CC BY
3Наласа авылын тасвирлаган язма минем атием - Малавез авылыныц (хазер Башкортстандагы шаЬар) Рахматуллин Габдулла Гали улы тарафын-нан язылган. Ул 1896 елда урта халле крестьян гаиласенда туган, аца 10 яшь чагында атисе вафат булган. Шуннан сои ул елкан абыйсы тарбиясенда калган. Бала чагында терле саудагарларда хезматче вазыйфала-рын утаган, ялланып утын кискан. Уса бар-ган саен абыйсы белан берга балта остасы эшена ейранган, мичлар чыгарган, укыган.
Белем алуга булган кечле омтылышы аркасында «кешелекка чыккан»: башлан-гыч татар-башкорт мактабенда мегаллим-лек иткан, Малавез рус урта мактабенеи елкан сыйныфларында математика укыт-кан. Соирак шунда ук директор итеп бил-геланган. Читтан торып Башкортстан педагогия институтыныи математика буле-генда укыган.
Этием узенеи куиел юмартлыгы, ара-лашучан холкы Ъам узе белганнарне баш-каларга да ж;иткерерга омтылышы кечле булу натиж;асенда ж;амагать эшена да актив тартылган. Малавез Ьам аиа якындагы
I
тебакта уз телаге белан мадани-агарту эшчанлеге ж;аелдерган. Уиышлы эш алып барганлыктан 1928 елныи 1 августында Башкортстан Республикасыныи башка ак-тивистлары белан берлекта Казанга, «Урта Идел миллатларе магариф хезматкарларе-неи» ике айлык белем кутару курсларына ж;ибарела. (Курслар Комлев урамындагы Хезмат сараенда урнашкан булган*). «Культура революциясе»неи максатларын тормышка ашыру юналешенда натиж;але эшлаучеларне кызыксындыру чарасы бу-ларак Ъам курсантларныи фикри аи-белем офыкларын кииайту ечен укуныи соигы ат-насында Маскауга таныштыру сафаре оештырылган.
Шул вакытта курган-белганнарен ати-ем кендалегена язып барган. Кендалекта курсларныи эшен кии яктыртмыйча, атием купчелек игътибарын узе ечен кызыклы вакыйгаларга Ъам очрашуларга, табигать-
* Хазер Мештари урамындагы 9 йорт. Буген анда Татарстан Республикасыныи профсоюзлар федерациясе урнашкан.
ней ямьле манзараларын, архитектураны тасвирлауга юналткан.
Кендалек язмалары гадати шакмаклы дафтарнеи 38 битена гарап харефларе белан татар теленда теркалганнар. Кенда-лектаге язулар Совет даулатен тезунеи башлангыч чорындагы татар милли зыялы-ларыньщ беренче буыны вакиленеи куза-туларе буларак игътибарга лаеклы. Мон-дый равештаге исталеклар куп тугел Ъам алардагы Ъар фактныи терле дараж;адаге иж;тимагый Ъам фанни аЬамияте бар.
Этиемнеи беркайчан да партия-фаланнарда агъза булып тормаганлыгын Ъам ул 1938 елда вафат булганнан сои ип-ташларенеи хатираларена караганда, ан-дый омтылышы да булмаган. Ул, уз вакы-тына кура, хер фикерле, уткен телле, бул-ган, шул сабапле хезматенда терле кыен-лыклар Ъам хакимият аЬелларе белан мегамалада авырлыклар да кичерган.
Кендалекне матбугатка азерлаунеи уз ж;айсызлыклары бар. Ии беренче анда тер-калган вакыйгаларны ачыклауда ярдам итарлек затларныи куптаннан якты денья-
дан киткан булулары. Эниемнеи кагазьла-ре арасыннан кендалекне табып алганда (1995 елда) ул да фани денья белан хуш-лашты, аныи ярдаменнан да махрум кал-дык. Энием - Рахматуллина Хершида Сирами кызы (кыз фамилиясе - Сагыйтова) тумышы белан накъ шул Наласа авылын-нан иде. Аныи атисе - Сирами Сагыйть улы Бакиров Ъам анисе - Майсара Сабит кызы 1903 елда Малавез авылына кучеп килганнар. Кендалекта айтелганча, Майсара аби 1918 елда ире вафат булганнан сои Наласага (а анда 12 ир туганы яшаган) кай-ткан.
