындалмаFан мамандар. Бул баFыттыц непзп каFидаларын былай тужырымдауFа болады:
1) тiлдердi функционалды, оларды колдану турFысынан Yйрену коFамныц эртYрлi салаларында: Fылымда, техникада, экономикада, мэдениетте жэне т.б.;
2) мамандарFа шет тiлдерiн окытудыц мол практикалык жэне теориялык тэжiрибесiн жинактау;
3) тiлдi кэсiпкойлар арасындаFы карым-катынас куралы, ендiрiс куралы ретiнде мэдениет, экономика, кукык, колданбалы математикамен уштастыра отырып окытудыц эдiстемесiн Fылыми негiздеу,эртYрлi салаларда жэне шет тiлдерiн колдануды кажет ететiн салалармен дамыту;
4) тiлдердi синхронды тYPде, осы тшдерде сейлейтiн халыктардыц элеуметтiк, мэдени, саяси емiрiнiц кец тYрiнде, яFни окытылатын тiл элемiмен тыFыз байланыста зерттеу;
5) шет тш мришмдерш, халыкаралык жэне мэдениетаралык карым-катынас мамандарын, KOFаммен байланыс мамандарын даярлаудыц Yлгiсiн эзiрлейдi.
Осылайша, тiлдi Yйрену мотивтерi толы^ымен езгердi (тiл ез алдына максат ретiнде емес, баска кырынан кершд^, сондыктан шет тiлдерiн окытуды тYбегейлi кайта куру, «лингвистика жэне мэдениетаралык карым-катынас» маманды^ын енгiзу жэне жаца Yлriдеri муFалiмдердi дайындауды бастау басталды,
^азiрri уакытта ^азакстанда шет тшдерш окытудыц негiзгi мiндетi- тiлдi накты жэне толыкканды карым-катынас куралы ретшде окыту болып табылады. Бул колданбалы, практикалык мэселеш шешу тек iргелi теориялык негiзде мYмкiн. Мундай мэлiметтер базасын куру Yшiн сiзге кажет:
1)филология бойынша теориялык жумыстардыц нэтижелерш шет тiлдерiн окыту тэжiрибесiне колдану;
2) шет тш мришмдершщ мол тэжрибелш тэжiрибесiн теориялык турFыдан тYсiну жэне жалпылау;
Бiздiц елiмiзде шет тшдерш дэстYрлi окыту мэтiндердi окуFа кыскарды. Бул ретте жоFары бшм децгейiнде филолог мамандарды даярлау керкем эдебиет оку непзшде жYргiзiлдi.Филолог емес адамдар болашак мамандыFына сэйкес арнайы мэтiндердi окиды,ал кYнделiктi карым-катынас сэш, егер мришмдерге де, студенттерге де уакыт пен ынта
жеткшкп болса, ^нделшт такырыптар деп аталатын: кона^йде, мейрамханада, пошта бeлiмшесiнде жэне т.б Yсынылады.
Осылайша, тшдш тек 6ip гана кызметi - карым-катынас кызметi, акпараттандыру кызметi, содан кейiн ете тар формада жYзеге асырылды, eйткенi терт тшдш дагдыныц (окылым, жазылым, айтылым, тыцдалым) тек бiреуi гана дамыган , пассивтi, багдарланган оку тYрi болды.
