CC BY
0ARPABODIYON O'SIMLIGINING SHIFOBAXSHLIK XUSUSIYATLARI 1Davronov Qaxramonjon Anvarjonovich, 2Inomova Shoira Komiljon qizi
1Q.x.f.d., dotsent - Farg'ona davlat universiteti 2Farg'ona davlat universiteti 20.77- guruh talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11239939
Annotatsiya. Maqolada arpabadiyon o'simligining shifobaxshlik xususiyatlari, biologiyasi, morfologiyasi va yetishtirish texnoliyasi haqida bayon etilgan. Arpabadiyon o'simligini parvarishida ekish usullari va muddatlarini paxta hosilini o'zgarishiga ta'sirini laboratoriya va dala sharoitlarida fenologik kuzatuvlar asosida o'rganildi.
Kalit so'zlar: G'o'za parvarishi, agrotexnik omillar, "Gulliver", "Avangard start" biostimulyatorlari, "Antikolorad" insektitsit, yantar kislota, hosil elementlari, g'o'za navlari, paxta hosili, Nichiporovich usuli, kimyoviy moddalar.
Anissimon arpabodiyon - Pimpinella Anisum L.celderdoshlar -Apiaceae [soyabonguldoshlar] oilasiga kiradi. Arpabodiyon bir yillik, bo'yi 30-60 sm ga yetadigan o't o'simlik. Yetishtishtiriladigan navlarining hayotiy shakli bir yillik yoki ikki yillik o't o'simlik hisoblanadi. Poyasi tik o'suvchi, tukli, ko'p qirrali, yuqori qismi shoxlangan. Ildizoldi va poyaning pastki qismidagi barglari uzun bandli, yumaloq, buyraksimon, tuxumsimon yoki bo'lakli, yirik tishsimon qirrali. Poyaning o'rta qismidagi barglari uzun bandli, uch bo'lakli (bo'laklari rombsimon), arrasimon qirrali, poyaning yuqori qismidagilari esa qinli, 2-5 marta patsimon qirqilgan. Poya uchidagi barglar bandsiz, uch bo'lakka qirqilgan yoki butun, chiziqsimon, yoxud tor lansetsimon bo'ladi. Barglar poyada bandi bilan yoki qini yordamida ketma-ketma joylashgan. Gullari mayda, ko'rimsiz, oq rangli, murakkab soyabonga to'plangan bo'lib, soyabonguldoshlar oilasiga xos tuzilgan. Kosachabarglarining tishi bilinar-bilinmas, gultojisi besh bargli, otaligi 5 ta, onalik tuguni ikki xonali, pastga joylashgan. Mevasi - qo'shaloq pista. Iyun-iyul oylarida gullaydi, mevasi avgustda yetiladi.
Geografik tarqalishi. Arpabodiyon o'simligining vatani Turkiya.Voronej va Belgorod viloyatlarida , Volga bo'yida ,Shimoliy Kavkazda, Ukrainada va O'rta Osiyoda o'stiriladi. Sobiq Ittifoq seleksionerlari arapabodiyonning yuqori hosilli va efir moyiga boy yangi navlarini (Alekseevskiy va boshqalar) yetishtirdilar.Shu navlar ho'jalik dalalarida
o'stirilmoqda.O'zbekistonning deyarli ko'pchilik nohiyalarida ziravor o'simlik sifatida o'stiriladi.
Kimyoviy tarkibi. Mevasi tarkibida 1.2-3.2 foiz efir moyi, 8-28.4foiz moy, oqsil, shakar,shilimshiq moddalar va 10 foizgacha mineral tuzlar bor.Bundan tashqari 80-90 foiz styereopten-anetol, 10 foiz metilxavikol, anis aldegidi va ketoni, kislotasi, kumarinlar; skopoletin, umbelliprenin va boshqalar bor.XIDF ga ko'ra meva tarkibida 1.5 efir moyi bo'lishi kerak.Efir moyi maydalangan va pishgan mevalardan suv bug'i yordamida haydab olinadi va suvdan ajratilib, suv bug'i bilan yana bir marta haydab, tozalanadi.Toza efir moyi 15 gradusda oq kristall shaklda qotadi va 20 gradusda eriy boshlaydi.Efir moyi rangsiz yoki och sarg'ish suyuqlik bo'lib, o'ziga xos hidi va shirinroq mazasi bor. Zichligi 0,979-0,991, refraksiya soni 1,552-1,560; qutblangan nur tekisligini og'dirish burchagi -2-0°.