Этием ж;ай чыгудан файдаланып, 1928 елда бианасы Майсара янына Наласа авы-лына барган булган.
Редакциядэн: чыганакныи теп несха-сенда очрый торган диалекталь фонетик узенчалеклар бугенге татар адаби телена якынайтып бирела. Курсив белан курсател-ган сузлар чыганакта кирилл харефларе белан рус теленда язылган. Кайбер тыныш билгеларе безнеи тарафтан есталде.
Г. Г. Рэхмэтуллин кендэлегеннэн
[15 б.] 8 нче сентябрь
Кен я^гырлы — кез. Арчага барырга билет алып кайттым. Консультациядэ доклад ясарга туры килде. Конферен[ция]дэ дэ ясыйсы* була. Кичке 9 ярымда вокзалга тештем. Халык куп, утырырга урын юк. Унберне сугарга 20 минутта поезд кузгалып китте. Вагонда кеше куп. Ми^а каршы матур гына еч кыз-хатын. Вузга керергэ килгэннэр булырга кирэк. [16 б.] Ахрысы имтихан бирэлмэгэннэрдер, кайтып баралар. Бер авыл марж,асы алмалар, помидорлар алган. Ахрысы марж,а халкы шундый нэрсэ белэн файда итеп йери булырга кирэк: гел шул алмадыр, помидордыр турысында сейлэшэлэр — нинди сортлар була, ни хак, ничек кыш саклап чыгарырга Иэм башкалар. Ирлэр дэ бар, лэкин алар бер дэ сейлэшмилэр. Марж,аларым кузлэрен йомгалый башладылар — йокылары килэ бахыр-ларны^.
Йокылы-уяулы бара торгач сэгать 2 нчедэ Арчага килеп ж,иттем. Ку^елсез ыстанса икэн. Халыкньщ кубрэге камасыз бурекле татарлар. Буфетта байтак халык ашап-эчеп уты-ралар. Сэгать 3 тэ Наласага киттем бер урысны яллап. Арча шэИэрен, Бирэзэ авылын утеп киттек. Шунысы гаж,эп: Бирэзэдэ бер генэ эт тэ ереп чыкмады. Иртэнге намаз ал-дыннан Наласага килеп ж,иттем. Эбилэрне^ ее бик ансат табылды: тыкрыкларыннан гына килеп тешкэнбез икэн. 2 ятажлы1 ейдэ ут бар иде, шуннан сорасам (Ми^лебай картныщ ее. Ул карт со^ыннан — кендез Мэйсэрэ эбигэ куп сэлам эйтергэ кушты. Эбине эллэ кайдан алып кайткан вакытта эбине^ 2 кукэйне^ берсен тешереп калдырганлыгын, кире барып алыйк дип елавын сейлэде. Эби ул вакытта 5 яшьлэрдэ булган), каршыдагы йорт-ны курсэттелэр. Тэрэзэне каккач та эби уянып тэрэзэдэн карады, танымады, бер хатын-ны уятты. Ул хатын чыккач уземне^ кем икэнлегемне эйттем. Ул ирен уятты. Эби торып утырган. Каршысына барып тордым. Танымаска итэ. «Таныйсыщмы?» дип дэштем. Бераз торгач: «Габтулла** [17 б.] киявем тугелме со^, ж,аным?» диде. Шуннан мин курештем. Еларга итэ, яше чыкмый. Яхшы борчылган, лэкин узен узе яхшы йертэ. Колакка ката баш-лаган, шулай да ишетэ эле. Чэй янында сейлэштек, ике сузне^ берсендэ безне^ якта торган вакытларын исенэ тешерэ. Сагына икэн. Кучтэнэчлэргэ бик шат булды. Бетенесен
* Текстта: ясар ди. ** Текстта шулай.