Шет тiлдерiн тек жазбаша мэтiндерге CYЙене отырып окыту тшдш коммуникативтi мYмкiндiктерiн бiреудiц жасаган мэтшдерш тYсiнудiц пассивт кабiлетiне дейiн азайтты, бiрак онсыз накты карым-катынас мYмкiн емес, бiздiц елiмiздiц элеуметтiк eмiрiндегi кенеттен жэне тYбегейлi eзгерiс, оньщ "ашылуы" жэне элемге тез енуьец алдымен батыс когамдастыгы тiлдерiн калпына келтiрдi. Оларды гылыми-техникалык байланыс куралдарыныц eсуiмен бiрге кYн сайын e^ келе жаткан карым-катынастыц эр тYрлi тYрлерiнiц накты куралы еттiДазiрri уакытта жогары бiлiм децгешнде шет тшн окытуды физика мамандарына физикалык мэтшдер тiлiн, геологтарды окытудыц таза колданбалы жэне жогары мамандандырылган мiндетi ретшде емес, эртYрлi елдердш мамандары арасындагы карым-катынас куралы ретiнде тYсiнетiндiгiмiз сондыктан. ^азiрri уакытта жогары мектеп децгешнде шет тiлiн окыту эр тYрлi елдердш мамандары арасындагы карым — катынас куралы ретiнде бiз физиктердi физикалык мэтшдердш тiлiн, геологтарды— геологиялык тiлдi жэне т.б. окытудыц таза колданбалы жэне жогары мамандандырылган мшдеп ретшде тYсiнбеймiз. Тшсшше, осындай маманныц шет тiлi-eндiрiс куралы, мэдениетпц бiр бeлiгi жэне бшм берудi iзгiлендiру куралы ретiнде кeремiз. Муныц бэрi тiл бойынша iргелi жэне жан-жакты дайындыкты камтиды. [7; 23-34]
Лингвистика жэне eлкетанудыц лингвистикалык аспектiсi. Тiлтану жэне аймактану контекстшдеп тiлдiк катынастыц элеуметтiк-мэдени кондициясын лингвистикалык зерттеудш орталык багыттарыныц бiрi.
Лингвистика жэне аймактануды тiлдiц eзiн зерттеумен катар елдiц мэдениетiн зерттеу деп аныктауга болады. Лингвистика жэне аймактану пэш - мэдениет.
Бул багыт, бiр жагынан, тiл мен мэдениетпц карым-катынасы туралы шешiлiп жаткан мэселешц эсерiнен калыптасса, екiншi жагынан, оныц пайда болуы таза прагматикалык алгышарттарга - шет тiлiн окытуга деген ^зкараска байланысты болды. ^арым-катынас куралдары тiлдi осы тiл колданылатын елдш мэдениетiмен тыгыз байланыстыра зерттеу кажеттшп.
Тiлдiц элеуметтiк жэне мэдени жагдайын зерттеудiц бул саласыныц eкiлдерi шздш магынасын зерттеуге назар аударады. Олар шздш, ец алдымен, белгiлi бiр eмiр шындыгыныц белгiсi екендiгiне, сондыктан оныц семантикасынан сол тiлден тыс кызмет ететiн мэдениеттi тiкелей ^рсететш кейбiр «тшдш емес» мазмунды тауып, бeлiп кeрсетуге болады. Сонымен, лексикалык бiрлiктердiц экстралингвистикалык шындыкпен байланысы магына аркылы жYзеге асады.
Н.Г. Комлев лингвистикага магынаныц мэдени-тарихи компонентi деген угымды енгiзген бiрiншi орыс лингвист! болды. Демек, шздш семантикасында шз eмiр CYретiн берiлген элеуметтiк негiздi накты бекiтетiн кандай да бiр компонент болуы керек.
«Сeздiц шю мазмуныныц» болуын, ягни сeз белпсшш eзiнен басканы бiлдiретiнiн мойындай отырыпмэдени компоненттiц болуын - тiл семантикасыныц тулганыц мэдени ортасына тэуелдiлiгiн тануга мiндеттiмiз.
Сeздердiц мэдени компонентiн зерттеу шет тшн табысты мецгерудiц мацызды шарты болып табылады, дегенмен ол eз кезегшде сэйкес элеуметтiк шындыктыц мэдени-тарихи
магыналарыныц кец аукымына кiредi, олардыц ассимиляциясы,тiлдi катынас куралы ретiнде колданудыц мацызды шарты болып табылады. Сонымен, мысалы, О.С.Ахманова кез келген коммуникативт эрекеттi жYзеге асырудыц таптырмас шарты «тiлдiк карым-катынастыц негiзi болып табылатын сейлеушi мен тыцдаушыныц болмысын езара бiлу» болуы керек деп атап керсетедi, олар тш бiлiмiнде «фондык бiлiм» деген атау алды.
