Научная статья на тему 'ҚАРШИ ШАҲАР МАДАНИЙ МЕРОС ОБЪЕКТЛАРНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ ВА ҚАЙТА ТИКЛАШ ТАДБИРЛАРИ'

ҚАРШИ ШАҲАР МАДАНИЙ МЕРОС ОБЪЕКТЛАРНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ ВА ҚАЙТА ТИКЛАШ ТАДБИРЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Мўминова Г.Э., Эштемиров Ж.С

Мустақилликнинг йилларида Ўзбекистоннинг тарихий шаҳарларида буюк давлат ва жамоат арбоблари, улуғ алломалар, қадимий шаҳарлар юбилейлари билан ҳамоҳанг равишда тарихий-меъморий обидаларни таъмирлаш, қайта тиклаш соҳасида ҳам улкан ишлар амалга оширилди. 2001 йили тарихий ва маданий ёдгорликлар Ўзбекистон Республикасининг “Маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида”ги қонуни билан ҳуқуқий муҳофазага олинган. Қолаверса, бир қатор ҳуқуқий ҳужжатлар ҳам қабул қилинмоқдаки, улар обидаларнинг тикланишига, қайта чирой очишига сабаб бўлди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚАРШИ ШАҲАР МАДАНИЙ МЕРОС ОБЪЕКТЛАРНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ ВА ҚАЙТА ТИКЛАШ ТАДБИРЛАРИ»

КАРШИ ШАХДР МАДАНИЙ МЕРОС ОБЪЕКТЛАРНИ МУ^ОФАЗА КИЛИШ ВА КАЙТА ТИКЛАШ ТАДБИРЛАРИ

Муминова Г.Э.

т.ф.д., профессор, Царши давлат университети

Эштемиров Ж.С.

т.ф.ф.д. (PhD), доцент, Узбекистон Республикаси Президенти уузуридаги

Давлат бошцаруви академияси Царши уудудий филиали директори https://doi.org/10.5281/zenodo.11162545

Мустакилликнинг йилларида Узбекистоннинг тарихий шахарларида буюк давлат ва жамоат арбоблари, улуг алломалар, кадимий шахарлар юбилейлари билан хамоханг равишда тарихий-меъморий обидаларни таъмирлаш, кайта тиклаш сохасида хам улкан ишлар амалга оширилди. 2001 йили тарихий ва маданий ёдгорликлар Узбекистон Республикасининг "Маданий мерос объектларини мухофаза килиш ва улардан фойдаланиш тугрисида"ги конуни билан хукукий мухофазага олинган. Колаверса, бир катор хукукий хужжатлар хам кабул килинмокдаки, улар обидаларнинг тикланишига, кайта чирой очишига сабаб булди.

Узбекистон тарихий-маданий мерос буйича халкаро конунлар, конвенцияларни урганиш ва кабул килишга алохида эътибор каратди. Хрзирги кунда Узбекистон буйича туртта маданий-тарихий объект - Хива шахридаги Ичан калъа 1991 йилда, Бухоро шахрининг тарихий маркази 1993 йилда, Шахрисабз шахридаги Амир Темур ва темурийлар даври меъморий ёдгорликлари 2000 йилда, Самарканд шахрининг тарихий ёдгорликлари 2001 йилда ЮНЕСКОнинг "Бутунжахон тарихий-маданий мероси" руйхатига киритилди.

Узбекистондаги яна бир кадимий шахарлардан бири Карши шахри булиб, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 29 сентябрдаги "Карши шахрининг 2700 йиллигини нишонлашга тайёргарлик куриш тугрисида"ги карори Узбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 26 июндаги "Карши шахрининг 2700 нишонлашга доир кушимча чора-тадбирлари тугрисида"ги кароридан кейин шахарда кенг куламда ободончилик ишлари олиб борилди. Карши шахри юбилейи муносабати билан шахар меъморий киёфаси тубдан узгарди. 2006 йил 27 октябрда Карши

шахрининг юбилей тантаналари булиб утди [1]. Бу тадбирлар ЮНЕСКО томонидан куллаб-кувватланди.