Ishlatilishi.Arpabodiyon mevasi preparatlari va moyi tibbiyotda bronxit kasalligida balg'am ko'chiruvchi, ichak faoliyatini yaxshilovchi, el haydovchi dori sifatida hamda farmatsevtikada dorilar mazasini yaxshilash uchun ishlatiladi.Arpabodiyon urug'idan olingan moy sovun pishirishda keng qo'llaniladi. Mevasi va efir moyi oziq-ovqat sanoatida, anetol esa parfyumeriyada ishlatiladi. Tibbiyotda mevasi va efir moyi ishlatiladi. Arpabodiyon mevasi
preparatlari va moyi tibbiyotda bronxit kasalligida balg'am ko'chiruvchi, ichak faoliyatini yaxshilovchi, yel haydovchi vosita sifatida ishlatiladi. Arpabodiyon urug'idan olingan moy sovun pishirishda keng qo'llaniladi. Mevasi va moyi oziq-ovqat sanoatida, efir moyi esa atir-upa, likyor-aroq sanoatida ishlatiladi. Arpabodiyon-bu urug'larning o'ziga xos ta'mi tufayli ziravor sifatida gastronomiyada ishlatiladigan aromatik o'simlik. Darhaqiqat, bu qo'shimcha souslar, go'sht va baliqlarni, shuningdek pirojnoe va boshqa qandolat mahsulotlarini kiyintirish uchun quruq va maydalangan holda ishlatiladi.Boshqa tomondan, bargiar va novdalar aromatik o'tlar sifatida, lampochka esa retseptlarga o'ziga xos lazzat beradigan sabzavot sifatida ishlatiladi. Ba'zi mintaqalarda piyoz va lampochka qizilmiya lazzatiga ega ichimlik yoki likyor tayyorlash uchun xom ashyo hisoblanadi. Quritilgan barglarning konsentrlangan infuzioni bilan bosh terisining ishqalanishi sochni mustahkamlaydi va sochlarning yo'qolishini oldini oladi. Og'izdan chiqqan hid yoki halitoz bilan bog'liq muammolar ovqatni iste'mol qilgandan keyin arpabodiyon urug'ini chaynash orqali tarqaladi. Arpabodiyon urug'idan olinadigan efir moyi terapevtik xususiyatlari tufayli muqobil tibbiyotda keng qo'llaniladi. Altsgeymerni terapevtik davolash uchun peshonani va orqani arpabodiyon moyi bilan surtish tavsiya etiladi. Nozik to'qimalardan olingan sharbat kon yunktivit, uslublar yoki glaukomalar tufayli charchagan va timash xususiyati beruvchi ko'zlarni yo'qotish uchun ishlatiladi. Xuddi shu tarzda, urug'larni tayyorlashni filtrlash kuniga bir necha marta ko'zlarni yuvish orqali shunga o'xshash natijalar bilan qo'llaniladi. Qorin ustiga qo'yilgan qaynatilgan va ezilgan barglardan yasalgan qoraqarag'ay qorinda og'riq qoldiruvchi vosita bo'lib xizmat qiladi. Boshqa tomondan, bir litr suvning kaynatilishini hammom suvida 50 gramm mevalar bilan suyultirish organizmga taskin beruvchi ta'sir ko'rsatadi.
Dorivor preparatlar.Arpabodiyon efir moyi. Arpabodiyon efir moyi ko'krak eliksiri va nashatir arpabodiyon tomchisi tarkibiga kiradi. Arpabodiyon mevasi ich yumshatuvchi va ko'krak og'rig'iga qarshi ishlatiladigan yig'malar - choylar tarkibiga kiradi. Arpabodiyon efir moyi anizet -Pimpinella anisetum Boiss.O'simligi mevasidan ham olinadi. Anizet ikki yillik o't o'simlik sifatida o'stiriladi. Bu o'simlik mevasi tarkibida 8% dan ko'proq efir moyi bo'ladi. Efir moyi tarkibida esa 77-87% anetol bor.