Е.М.Верещагин мен В.Г.Костомаров ез ецбектершде лингвистикалык жэне елкетанудыц негiзгi объектiсi ретiнде фондык бiлiмдi карастырады.[4;45] Эрине, лингвистикалык жэне елкетанудыц барлык жетiстiктерi шет тiлдерiн окыту эдiстемесiнiц максаттары мен мiндеттерiне сэйкес келетшш жэне казiргi уакытта кещнен колданылып жатканын жокка шыгаруга болмайды. Дегенмен, Е.М.Верещагин мен В.Г.Костомаровтыц лингвистикалык жэне елкетанудыц теориялык негiзiн калай отырып, казiргi тацда эртYрлi бшм саласындагы галымдар: социологтар, социолингвистер айналысып жаткан мэселелердiц соншалыкты кец аукымына токталганын багаламау мYмкiн емес.
Сонымен, В.Г.Томахиннщ пiкiрiнше, лингвистикалык жэне аймактык зерттеулердiц негiзгi объектiсi белгiлi бiр лингвистикалык жэне этникалык кауымдастыктыц мYшелерiне ие болатын фондык бiлiм болып табылады, сондыктан бул гылымда шешшген мэселелер элеуметтiк лингвистиканыц мiндеттерiн шшара камтиды.
Е.М.Верещагин мен В.Г.Костомаров фондык бшмнщ бар болуыныц объективтiлiгiн гылыми негiздеген алгашкы галымдар болды, олар лексикалык семантиканыц жинактаушы кызметiн ашты, тiлдiц жинактаушы кызметiнiц мазмунын ашты, оган сэйкес - тiлдiк бiрлiктер - элеуметтiк шындыктыц адам тYсiнетiн бiлiм сыйымдылыгы.[4]
Олардыц сiцiрген ецбеп фондык бiлiмнiц тiлдiк табигатын ашуында. Олар сездiц семантикасы бiр лексикалык угыммен шектелмейтiнiн кептеген мысалдар аркылы керсеттi.
Тiл бiлiмi мен елкетану гылымында шешiмiн таппаган мэселелер ете кеп, олардыц айтарлыктай белiгi проблемалык сипатта. Олардыц кYPделiлiгi мен кеп елшемдшп барлыгына жан-жакты жауап беруге, белгш бiр кезкарасты дамытуга мYмкiндiк бермейдi. Сондыктан да болар, авторлардыц пiкiрлерiнде кайшылыктар бар.
Т.Д.Томахин[11;35-37] фондык бшмнщ белгш бiр градациясын усына отырып, елкетанудыц негiзгi нысаны белгш бiр этникалык жэне тiлдiк кауымдастыкка тэн улттык мэдениетке катысты бшмдер екенiн керсеттi. Автор фондык бiлiмдi жYЙелi тYPде усынуды мYмкiн емес деп санайды, ейткенi, мысалы, гылыми бшммен салыстырганда, олар иерархиялык ретке кел^ршмейд^ бiрак эсерлердiц жарыктыгына карай есте сакталады жэне кайталанады.
Е.М.Верещагин мен В.Г.Костомаров бул мэселеге бiршама сараланган тYPде карады. Олар сездiц магыналык белiктерiнiц мазмунын белгiлi бiр тYPде жiктеп, оларды экзотерикалык (сырткы) жэне эзотерикалык (iшкi) деп екiге белш, сездiц лексикалык астарын семантизациялауда дэл эзотерикалык белштер субъектi болатынын атап керсетп, ал экзотерикалыктары сездiц лексикалык фонына кiргенiмен, оныц семантикасынан бiршама тыс сипатталады.