2бо:
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
ж.ыюп (чэйдэн co^) caндыгынa caлып куйды. Mинa шыпыpт кынa: «Шyлaй итми 6улмый» ди. Myнчa кepeп ятып ял иткэч, Haлacaны куpepгэ чыгып киттeм.
НАЛАСА АВЫЛЫ
Tиpэн чoкыpдaн aгa тopгaн кeчкeнэ, aшa aтлaп чыгapлык eлгa бeлэн икeгэ aepылa икэн (eлгa дигэнeм aвылньщ югapы oчыннaн чыгып aгып китэ тopгaн чишмэ). Чишмэнeн бyeннaн бyeнa ^выл бeткэнчe) икe яклaп eянкe, тупыл, нapaт hэм ycaк шикeллe эpe aгaч-лap уceп yтыpa. Шуныщ бeлэн бу тиpэдэгe eйлэp, aгaчлap acтындa, кумэк дaчaгa oxшaп yтыpaлap. Moндa яз кeнe бик мaтyp бyлa тopгaндa hэм шyлaй ди*. Koшлap caйpый ди, бaлa-чaгa, яшьлэp чишмэ бyeндa бyлaлap ди. 6злeкceз чишмэгэ тeшкэн xaтын-кызлap oчpый. Aяклapындa aп-aк тyлa oeк бeлэн чaбaтa, тaтapчa тeгeлгэн, ыштaнгa кыcтыpылгaн кулмэк, aньщ ecтeннэн бapыcындa дa aлъяпкыч, бaшлapынa aк яулык ecтeннэн кызыл фpaнcyз яулык caлып ж1ибэpэлэp икэн. Apaдa бик мaтypлapы oчpый.
[1S б.] Mин яypyпaчa киeнгэн бyлгaнгa микэн, бep дэ кaчмыйлap hэм кузлэpeннэн югал-ткaнчы кapaп кaлaлap. Moндaгы xaтын-кызлap Kaзaнньщ узeндэгe шикeллe кaмыт aяклы, capы йeзлe тугeл, тaзa гэудэлe, янып тopгaн битлeлэp икэн. Ямьceзлэpe дэ бap индe, элбэттэ. Чишмэдэн киpe мeнeп шул буй ypaм бyйлaп китгем. 6йлэp aвылчa бик мaтyp-лap, гeл тaктa бeлэн ябылгaннap. Уpaмдa, йopтлapындa2 бep чуп эcэpe тaпмaccьщ. вйгэ якын гынa кэбэннэp3 eeлгэлэгэн. Бaйтaк йopтлapдa capык йoны aлaлap, aлынып бeткэн-нэpeн ялaнгa кyaлap. Иpлэp йopт тиpэceндэ бyлaшaлap, capык бaшы тoтып yтыpaлap (кичэ генэ янгыф бyлгaнгa ялaнгa чыкмaгaннap. Иpлэpнeн бapыcындa дa дияpлeк aп-aк aлъяпкыч), hэpбep eйнeн йopтындa кaбык кeймэлe бaлaлap apбacы бap — яшь бaлaлap-ны ялaнгa тapтып aлып бapy eчeн энэ бep иp тыpмaлы чaлгы кутэpгэн, xaтыны кeймэлe apбaгa aк чыбылдык кopып бaлacын тapтып бapa. Kyлындa тeeнчeк бap. Бoлap ялaнгa бapaлap — нэкъ «Aзaт xaтын»4 дaгы кeбeк.) Бу ypaмдa бep мэчeт бap. Aвылны чыккaч зиpaт. Шуныщ apтындa улэнгэ уты^дым. Kapшыдa мaтyp тyгaйлык (эчeлeк** бyлыpгa киpэк), apыpaк чыбыpдaгaн*** шлтэ чумэлэce. Унгapaк тay битeндэ я^ чыгып килэ тopгaн apыш бacyы. Keн тымык. Koяш apкaны кыздыpa. Бaлa-чaгaлap ж1ыpлaшып aткa бapaлap. Элe-гeчэ xaтын-кызлap кeлeшэ-кeлeшэ йoнын aлгaн capыклapны кeтугэ илтэлэp. Keлтэлэpгэ кузнe тeшepмэгэндэ, нэкъ aпpeль чиcлacы кeбeк. Meнэ кaйдaгы aвыллapгa кapaп Tyкaй «Me^ кaбaт ямьлe вэ xyш» дигэн икэн ул! Шyлaй икэн шул — мaтyp икэн, ямь^ вэ xyш hэм [qэpтлe] икэн.