Shifobaxsh damlamalari
Xalq tabobatchiligida arpabodiyon damlamasi ishtaha ochuvchi, chanqoq bosuvchi va yengil surgi dori sifatida ishlatiladi. Damlama tayyorlash uchun og'zi yopiladigan idishga 1 stakan qaynab turgan suv quyib ustiga maydalangan arpabodiyonning mevasidan 1 choy qoshiq solinadi va 1 soat damlab qo'yiladi. So'ngra dokada suziladi. Damlama ovqatdan 30 daqiqa oldin 2 osh qoshiq miqdorida ichiladi. O'rta Osiyoda ermondan kup foydalanishadi. Abu Ali ibn Sino ermon o'simligidan siqib shirasini olib ishtaha ochuvchi dori sifatida ishlatgan. Buning uchun 100 gramm ermo o'tini olib, 0,5 litr suvga solib bir kunga quyib qo'yiladi. Ertasiga qaynatib dokadan suziladi. Damlama suviga 400 gramm shakar qo'shib yana 15 daqiqa kichik olovda qaynatiladi. Bu damlama kuniga 3 marta 1 osh qoshiqdan iste'mol qilinadi. Xalq tabobatida kungaboqar guli va bargidan sharbat tayyorlab ishtaha ochish uchun ichiladi. Quritilgan barg va guldan teng miqdorda aralashtiriladi, so'ngra bu aralashmaning bir qismiga 5 qism nisbatida aroq qo'shib 2 hafta qo'yib qo'yila-di. So'ng dokada suzib ishtaha ochish uchun kuniga 3 mahal 1 osh qoshiqdan ichiladi. Xalq tabobatida arpabodiyon mevasining damlamasi terlatuvchi, chanqov bosuvchi, peshob va o't haydovchi, ishtaha ochuvchi vosita sifatida hamda ayrim me'da-ichak kasalliklariga davo qilish uchun qo'llaniladi.
1 Arpabodiyon mevasidan damlama tayyorlash uchun og'zi yopiladigan idishga bir stakan qaynab turgan suv quyib, ustiga maydalangan mevadan bir choy qoshiq solinadi va bir soat
davomida damlab qo'yiladi. So'ngra damlama dokada suziladi. Yuqorida ko'rsatilgan kasalliklarni davolash uchun damlamadan kuniga 3-4 marta ovqatdan 15 daqiqa oldin yarim stakandan iste'mol qilinadi.
2. Arpabodiyon efir moyi ko'krak shamollab og'riganida va balg'am ko'chiruvchi vosita sifatida ishlatiladigan ko'krak eleksiri tarkibiga kiradi. Mevasi ich yumshatuvchi (surgi), balg'am ko'chiruvchi, ko'krak og'riganida ishlatiladigan yig'madori choylar tarkibiga kiradi.
Arpabodiyon urug'i ekstraktlariva Infuziyalar A, C, E va B-vitaminlarining boy manbaidir, bu kollagen ishlab chiqarishni rag'batlantirishga yordam beradi, bu esa chiziqlar, ajinlar va cho'zilish belgilarining oldini olishda eng yaxshi qurolimizdir. Arpabodiyon urug'i ekstrakti - bu yallig'lanishga qarshi va jarohatni davolash uchun ajoyib vosita va teri osti to'qimalarini kislorod bilan ta'minlashga yordam beradi va teringizni sog'lom nur bilan ta'minlaydi. Arpabodiyon terini tonlaydi va qattiqlashtiradi, elastiklik va silliqlikni oshiradi va qon aylanishini rag'batlantiradi, shuning uchun uni sellyulitga qarshi tarkibida foydali qiladi.