Е.М.Верещагин мен В.Г.Костомаров тш бiлiмi мен елкетанудыц жалпы теориялык жэне эдiстемелiк аспектiлерiн дамыта отырып, оку лексикографиясыныц дамуыныц жаца перспективаларын ашты. Олар «сездiц лексикалык астарын такырыптык топтыц мYшесi ретшде семантизациялау орынды деп тапты, ейткеш мундай тэсiл аркылы сездер бiртектi жиынтыкта пайда болып, олардыц карама-кайшылыктары мен YЙлесiмдiлiгiмен есте калады деп атап керсетп.
Жогарыда айтылгандар соцгы eKi онжылдыкта тшдщ элеуметтiк жагдайын зерттеуде бiршама шгершеушшк болганын кeрсeтeдi. Егер бурын тш мамандарыныц тшдщ элeумeттiк мэш туралы тужырымдары дeкларативтi сипатта болса, к;аз1р жYргiзiлiп жаткан зерттеулердщ накты багыты бeлгiлeндi.
Жинактау жэне хабарлау - тшдш тацбаныц коммуникативтiк, жинактаушы кызмепмен катар ец мацызды кызметшщ непзшде жаткан мацызды касиeттeрi. Бул кызметте тш урпактар арасындагы байланыстырушы рел аткарады, «койма» жэне тiлдiк емес ужымдык тэжiрибeнi беру куралы кызметш аткарады.
Кумулятивтiк функция сeздiк саласында айкын кeрiнeдi, eйткeнi ол коршаган шындыктыц заттары мен кубылыстарына трелей байланысты. Лексикалык жYЙe нeгiзiнeн материалдык ДYниe кубылыстарымен, элeумeттiк факторлармен шартталган.
Ец алдымен, сeздiк осы халыктыц нeгiзгi кызмeтiнe байланысты элeумeттiк тэжiрибeнiц Yзiндiлeрiн кeрсeтeдi. Бeлгiлi бiр лексикалык бiрлiктeрдiц болуы практикалык кажeттiлiктeрмeн тYсiндiрiлeдi.
Мысалы, Чукотка тургындарыныц эртYрлi ^йлерше сэйкес кeлeтiн онга дeйiн кар атауы бар, ал эскимостар Tirni 100-ге дeйiн кардыц эртYрлi рецктерш ажыратады. Арабтар жылкылардыц эртYрлi тукымдары Yшiн кeптeгeн атауларды пайдаланады, Либерияныц кара тайпаларыныц eкiлдeрi ^рштщ эртYрлi сорттарын ажыратады, олардыц эркайсысыныц e3 атауы бар.
ТYCтi бeлгiлeу дэстYрлeрi эртYрлi халыктар Yшiн бiрдeй емес. Мысалы, кeйбiр африкалык тайпалардыц eкiлдeрi тек Yш тYCтi ажыратады. Навахо тшнде тYC атауларыныц бiрдeй саны бар, ал кара Yшiн ею сeз бар: карацгылык кара жэне кeмiр кара.
Тiптi эртYрлi тшдердеп гулдердщ атаулары да ерекше жэне символдык. Мэселен, мысалы, орыс тшнде сур орташалык пен кYндeлiктi eмiрмeн байланысты. Бiз «сур кYндeлiктi eмiр» туралы айтулы кYндeр туралы айтып отырмыз. Англияда сур - тектшктщ, талгампаздыктыц тYсi, ягни оныц мYлдeм баска коннотациялары бар.
Орыс тшнде ак тYC тазалык пен куаныштыц тYсi, халаттыц тYсi, кардыц тYсi болса, шыгыста бул аза туту ty^.
Тiптi бiр жэне бiр физикалык нэрсе осы нэрсе карастырылатын eркeниeткe байланысты мYлдeм баска семантикалык сипаттамаларга сэйкес кeлуi мYмкiн. Сондыктан А.А.Лeонтьeвтiц «улттык магыналардыц» бар екендш туралы тужырымы дурыс. «Ею халык мэдeниeтiндeгi бiр объeктiнi бiлдiрeтiн жэне аударма баламалары болып табылатын ею тYрлi тiлдeгi eкi сeздiц бiркeлкi емес мазмунмен сeзсiз байланысатынын жокка шыгаруга болмайды, бул лингвистикалык «улттык магыналар» туралы айтуга мYмкiндiк береди бeлгiлeр»[8; 56]
Жаксы мысал «ит» сиякты сeз болар eдi.
