Научная статья на тему '“АРМОН АСИРАСИ” РОМАНИ БАДИИЯТИ'

“АРМОН АСИРАСИ” РОМАНИ БАДИИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
40
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
роман / бош қаҳрамон / образ / маҳорат / ўзига хослик / руҳият / характер. / novel / main hero / image / skill / peculiarity / mood / character.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — N. Xolmaxmedova

Мақолада Зулфия Қуролбой қизининг “Армон асираси” романи бадиий хусусиятларини таҳлил қилиш орқали ёзувчининг қаҳрамонлар характерини яратишдаги маҳорати, миллий романчиликка киритган янгилиги очиб берилган. Шу билан бир қаторда, “Армон асираси” романи мисолида мустақиллик даври ўзбек адабиёти романчилигидаги ўзгаришлар ва ўзига хос хусусиятлар ўрганилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LITERATURE OF THE NOVEL “АРМОН АСИРАСИ”

The article highlights the character creating skills and innovation on national literature of Zulfiya Kurolboy kizi on the example of novel “Captive of regret”. In addition, a novel “Captive of regret” is studied as the example with changes and specific peculiarities of prose in uzbek literature during the independence period.

Текст научной работы на тему «“АРМОН АСИРАСИ” РОМАНИ БАДИИЯТИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

"АРМОН АСИРАСИ" РОМАНИ БАДИИЯТИ Холмахмедова Нодира

Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат узбек тили ва адабиёти университети

укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7314566

Annotatsiya. Мацолада Зулфия Куролбой цизининг "Армон асираси" романи бадиий хусусиятларини та^лил цилиш орцали ёзувчининг ца^рамонлар характерини яратишдаги ма^орати, миллий романчиликка киритган янгилиги очиб берилган. Шу билан бир цаторда, "Армон асираси" романи мисолида мустациллик даври узбек адабиёти романчилигидаги узгаришлар ва узига хос хусусиятлар урганилди.

Калит сузлар: роман, бош ца^рамон, образ, майорат, узига хослик, рущят, характер.

ЛИТЕРАТУРА РОМАНА "АРМОН АСИРАСИ"

Аннотация. В статье на основе анализа романа «Пленница неисполненного желания» Зулфии Куралбай кизи раскрывается мастерство писательницы в воспроизведении характера и вклад в новшество национального романтизма. В дополнение к этому, примером романа «Пленница неисполненного желания» изучены изменения и специфические особенности прозы узбекской литературы в период независимости.

Ключевые слова: роман, главный герой, образ, мастерство, своеобразие, положение, характер.

LITERATURE OF THE NOVEL "АРМОН АСИРАСИ"

Abstract. The article highlights the character creating skills and innovation on national literature of Zulfiya Kurolboy kizi on the example of novel "Captive of regret". In addition, a novel "Captive of regret" is studied as the example with changes and specific peculiarities of prose in uzbek literature during the independence period.

Key words: novel, main hero, image, skill, peculiarity, mood, character.

Мустакиллик даври узбек адабиёти жанрлар борасида шаклланган тасаввурларни бузиши, яратилаётган асарларнинг назарий колипларга тушмаслиги билан характерланади. Зеро, ижод эркинлиги факат "нимани ёзишга эмас, балки "кандай ёзишга" х,ам тегишлидир. Истаганидай ёзиш эрки ижодий тажрибалар утказиш имконини беради. Зулфия куролбой кизининг "Армон асираси" романи шу жихдтдан ажралиб турадиган асардир. Унда "романтик тафаккур" яккол сезилмайди. Асарда оддий одамларнинг оддийдан х,ам жун ташвишлари акс этган. Романда миллат тарихи тараккиётининг х,ал килувчи боскичидаги улкан ижтимоий вокеалар, сиёсий эврилишлар эмас, балки уз мавжудлигини таъминлашгада ночор, кунини куришга зур бериб уринаётган, аммо шуни х,ам уддалай олмаётган кишиларнинг аянчли такдири тасвирланган.

"Армон асираси"да узлигини саклаш, уз киёфасига эга булиш имконига эга булолмаган одам, уни хдмиша турланиб-тусланиш, эшилишга мажбур этадиган вазият ва шу х,олатда тирикчилик утказишга мах,кум шахсларнинг мавжудлигидаги фожиавийлик ва уларнинг сезимларидаги титрама жихдтлар улкан хайрихох,лик билан тасвирланган. Айни

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТЕЯМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 7 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

вактда, асарда дар кандай баттол шароит дам чинакам одамнинг шахсиятидаги узак сифатларни узгартира олмаслиги акс этган.