Mahsulotning tashqi ko'rinishi. Tayyor mahsulot sariq- kulrang yoki qo'ng'ir-kulrang qo'shaloq pistadan iborat. Meva uzun bandli, tuxumsimon yoki teskari noksimon, asos qismi keng bo'lib, uchki qismiga qarab toraya boradi. Meva uzunligi 3-5 mm, eni (asos qismi bo'yicha) 2-3 mm. Pishgan mevasini ikki bo'lakka (o'rtasidan uzunasiga) ajratish mumkin. Har qaysi meva bo'lagi ichida bittadan (meva po'stiga yopishgan) urug'i bo'ladi. Meva bandining yuqori qismi ayrisimon bo'lib, har qaysi qismiga meva bo'laklari o'rnashgan. Mevaning yuqori qismida besh tishli gulkosachasi va ikki tomonga egilgan onalik ustunchasi saqlanib qolgan. Yarimta mevalarning ichki tomoni tekis, bir-biriga tegib turadi, ustki tomoni esa do'ng bo'lib, 5 ta uzunasiga joylashgan qovurg'alarga ega. Qovurg'alarning ikkitasi chetki hisoblanadi. Mevadagi tuklar juda mayda, ular faqat lupa yoki mikroskop ostida ko'rinadi.
Mahsulot o'ziga xos xushbo'y hidga va shirin - o'tkir mazaga ega. XI DF ga ko'ra mahsulot namligi 12%, umumiy kuli 10%, 10% li xlorid kislotada yerimaydigan kuli 2,5%, singan va pishmagan mevalar 5%, boshqa efir moyli o'simliklarning xushbo'y hidli va arpabodiyon boshqa turlarining mevalari aralashmasi 1%. organik aralashmalar, jumladan, arpabodiyon poyasi aralashmasi va boshqa o'simliklarning xushbuy hid bermaydigan mevalari 1% hamda mineral aralashmalar va teshigining diametri 1 mm bo'lgan elakdan o'tadigan qismlar 1% dan oshmasligi kerak.
O'stirish texnologiyasi. Arpabodiyon uchun haydab ekiladigan va kuzgi ekin maydonlari to'g'ri keladi. Yerga kech kuzda haydashdan oldinroq 25-30 sm chuqurlikda yer gektariga 30 t gong va 40 kg fosfor o'g'itlari solinadi. Urug 1-2 chuqurlikka ekiladi. Gektariga 8-10 kg urug' sarflanadi. Bir tekis ekilishi uchun urug qipiqqa, qum yoki chirindiga aralashtiriladi va qator oralari 70 sm dan qilib ekiladi. Bahorda ekilganida urug 6-8 kunda unib chiqadi. Kuz va kech kuzgi ekishda urug'laming bir qismi ayozli kunlar boshlanguniga qadar unib chiqadi va maysalari to pgulbarg tarzida qishlaydi. Saqlab qolingan ekinlardagi maysalaming bir qismi to'pgulbarg holatida bo'ladi.
Arpabodiyonning parvarishi, o'toq qilish, yaganalash, begona o'tlarni yo'qotish va yerni yumshatishdan iborat. O'simlik to'plarining zichligi bir metrda 10-15 donadan bo'lishi kerak.
Mavsum davomida 6-7 marta sug'oriladi (may-1, iyun-avgust 2 tadan, sentabr-1). Tuproqning mexanik tarkibini hisobga olgan holda gektariga 500-600 kub metr suv sarflanadi. Birinchi yili vegetatsiya davomida arpabodiyon o'simligi gektar hisobiga 90-100 kg azot, 70-80 kg fosfor va 50-60 kg kaliy o'g'iti bilan oziqlantirish tavsiya qilinadi. Ikkinchi va undan keyingi yillarda arpobodiyon ekinzorida poya o'sib, gullay boshlashi davrida har gektariga 50 kg dan azot o'g'iti bilan o'g'itlanadi. Birinchi yili 2-3 marta kultivatsiya qilinadi, keyingi yillari shox- shabbalari birikib ketguniga qadar kultivatsiya qilinib, ayni vaqtda azot o'g'itlari bilan o'g'itlanadi. Har gektar yerdan o'rtacha 1,5 tonna saralangan urug' yig'ishtirib olish mumkin.
REFERENCES
1. Mustafoye.S.M. Botanika Toshkent, 2002.
2. G'.H. Hamidov, MX Akbarova, M.A. Davidov, M.R.Holiqulov "O'zbekiston asalli o'simliklari va asalarichilikning rivojlanish istiqbollari" - Farg'ona 2019.
3. Meliboyev S., Isroilov Z., Abdunazarov., Tursunova Sh. O'zbekiston florasida uchraydigan dorivor o'simliklar // Farg'ona nashiryoti 2018 yil.