[19 б.] Бeздэгe aвыллap бу aвылгa кapaгaндa чуплeк oяcы икэн!
15 минyтлap чaмacы yтыpгaч, эбилэp ypaмынa тeшу ниятe бeлэн, зиpaт apтыннaн киттeм. Зиpaтньщ apкылыcы йeз caжин, бye 200 caжин тиpэce бap. Зиpaт пaлaвaй тaктaб бeлэн эйлэндepeлeп (кape6) aлынгaн. Иxaтaгa 20 яшь ди. Шyлaй бyлyгa кapaмacтaн нэ дэ бep гeнэ тaктacын cyыpып aлcыннap, нэ дэ бepce тeшeп ятcын. Иxaтa эчeндэ rapara^, кaeн, ycaк aгaчлap poщa фopмacындa уceп yтыpaлap. Yлэнe шay ж.илэк^к], - бep cуздэн - зиpaт бик мaтyp. Шуныщ бeлэн бу зиpaт бaшкa зиpaтлap биpэ тopгaн впeчaтлeниeнe hич биpми — зиpaт икэнлeгeн дэ oнытacьщ. Aгaчлapньщ — бифэк тэ кapaгaйлapньщ — 20 [шэ^ йeклeлэpe бapдыp. Mэчeткэ 1-2 киceп яккaннap (кapтaйгaннapын). Бик эpeлэpe бул-гaн шикeллe, мoлoдняклap дa бap. Aчлык eллap, xyж1acызлык eллap мoндa дa бyлгaн, элбэттэ. Шyлaй бyлyгa кapaмacтaн, нэ дэ бep гeнэ киceлгэн aгaч тeбe бул^н! Шyшылap-гa кapaп Haлaca тaтapлapыньщ ни дэpэж1эдэ aккypaтный, диcциплинaлы, яxшы xoзяй-cтвeнник икэнлeклэpeн куз aлдынa китepeп бyлa hэм бeздэгe xaлыклap бoлapгa rapara^ дa эллэ нинди aзгын, тубэн, гoмyмэн эшэкe булып кaлaлap.
Зиpaтны эйлэнгэч нэкъ эбилэp ypaмынa килeп тeшэceн икэн. Бу ypaмдa дa шул ук фopмaлap, шул ук тaзaлык, шул ук куpeнeшлэp. Икe ypыc eй тYбэceн ямь-яшeлгэ буйый-лap. Aвылньщ бу eлeшeндэ бepдэнбep тимep бaшS.
^чкэ тaбa кeн бoзылды. Шaбыpдaп янгыф явa.
[20 б.] 10 нчы ceнтябpь
Бaш aвыpтa. Keн бoлытлы, caлкын, ж,ил. Kунeлceз. Янгыф булгак^^н Cэpдэ9гэ aлып бapмыйлap — юл бик нaчap ди. Эч пoшa. Шул xэтлe ку^лгаз, мoжнo c yмa coйти. Cэгaть 12 лэpдэ кeн эзpэк aчылды. Эби бeлэн Cэpдэгэ киттeк. Япoн10 aтaлapынa тeштeк. Cэлим-ж1aннapгa бapдым.