Шахар меъморий киёфасини узгартиришга доир тайёрланган лойихаларда тарихий обидалар билан янги биноларнинг меъморий уйгунлигини таъминлашга алохида эътибор берилди. Шахарда маданий мерос объектларини мухофаза килиш ва улардан фойдаланиш илмий ишлаб чикариш Бош бошкармаси, вилоят, шахар инспекцияси, Карши обидаларни илмий таъмирлаш ва ишлаб чикариш МЧЖ корхоналари обидалар пештокларида битилган бадиий безак ва ёзувларни кайта тиклаш буйича катор ишларни бажарди. Шахарнинг Кургонча махалласи худудида жойлашган масжид ("Хонако" жоме масжиди деб аталади) Бухоро амири Абдулахадхон томонидан XIX аср охирида бунёд этилган. Бино курилганига юз йилдан ошган булса-да, халигача уз холича сакланиб колган. Обида чупкарилик услубида бунёд этилган, ташки айвон, номоз укиладиган жой, хонанинг шифт ёгочларига ислимий услубда тасвир безаклари ишланган. Меъмор уста масжиднинг таг химоя кисмига алохида эътибор берган. Баланд равокда курилган ёгоч тусинлар бинога зах утказмайди. Сохибкирон Амир Темурнинг 660 йиллиги муносабати билан Кургонча масжиди кайта таъмирланади [2]. Шунингдек, Шахарда юбилей муносабати билан Одина, Кукгумбаз, Хужа Абдулазиз, Киличбой, Бекмир, Шарафбой масжид ва мадрасалари, кадимги сардобалар кайта тикланди, кухна куприклар таъмирланди. Ёзма манбаларга кура биргина мустахкам калъа девори билан уралган Карши шахри ва унинг атрофида 100 дан ортик масжид, 49 та мадраса, хар бир маданий мерос объектида сардоба, карвонсаройлар, хаммомлар, куприклар мавжуд булиб, уларнинг сони 2000 дан ошди [3].

Карши шахридаги Кук гумбаз Жума масжиди (XVI аср) уз махобати билан ажралиб туради [4]. Совет даврида Кук гумбаз масжиди кичик сахнли торгина намозгохга айланиб колган эди. Кук гумбаз масжиди бир неча маротаба таъмирланди. Кук гумбаз жоме масжиди таъмири учун давлат томонидан 2 млрд. 900 млн. сум ажратилди. 1996 йили Кук гумбазда таъмирлаш ишлари олиб борилиб, бу ерда дарвозахона ва кушимча бинолар курилди. Эътиборли жихати шундаки, масжиднинг кадимий кисми унинг асл куриниши кадимда кандай булган булса, имкон кадар шундайлигича таъмирланди, кушимча бинолар куришда эса миллийлик билан уйгунлашган замонавий услуб кулланди [5]. Шахар юбилейига тайёргарлик муносабати билан ёдгорлик тула тикланди, ховли теварагида 36 уймакори устунли айвон ва арк мехробли пешток кад кутарди. Масжид майдони тулик очилиб,

ободонлаштирилди, миллий услубдаги жуда катта айвон курилди, намоз амалларини бажариш учун зарур булган барча шароит яратилди [6].

Карши шахрида Одина масжидида хам жиддий таъмир ишлари олиб борилди. Совет хокимияти йилларида бу меъморий обидадан турли максадларда фойдаланилди. 1938 йилдан масжид атрофи калин 6 метр 20 см. деворлар билан уралиб, камокхонага айлантирилди. Карши шахрининг эски шахар мавзесида жойлашган бу бинони ахоли "Тоштурма" деб атаб, унда Узбекистон Республикаси ички ишлар министрлигига карашли УЯ-64/Из-5 изолятори жойлаштирилди [7].

Карши шахар прокуратураси терговчиси, адлия катта маслахатчиси С.Каттабоев узининг кучли кдзикдши туфайли Одина масжиди тарихини

Т Т О

урганишга харакат килди. У уз изланишлари давомида давлат архиви хужжатларидан ушбу меъморий обиданинг совет даври тарихи хакида кимматли маълумотларни туплайди. Одина масжидининг камокхонага айлантирилиши хужжатларини урганди. Бино хужжатида муковасига "УзР Бухоро вилоят НКВДсининг турмалар булими" деб кайд этилган. Бино паспорти УзР НКВДнинг турмалар булими бошлиги давлат хавфсизлиги кичик лейтенанти Кирилов ва НКВДнинг режим ва куриклаш буйича оператив булими катта инспектори давлат хавфсизлиги кичик лейтенанти Винер томонидан тузилди. Паспортда турма рахбариятининг 10 кишидан иборат руйхати илова килиниб, улар орасида бирорта махаллий миллат вакили йук эди. Хужжатларга караганда, ушбу турма 1939 йилда хам фаолият курсатган. Чунки хисоботларда 1939 ва 1940 йилларга оид маълумотлар келтирилган. Жумладан, ушбу жойдан 1939-1940 йилларда 3 нафар махбус кочганлиги, улардан 2 нафари хужалик ишларида фойдаланилаётганда, 1 таси эса сокчи кузатуви остидан кочиб кетган. Бу турма 600 кишига мулжалланган булиб, темир йулдан 7 км, Карши шахар НКВДсидан 1 км. узокликда жойлашган [8].