Ит 1) Эскимостар арасындагы каракуйрык жануар
2) парсылар арасындагы киeлi жануар
3) индус тшнде немкурайлылык белпа рeтiндe жек кeрeдi
^оян орыстар арасында кигаш жэне коркак, 6ipa^ Батыс Африка халыктары Yшiн акылды жэне 6iлiмдi. Айдаhар Еуропадагы зулымдыктыц символы; Шыгыстагы ^штщ, денсаулы; пен гулденудщ символы.
Кей6iр тiлдерде белгш 6iр угымдарды 6iлдiретiн 6iркатар сездердщ пайда болуы кандай да бiр элеуметтiк немесе тарихи тыйымдарга 6айланысты 6олды. Мысалы, еткен гасырда Англияда тауык етi туралы сез болганда да «кеуде», «аяк» сиякты сездердi айтуга тыйым салынгандыктан, «бару» орнына «ак ет» жэне «кара ет» тiркестерi пайда 6олды. to bed" ол "to retier to bed" колданылды. Баска тшдерде кандай да бiр тыйымдардыц 6олуы болмаган, мундай комбинациялардыц пайда 6олуы тiркелмеген.
^аз1рдщ езiнде А^Ш-та тецдш Yшiн ^рес нэтижесiнде Negro этнонимi жэне оныц 6аламасы Colored ресми колданудан жэне 6аспасез 6еттерiнен жогалып кеттi. Олардыц орнын кара жэне афроамерикалыктар 6асты. Бурын карттар (карттар) деп аталып келген азаматтар санаты казiр ресми тYрде карт адамдар терминiмен белгшенедь Осындай атауды езгерту жыныстык азшылыктарга да эсер еттi (мысалы, гомосексуалдыц орнына гей).
Белгiлi 6iр улттык-мэдени коннотация тiлде жалкы есiмдер аркылы да алынады. Олардыц спецификалык мазмунын осы атауларды иеленген тулгалар аныктайды, дегенмен олар тек атаулы функцияларды орындауга 6ейiм емес, сонымен катар жалпы тулганыц кей6iр сапалык, мYлiктiк, тэн касиеттерiн 6iлдiредi. Мiне, келес Yзiндi:
- Адам 6олуы мYмкiн
- Кiшкентай сiрiцке кыз сиякты 6ейшара
- Эйелдермен 6iрдей жэне Джеймс Бонд сиякты карумен жылдам
Кешеде сiрiцке сататын кiшкентай кыз (19 гасырдагы агылшын эде6иетiнде калыптаскан сурет) киындык пен азапты бейнелейдь Керiсiнше, Джеймс Бонд - супер агент 007, онымен эйелдердiц CYЙiктiсi Суперменнiц идеясы 6айланысты. Алайда, муны 6iлмей, авторлардыц 6ул жолдарга салуга тырыскан толык магынасын тYсiну мYмкiн емес едi. Англияныц эде6иетiн, тарихын, дэстYрiн 6iлудi талап етедi.