11 нчe ceнтябpь
Cэpдэ дэ Haлacaгa oxшaгaн. Aньщ тypыcындa язып тopмыйм. Cэгaть бepдэ кaйтып киттeк. Я^ыф явып тopa. Kaйткaч бaбaйлapньщ энeлэpeнэ чэйгэ кepeп чыктык. Эч пoшa
* Демланец тезелеше бyтaлчык. ** Cyзнец ма^натен aчыклaп бyлмaды. *** CYЗнец мaгънacен aчыклaп бyлмaды.
АРЧА РАЙОНЫНЫЦ НАЛАСА АВЫЛЫ 1928 ЕЛДА
— улэм инде. Аш ашагач (сэгать 5 лэрдэ) Ж,эмалетдин малае белэн ыстансага чыгып киттек. Бар да озата чыктылар. Я^гыр да явыбрак тора, салкын, ж,ил, пычрак — ирек-ледэн Иич юлга чыгарлык тугел. Ут алганда малай мине ыстансага тешереп, узе кайтып китте.
Вокзал тулы камасыз бурек кигэн яшьлэр. Болар наборга11 бара торган яшьлэр, имеш.
Поезд иртэнге сэгать 6 да гына китэ торган булганга, вокзалга якын землянкада тору-чы бер татарларга кереп ятарга туры килде. Боларга минем кебек поезд кетучелэр чара-сыздан кереп куналар [21 б.] икэн. Бу ей экиятлэрдэ очрый торган караклар ее кебек: тэбэнэк кенэ, кечкенэ генэ, ж,иргэ казып ике такта арасына туфрак тутырып ясаган ей. Стенасына кэгазь йэбештерелгэн булган, лэкин ул зур-зур кисэклэр белэн кубып тешкэн булганлыктан, ала-кола булып тора; кэгазь арты тулы таракан, пэрэвезлэр йереп торган-га курэ езлексез кыштыр-р-р-р итеп тавыш чыгып тора. Бер стена буенда сэке бар, лэкин ул бик тар булганлыктан аякны сузса^, аяк тездэн алата асылынып тора. Шулай булуга карамастан башка кеше килеп алгалаганчы, шунда менеп ятарга туры килде. Бер янымда Казанга баручы, ак алъяпкыч бэйлэгэн бер карт, икенче янымда бер исерек татар сугенэ-сугенэ гырылдап йоклый — башка кешегэ урын калмады. Хуж,адан бер мендэр кисэге сорап алдым. Аска-нигэ бер нэрсэ юк. Шулай итеп сэгать 5 кэ хэтле, саташа-саташа, йокылы-уяулы, тенне уткэрдем.
Казанга 12 сендэ иртэнге сэгать 9 да кайтылды.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Ятажлы - этажлы, катлы.
2. Иорт - биреда: ишек алды.
3. Кабаннар - кибаннар.
4. 1926 елдан Казанда татар теленда нашер ителган журнал. 1991 елдан «Сеембика» исеме белэн чыга.
5. Палавай такта - идан тактасы.
6. Ягъни, дуртпочмак формасында айландерелеп алынган.
7. «Карагай» сузенеи биреда «нарат» магънасенда кулланылган булуы мемкин.
8. Ягъни, тимер (калай) туба.
9. Татарстанныи Арча районындагы авылларныи берсе.
10. Автор туганнарыныи авылдагы кушаматы булса кирак.
11. Ягъни, армияга каралырга.
Статья доктора исторических наук М. Рахматуллина (Москва) посвящена публикации отрывка из дневника А. Г. Рахматуллина - представителя первого поколения провинциальный национальной интеллигенции советского периода. Автор дневника в 1928 г. в числе других активистов-общественников Башкирии был направлен в Казань на двухмесячные центральные курсы «Рабпроса Средне-Волжских национальностей». Пользуясь случаем, А. Г. Рахматуллин посетил своих родственников, проживавших в деревне Наласа Арского кантона (сегодня - Арский район) Татарстана и описал свои наблюдения в дневнике.
Мэргэн Рахматуллин,
тарих фэннэре докторы
РЕЗЮМЕ
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