Масжиднинг асрий эшиклари купорилиб, темирдан эшик куйилган. Аммо ён томонида кичик бир эшик сакланиб, унинг икки томонига гишт терилиб, ёпиб ташланган. Таъмир жараёнида усталар томонидан эшик очиб урганилганда унинг калинлиги 10 см булиб, икки табакали, тут дарахтидан ясалганлиги маълум булди. 2013 йилда Одина масжидининг томи ва гумбази кайта таъмирланиб, 148,0 млн. сум хажмида таъмирлаш-тиклаш ишлари бажарилди. 2014 йилда ташки ва ички тарзлари (фасад) таъмирлаб тикланди

[9].

2013 йилда шахардаги Бекмир мадрасасининг томи ва ховлиси таъмирланди. Шу йили Карши шахридаги "Калъа дарвозаси" колдикларини консервациялаш ишлари бажарилди. Шунингдек, шахардаги урта аср

хаммомини таъмирлаш-тиклаш лойиха - смета хужжатлари тайёрланиб, таъмирлаш ишлари олиб борилди [10].

Карши шахридаги Шарофбой мадрасаси хам мустакиллик йилларида кайтадан таъмирланди. Узок утмишнинг маданий ёдгорлиги булган бу мадраса хозиргача коникарли холатда сакланган. Утган йиллар ва купдан куп таъмирлашлар туфайли обиданинг бироз тархи узгартирилган, жумладан, дастлабки курилган шинакларнинг урни беркитилиб, деворнинг янги жойларидан уйилган. Мадрасанинг ташки куриниши ва тархдаги бу узгаришларга карамасдан, унинг асосий меъморий услуби бузилмаган. Шунингдек, гумбазлари яхши сакланган.

Шарофбой мадрасаси биносига советлар хокимияти даврида дастлаб маданият уйи, сунг клуб, хатто тери-таносил касалликлари диспансери жойлаштирилди. Мадраса мустакиллик йилларида Чакар махалласининг хомийлигида булиб, жиддий таъмирлаш ишлари олиб борилди [11].

2006 йилда Абдулазизхон мадрасаси Карши шахрининг 2700 йиллиги муносабати билан таъмирланди. Бу тарихий маскан хам емирилиш холига тушиб колган эди. Бу обида режага асосан таъмирланиб, давлатимиз томонидан етарли маблаг ажратилди.

Киличбой мадрасаси Карши шахри ва унинг атрофидаги 1920 йилларгача мавжуд булган 49 та мадрасанинг энг муъжази, энг кенжаси хисобланади. Бу обида 1925 йилда Советлар даврида ГУПВнинг махфий идорасига айлантирилган [12]. 1954 йилда бино шахар маиший хизмат хужалиги ихтиёрида булиб, ховлиси одамларга уй-жой учун булиб берилди. Мустакилликкача бу обиданинг дарвозасигача олиб кетилган, ярим вайрона холига келиб колади. Киличбой мадрасаси 1996 йилда тулик таъмирланди.

2001 йилнинг 30 июнидан эътиборан вилоят хокимининг карори ва фармойиши билан мадраса биноси Халкаро "Олтин мерос" хайрия жамгармаси Кашкадарё вилоят булимига офис сифатида фойдаланиш учун берилди. Бу жойда жамгарманинг меросга дахлдор музей, миллий чолгулар таъмирлаш устахонаси, ижодкорларнинг "Х,айрат" тугараги, 5000 га якин китоб фондига эга маърифатхонаси ва жамгармага тегишли кабинетлар фаолияти йулга куйилди [13].

Марказий Регистоннинг Хиёбон дарвозасига бориладиган кучанинг бошланишида жойлашган Бекмуродбой (Бекмир козок хам деб юритилади) мадрасаси мустакилликкача "Радио уйи", "Кузи ожизлар" кутубхонаси сифатида фаолият юритди. Мазкур мадраса биноси хам мустакилликдан сунг 2 маротаба тулик таъмирланиб, атрофи ободонлаштирилди [14].

Узбекистон Республикасининг Биринчи Президенти И.А.Каримов 2015 йили 30 июнда Карши шахрида булиб, Кашкадарё дарёсидаги куприк устида тухтади ва куприк атрофини ободонлаштириш, ахоли дам оладиган хушманзара жойга айлантиришни таклиф этди. Бу куприкка Амир Темур номи берилиб, замонавий талаблар асосида кайтадан таъмирланди. Тош куприк мухандислик жихатидан бизнинг кунларгача сакланиб колган фукаро иншоотларидан бири хисобланади.