Ушбу романда персонажларнинг табиати рудиятларининг экстремал долатларида энг яширин жидатларига кадар теран акс эттирилган. Асарда Зулфия ^уролбой кизи миллий адабиётимиз тажрибасида карор топган романий тартибларга унчалик риоя этавермайди. Одатда, романда даётдаги вокеаларнинг ижтимоий салмокка эга, кадрамон табиатини очишга хизмат киладиганларини саралаб тасвирлаш талаб килинади. Зулфия ^уролбий кизи эса вокеаларни мудим-номудимга ажратмайди, кадрамонлари характерини ута жун, майда ва датто, тубан маиший вокелик фонида курсатишдан дам тап тортмайди. Бу хил ёндашув, куп уринларда, образларнинг нидоятини очишда адибага кул келган.

"Армон асираси" асарида бош кадрамон деган атамага дар жидатдан мос келадиган образ йук. Романдаги бирор тимсолни дам йирик шахсият эгаси дейиш мумкин эмасдай. На асардан энг куп жой олган Насиба, на умри фожиалар гирдобида утган Дониш, на прототипи муаллифнинг узи дейиш мумкин булган Хулкар Армон, на кисматга аччикма-аччик яшаётган Бедзод ва на ёвузлиги билан дамманинг кунглига дадшат солиб тургувчи Талгат нафакат ижтимоий даётни узгартира олади, балки уз тирикчиликларини тузук йулга куя олишади. Уларнинг бирортаси дам кадрамон даражасига чиколмаган кишилар. Шунчаки кун кечириш яшаш булмаганидай, тирикчилик упконига ютилган одам кадрамон булолмайди. Кураётган кунидан юксак була туриб, узига муносиб кун куришни эплолмаган одам дам кадрамон саналмайди.

Хозирги купчилик романларда ялангоч мафкурадан ташкарида туришга интилиш кузга ташланади. Бугун романчи деч кимни деч кандай гояга даъват килмайди, йул курсатмайди. У олдингидагидай типик шароит ва умумлашма образларни эмас, исталган бир долатдаги дуч келган майда ва киёфасиз кимсаларни дам тасвир фокусига олаверади. Адиблар тургун характерлардан кура, узгарувчан рудий долатларни ифодалашга купрок интилишади. Зеро, дозир узгаришлар тинимсизлигидан бошка тургунлик йук.

Миллий романчиликда ожиз, кучсиз, азобларга мадкум индивидларни тасвирлаш тамойили кучайиб бораётганлиги уларнинг китобийликдан кутулиб, даётга якинлашишига сабаб булмокда. Чунки кеча бадиий эътибордан четда булган "кичкина одам"нинг кунгил олами аслида бепоён экани англаб етилди. Инсоний такдирларнинг эврилиши тарихи курсатмокдаки, "катта" билан "кичкина" одам уртасидаги оралик, купинча, бир карич дам чикмайди.

"Армон асираси" асарида фавкулотда долатга тушган одамларнинг таранг рудий долатлари, шу аснода уларнинг табиатидаги руй берган диссий-маънавий эврилишлар мадорат билан курсатилган. Жумладан, асарда йукчилик туфайли узбек аёлининг узидаги эзгу сифатлардан айрилиб бориш жараёни таъсирли акс эттирилган. Маънавият жуда юксак тушунча, лекин у узгармас ва тургун додиса эмас. Одамдаги маънавий сифатлар даётнинг узида, унинг таъсирида шаклланади, узгаради, юксалади. Романда тугри йулга куйилмаган даёт одамнинг моддий долатидагина эмас, балки маънавий-ахлокий сифатларига дам салбий таъсир курсатиши мумкинлиги билгичлик билан курсатилган.