Халык тарихы мен мэдениетiнiц тiлмен 6айланысы эсiресе фразеологиялык децгейде айкын кершедь Кептеген макал-мэтелдер халыктыц тарихынан, турмыс-пршшпнен, эдет-гурпынан, салт-дэстYрiнен нэр алган улттык ерекшелiктердi керсетедi.[25;45-48]
Мысалы, агылшын жэне орыс макал-мэтелдерiн салыстырыцыз:
To have one's cake and eat it Ал каскырлар ток, койлар аман
A cat may look at a king
Cristmas comes but once a year Эр ^н жексенбi емес
Немесе келес фразеологиялык 6iрлiктер
A drop in the bucket Дарияга тамган тамшыдай
To kill two birds with one stone Бiр окпен екi коян ату
Агылшын тшнде эдеби шыккан фразеологиялык бiрлiктeрдiц ^п саны бар, олардыц кeпшiлiгi ^нделшт ауызeкi сeйлeудe кeцiнeн колданылады. Кез келген агылшын бала кезшен Л.Кэрролдыц «Алиса гажайыптар eлiндe», «Алиса айна аркылы» кiтаптарынан осындай фразеологиялык тiркeстeрдi бiлeдi, мысалы:
To smile like a Cheshire cat Ею eзуi кулагына жеткенше кYлу
Mad as a hatter Акылдан айырылу; акылынан адасу
Фразеологиялык бiрлiктeрдiц немесе жиынтык тiркeстeрдiц пайда болуыныц eзi кейде халыктыц элeумeттiк eмiрiндeгi eзгeрiстeргe, сeздeрдiц когамдык мэнi соншалык, символдык бeлгiлeргe ие болатындай жагдайлардыц пайда болуынан туындайтыны тэн.
Мэселен, мысалы, Англияда 70-жылдары бiр типтi мектепке (жалпы бiлiм бeрeтiн мектептер) ^шу туралы шeшiмгe консeрвативтiк Yкiмeт топтары бiркатар ресми кужаттармен жауап берш, бул шeшiмгe наразылык бiлдiрiп, оныц кYшiн жоюды талап eTTi.
Бул кужаттар британдык бiлiм беру жYЙeсiндe «^ара кiтаптар» деген атпен белгш, сэйкeсiншe олардыц авторлары «^ара ютаптардыц авторлары» деп аталады.
Шетел тшдерш окытудагы мэдениетаралык коммуникация мэсeлeсi бойынша отандык жэне шeтeлдiк сарапшылардыц ецбектерш зерттей келе, бiз мынадай корытындыга кeлдiк:
1. Мэдениетаралык карым-катынас проблемасы мен шет тiлдeрiн окыту эдютемеа арасындагы байланыс теория мен тэжiрибe арасындагы байланыс емес. Мэдениетаралык карым-катынас адамныц шет тiлiндe карым-катынас жасау кабшетшщ мeханизмдeрiнiц кызмет eтуiнe жэне олардыц калыптасу жолдарына катысты жалпы зацдылыктарды тужырымдайды. Эдiстeмe мэдениетаралык коммуникацияныц мазмундык-технологиялык аспeктiлeрiмeн эрекет eтeдi жэне оларды накты оку-эдiстeмeлiк кешендерде жYзeгe асырады.
2. Шет тiлдeрiн окытудагы мэдениетаралык карым-катынастыц карастырылатын нeгiзгi принциптeрi кeлeсi ережелерге дeйiн кыскартылды:
- тiлдeрдi функционалды тYPдe YЙрeнeдi. когамныц эртYрлi салаларында оларды пайдалану тургысынан;
- мамандардыц шет тiлдeрiн окытудагы мол практикалык жэне теориялык тэж1рибесш жинактау;
- шет тiлi муFалiмдeрiн, когаммен байланыс саласындагы мамандарды даярлау Yлгiсiн эзiрлeу;
- тiлдeр осы тшдерде сeйлeйтiн халыктардыц элeмiмeн жэне мэдениепмен ажырамас бiрлiктe окытылуы керек;
- ана тшш шет тiлi ретшде окытатын жэне студeнттeрдiц ана тшш бiлмeйтiн ана тiлiндe сeйлeйтiндeр жасырын касиeттeрдi де, жасырын киындыктарды да ^рмейдц
Бiз шет тiлдeрiн окытуда мэдениетаралык коммуникацияны дамыту мэсeлeсiн карастырдык. Бул отандык жэне шeтeлдiк мектептердеп мэдениетаралык коммуникацияны дамытудыц казiргi жагдайы мен мэнi нeгiзiндe шет тшдерш окытуда мэдениетаралык коммуникацияны дамыту технологиясын аныктауга мYмкiндiк бeрeдi.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Шет тшш окытудьщ эдiстемесi А. ^айырбаева, Р. F. Дуненкулова 2013
2. Ким, Б.А.Торекеев Агылшын тш жэне оны окытудьщ эдiстерi 2018ж. - 59 - 60 б.