Кашкадарё дарёсида учта тугон барпо этилди. Биринчи ва иккинчи тугон сувни фильтрлаш вазифасини бажарса, учинчи тугон хиёбон ёнида сув сатхининг бир меъёрда булишини таъминлайди. Киргок буйидаги эски бинолар урнига гузал хиёбон бунёд этилди. Дарё сохили буйлаб кемалар тухтайдиган туртта жой курилиб, ёритиш устунлари урнатилди. 51 та катамаран, 2 та туристик катер ва 4 та аттракцион куйилди. Дарё кдргоги буйлаб 14 коттеж, 4 кафе-бар, болалар майдончалари, 4 та сунъий копламали спорт майдончаси бунёд этилди. 4 километр ичимлик суви, 4,2 километр канализация, 29,3 километр электр тармоги тортилди. 144,8 минг квадрат метр майдонни сугоришга мулжалланган ускуналар урнатилиб, хиёбон кукаламзорлаштирилди [5].

Хуллас, мустакиллик йилларида Карши шахрида ижтимоий-иктисодий ва маданий сохада амалга оширилган ислохотлар узининг ижобий самарасини курсатди. Шахарда турли йуналишдаги саноат корхоналари ташкил этилиб, уларнинг купчиллигига хорижий инвеститциялар жалб этилди. Шахар ахолисини замонавий турар-жойлар билан таъминлаш, коммунал хизматни яхшилаш тадбирлари узликсиз олиб борилди. Натижада шахар ахолисини тоза ичимлик суви билан таъминлаш курсаткичларининг ортишига эришилди. Шахарда катта бунёдкорлик ишлари олиб борилиши натижасида унинг меъморий киёфаси тубдан янгиланди. Тарихий ёдгорликлар кайта таъмирланди.

Адабиётлар:

1. Кашкадарё, 2006 йил 27 октябрь.

2. Пулатов С. Кургонча масжиди // Кашкадарё, 2005 йил 20 май.

3. Кашкадарё вилояти маданий мерос бошкармаси жорий архиви, Мустакиллик йилларида Кашкадарё вилоятидаги Маданий мерос объектларининг мухофаза килиш ва уларни таъмирлаш борасидаги фаолияти тугрисида маълумотнома папкаси.

4. Карши. - Тошкент: Маънавият, 2006. - 67-78 б.

5. Хдкимов К. Каршининг куш гавхари // Кашкадарё, 2006 йил 27 октябрь.

6. Райхонов И. Кукгумбаз масжиди тарихи. - Т.: 2007. -13-16 б.

7. Каттабоев С. Одина масжиди кисмати // Кашкадарё, 2005 йил 16 сентябрь.

8. Катабоев С. Одина масжиди кисмати // Кашкадарё 2005 йил 16 сентябрь.

9. Кашкадарё вилояти маданий мерос бошкармаси жорий архиви, Мустакиллик йилларида Кашкадарё вилоятидаги Маданий мерос объектларининг мухрфаза килиш ва уларни таъмирлаш борасидаги фаолияти тугрисида маълумотнома папкаси.

10. Кашкадарё вилояти маданий мерос бошкармаси жорий архиви, Мустакиллик йилларида Кашкадарё вилоятидаги Маданий мерос объектларининг мухрфаза килиш ва уларни таъмирлаш борасидаги фаолияти тугрисида маълумотнома папкаси.

11. Насриддинов К. Шарофбой мадрасаси // Кашкадарё 2005 йил ноябрь.

12. Кашкадарё вилояти давлат архиви, 129-фонд. 1-руйхат, 22-иш, 2-варак.

13. Кашкадарё вилояти маданий мерос бошкармаси жорий архиви, Мустакиллик йилларида Кашкадарё вилоятидаги Маданий мерос объектларининг мухрфаза килиш ва уларни таъмирлаш борасидаги фаолияти тугрисида маълумотнома папкаси.

14. Кашкадарё вилояти маданий мерос бошкармаси жорий архиви, Мустакиллик йилларида Кашкадарё вилоятидаги Маданий мерос объектларининг мухрфаза килиши ва уларни таъмирлаш борасидаги фаолияти тугрисида маълумотнома папкаси.

15. Vatandosh. uz /news/2016/16/32207/ Тарихий куприкнинг замонавий киёфаси.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.