Зулфия ^уролбой кизи тимсоллар модиятини ёркин акс эттирадиган кирраларини яхши билади. Шунинг учун дам у Насибанинг рудиятидаги эврилишни биргина овоз детали оркали тулик курсата олган. Романда соддагина Насиба узини текширадиган, хатти-даракатларини тафтиш киладиган уй кишиси сифатида тасвирланади. Насиба

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

тимсолида адоксиз машаккат, сунгсиз азоблар дам эзгуликка умид ва одамларга ишонч туйгусидан айиролмаган узбек аёли тасвирланади. Оиласи тинчлиги, болалари соглиги, эрининг хотиржамлигинигина уйлайдиган бу аёл дунё муаммоларини дал этишни даъво килмайди, шодона даётни орзу килмайди, одам катори яшашнигина истайди, холос. У кадрамон дам, донишманд дам, буюк дам эмас. Лекин у одамнинг тириклиги факат азоблардан иборат булиши мумкин эмаслигини билади, одамларга ишонади ва эзгу кунлар келишига чиндан умид килади. Ана шу умиди уни улуглайди. Зеро, шайтон ва унинг йулидан кетаётганларгина умиддан мадрумдирлар.

Асар бошида Насибанинг кунлик даёти билан танишамиз. У дар кандай узбек аёли сифатида эрига садокатли, медрли инсон сифатида гавдаланади. Бирок асарда Насибанинг уй-хаёллари ва кечинмалари, вокеаларга булган рудий долатлари тулик ёритилмайди. Вокеаларга булган муносабатини эътиборга оладиган булсак, Насиба характери дам тулик очиб ташланмайди. Ёзувчи хулоса чикариш ва унинг рудий долатини англаб етишни китобхоннинг узига колдиради. Биз асарни укир эканмиз, Насиба якинда уч хонали уйни икки хонали уйга алмаштириб уз карзларини тулаган, бирок келажагини яратиш учун кулида колган пули етарли эмаслиги аёнлаша боради. Биз бу долатларни Лола опа исмли аёлнинг Насибанинг уйига келиши ва ундан карзини талаб килиши оркали билиб оламиз. Насиба асар бошида уз карзларини тулашга астойдил киришади. Х,атто рузгорини тебратиш учун эски кийимлар бозорига чикиб савдо килишга мажбур булади. Турмуш уртоги бор булса-да, бирок Насиба унга суяна олмайди. Натижада унинг рудиятида узгаришлар содир була бошлайди. ^ачонлардир эрини бутун жадонда ягона суянчик тог сифатида курган булса, аста-секинлик билан Донишга булган муносабати узгара бошлайди. Унинг дар доим ичиб келиши, рузгор тебратиш учун карзга ботиши, Насиба берган пулни угирлатдим деб уйига келиши Насибани буткул узгартиради. У бозорга чика бошлагандан сунг эса Донишга умуман ишонмай куяди. Уни кулига пул беришни истамай колади. Кейинчалик бу ишидан пушаймон булади ва килган ишининг гуноди сифатида Талгат исмли бегона эркакни бокишга узини мажбур деб дисоблайди.

Ёзувчи Насибанинг рудий долатини чизишдан кура хатти-даракатлари оркали унинг рудий долатини бера бошлайди.

"- Пулни... йуцотиб... цуйдингизми?...

Корачицлари кенгайиб кетган Насиба да^шат ичида пичирлади.

- Олдириб... цуйдим... - ерга цараганча мингирлади Дониш, хаёлида эса: "Чинданам куппа-кундузи тунаб кетди-ку, Жамшид!.." дегануйниутказди.

- Шурим цурсин...

Юзи цордек оцарган аёл деворга бе^ол суянди. Бир дацицадан кейин пешонасида реза-реза тер томчилари пайдо булиб, лаблари атрофи кукариб тез-тез, цисца-цисца нафас ола бошлади"(3, с. 55).

Ушбу парчадан куриниб турибдики, Насиба охирги колган пулларини Донишга берган, бирок Дониш дар сафаргидек Насибани алдайди. Насибага эса бу охирги томчи булиб куйилади ва бу долатни бошка кутара олмайди. Шу сабаб унинг адволи узгаради.

Ранги окариб тез-тез нафас ола бошлайди. Узини ёмон дис этади. шу адволда дам

Донишга деч кандай суз айтмайди. Тонгга якин адволи бироз яхшиланади ва аёл уз ишлари билан банд булади. Адиба аёлнинг адволини курсатиш учун дам мимикадан

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

унумли фойдаланади. Укувчи эса уз навбатида Насибанинг ахволини куз олдида жонлантира олади.