3. Комков, И. Ф. шет тшдерш окыту Эдiстемесi [Оку куралы институттар шетел тiлдерi] И. Ф. Комков. - Мн., 2014ж. - 352 б.
4. Методика обучения иностранным языкам в средней школе; КАРО - , 2013. - 224 c.
5. Обучение иностранным языкам; КАРО - , 2013. - 320 c.
6. Барышников, Н.В. Основы профес. межкультурной коммуникации: Уч. / Н.В. Барышников. - М.: Вузовский учебник, 2017. - 192 c.
7. Гнатюк, О.Л. Основы теории коммуникации (для бакалавров) / О.Л. Гнатюк. - М.: КноРус, 2015. - 128 c.
8. Гойхман, О.Я. Основы теории коммуникации: Учебное пособие / О.Я. Гойхман, Л.М. Гончарова, В.И. Дубинский. - М.: Инфра-М, 2018. - 253 c.
9. Ларина, Т.В. Основы межкультурной коммуникации: Учебник / Т.В. Ларина. - М.: Академия, 2018. - 160 c.
10. Максимова, А.А. Основы педагогической коммуникации: Учебное пособие / А.А. Максимова. - М.: Флинта, 2015. - 168 c.
11. Нахимова, Е.А. Основы теории коммуникации: Учебное пособие, стер / Е.А. Нахимова, А.П. Чудинов. - М.: Флинта, 2015. - 164 c.
12. Нахимова, Е.А. Основы теории коммуникации: Учебное пособие / Е.А. Нахимова, А.П. Чудинов. - М.: Флинта, 2015. - 164 c.
13. Чайковский, Р.Р. Художественный перевод как вид межкультурной коммуникации. Основы теории: монография / Р.Р. Чайковский, Н.В. Вороневская, Е.Л. Лысенкова и др. -М.: Флинта, 2016. - 224 c.
14. Чамкин, А.С. Основы коммуникологии (теория коммуникации): Учебное пособие / А.С. Чамкин. - М.: Инфра-М, 2018. - 384 c.
15. Шарков, Ф.И. Коммуникология: основы теории коммуникации: Учебник для бакалавров / Ф.И. Шарков. - М.: Дашков и К, 2016. - 488 c.
16. Шунейко, А.А. Основы успешной коммуникации: Учебное пособие / А.А. Шунейко, И.А. Авдеенко. - М.: Флинта, 2016. - 192 c.
17. 2022 Гузикова М. О., Гузикова, М. О. Основы теории межкультурной коммуникации : учебное пособие для вузов / М. О. Гузикова, П. Ю. Фофанова. — Москва : Издательство Юрайт, 2022. — 121 с. — (Высшее образование). — ISBN 978-5-534-09551-7. — Текст : электронный // Образовательная платформа Юрайт [сайт]. — URL: https://urait.ru/bcode/493424 (дата обращения: 12.04.2022).
18. Боголюбова, Н. М. Межкультурная коммуникация в 2 ч. Часть 1 : учебник для вузов / Н. М. Боголюбова, Ю. В. Николаева. — Москва : Издательство Юрайт, 2022. — 253 с. — (Высшее образование). — ISBN 978-5-534-01744-1. — Текст : электронный // Образовательная платформа Юрайт [сайт]. — URL: https://urait.ru/bcode/489797 (дата обращения: 12.04.2022).
19. 19.Межкультурная коммуникация: учебное пособие/А. П. Садохин. — М .: Альфа-М : ИНФ РА-М , 2013. — 288 с.
20. 20. Старыгина Г.М. Межкультурная коммуникация: Учебно-методическое пособие. -Благовещенск: Амурский гос. ун-т, 2014. - 100 с