Олдин асарлардаги адабий тимсоллар уз номига мувофик тарзда тимсол буларди. Яъни бадиий асарда тасвирланган персонаж кимларнингдир умумлаштирилган образи, кандайдир ижтимоий катламнинг вакили саналарди. Эндиликда адабий образ факат узининг тимсоли, факат узининг вакили холос! Бадиий асарда одамни туданинг вакили эмас, битта ва бетакрор шахс сифатида акс эттириш, унда бирор ижтимоий катламга хос хусусиятни эмас, балки ёлгиз унгагина тегишли яхши-ёмон сифатларни тасвирлаш шу хил эстетик натижага олиб келди.

Бу жихдтдан Дониш тимсоли жуда характерлидир. Уни тушуниш ва ёклаш канчалар кийин булса, коралаш ва рад этиш хам шунчалар мушкул. Бу персонаж табиатини белгилашда ёзувчи позициясининг ноаниклигидан эмас, балки асарда одам табиатидаги узгарувчанлик ва баркарорликнинг тугри кузда тутилганидандир. Гарчи, романда Донишнинг утмиши бир кадар ёркин рангларда эсланса-да, аслида табиатидаги бетайинлик, ожизлик, кийинчиликларга бетокатлик унинг хар бир хатти-харакатида уч бериб туради. Адиба шу тимсол мисолида узгани туймок ва тушунмок билан унинг учун биргина амалий кадам куймок уртасида чексиз масофа борлигини курсатади.

Асарни укиш жараёнида Дониш олий маълумоти булса-да, боши берк кучага кириб колишига сабаб булган вокеалар замирига англай бошлаймиз. Дониш качонлардир инженер булиб ишлаган, бирок заводнинг банкрот холатига келиши сабабли у ишини ташлаб чикиб кетишга мажбур булган булса, иккинчи холатда угли Фаррухнинг оёги синиб шифохонага ётиши ва унинг соглигини тиклаш учун анча карзга ботиши билан белгиланади. Бундан ташкари унинг огир ахволда колишига бузук машинани олиб кун куриш учун харакат килишида хам кузатса булади. Дониш хар доим огир ахволга тушса хам ундан керакли хулоса чикара олмайди. Натижада кундан кунга ахволи огирлашиб хеч кандай ишга ярамайдиган, бирор сум кулига тушса пивохурликка чопадиган одамга айланади.

Дониш шу ахволга етадики охир-окибат узининг ёлгонига узи хам ишона бошлайди. У Насибага руйи-рост, бор хакикатни айта олмайди. Яъни, ишдан кетганлиги ва бошка ишга жойлаша олмаганлиги, бекорчи инсонга айланганлиги кабилар. Бир ёлгон иккинчи ёлгонни етаклайди. Натижада охирги пулларидан хам айрилади.

^исмат ва инсон муносабати хакидаги бахс романнинг бошидан охиригача давом этади. Асардаги хар бир кахрамоннинг такдири уша муносабатларнинг бирор йусинда намоён булишидир. Роман кисматни кутиб ётишини эмас, балки уни муносиброк килиш учун тинимсиз интилиш, кийинчиликлар огушида тозариш кераклигига укувчини ишонтира олади.

"Армон асираси"да миллий романчиликка янгилик булиб кушиладиган жихатлар анчагина. Зухра, Талгат, Насиба, Хулкар ва айникса, Дониш каби персонажларни узбек адабиётидаги янгилик дейиш мумкин. Худди хаётдаги ва кисматдаги каби бу образларнинг тутумларини хам олдиндан башорат килиб булмайди.

Зулфия ^уролбой кизининг романи ижтимоий роман эмас, чунки у катламни эмас, шахсни тасвирлашни максад килиб куйган. Одам алохида бир кадрият эмас, балки шунчаки ишлаб чикарувчи ёки истеъмолчи даражасига тушган шароитда унинг кизикишу интилишлари хам майдалашиб кетиши асарда таъсирли акс эттирилган. Одам хакида

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

шафкатсизлик билан айтилган мехр кушиги булмиш бу роман етилган яранинг йирингларини ситиб чикариши зарурияти каби мажбурий аёвсизлик махсули булган битикдир. Адоксиз инсоний дардлар хакида шавк билан ёзилган мазкур асар хар бир укувчини уз хатти-харакатлари хакида уйлашга ундайди.

REFERENCES

1. Жахон адиблари адабиёт хакида. -Т.: Маънавият, 2010. 127-бет.

2. Йулдошев Ёник суз. -Т.: Янги аср авлоди, 2006 й. 130-131-бетлар.

3. ^уролбой кизи З. Армон асираси. - Тошкент: Янги аср авлоди. 2009. - Б. 301.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.