Научная статья на тему 'ҲАРБИЙ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ВА ИНСОНИЙ ФАЗИЛАТЛАР (ШАРҚ МУТАФАККИРИ ФОРОБИЙ ҚАРАШЛАРИ МИСОЛИДА)'

ҲАРБИЙ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ВА ИНСОНИЙ ФАЗИЛАТЛАР (ШАРҚ МУТАФАККИРИ ФОРОБИЙ ҚАРАШЛАРИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
144
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
фазилат / маърифат / инсонпарвар / дунёни билиш / таълим / тарбия. / qualities of man / enlightened / humane / knowledge of the world / education / upbringing.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — A. Muinov

Мазкур мақолада ўрта аср шарқ мутафаккири, файласуф ва энциклопедист олими Абу Наср Форобийнинг педагогик қарашлари кўриб чиқилган. Алломанинг инсон фазилатларига нисбатан қарашлари ҳамда ёш авлодга таълим-тарбия бериш жараёнини ташкиллаштириш бўйича фикрлар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MILITARY EDUCATION AND HUMAN QUALITIES (ON THE EXAMPLE OF THE VIEWS OF THE EASTERN THINKER FARABI)

This article examines the pedagogical views of the medieval oriental thinker, philosopher and encyclopedist Abu Nasr Farobi. His views on human qualities and the organization of the educational process of the younger generation are discussed.

Текст научной работы на тему «ҲАРБИЙ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ВА ИНСОНИЙ ФАЗИЛАТЛАР (ШАРҚ МУТАФАККИРИ ФОРОБИЙ ҚАРАШЛАРИ МИСОЛИДА)»

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

ХДРБИЙ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ВА ИНСОНИЙ ФАЗИЛАТЛАР (ШАРЦ МУТАФАККИРИ ФОРОБИЙ ЦАРАШЛАРИ МИСОЛИДА)

Муинов Алишер Мусинович

Чирчик ОТ^МБЮ Гуманитар фанлар кафедраси катта укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.6983604 Аннотация. Мазкур мацолада урта аср шарц мутафаккири, файласуф ва энциклопедист олими Абу Наср Форобийнинг педагогик царашлари куриб чицилган. Алломанинг инсон фазилатларига нисбатан царашлари уамда ёш авлодга таълим-тарбия бериш жараёнини ташкиллаштириш буйича фикрлар ёритилган.

Калит сузлар: фазилат, маърифат, инсонпарвар, дунёни билиш, таълим, тарбия.

ВОЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ И ЧЕЛОВЕЧЕСКИЕ КАЧЕСТВА (НА ПРИМЕРЕ ВЗГЛЯДОВ ВОСТОЧНОГО МЫСЛИТЕЛЯ ФАРАБИ) Аннотация. В статье рассматриваются педагогические взгляды крупнейшего представителя средневековой восточной философии, ученого-энциклопедиста Абу Наср Фараби. Охарактеризованы его взгляды на вопросы познавательной деятельности человека, формирования нравственности, а также другие проблемы организации образовательного и воспитательного процесса. Сделан вывод о роли великого мыслителя в духовном прогрессе человечества.

Ключевые слова: качества человека, просветитель, гуманист, нравственность, познание, обучение, воспитание.

MILITARY EDUCATION AND HUMAN QUALITIES (ON THE EXAMPLE OF THE VIEWS OF THE EASTERN THINKER FARABI) Abstract. This article examines the pedagogical views of the medieval oriental thinker, philosopher and encyclopedist Abu Nasr Farobi. His views on human qualities and the organization of the educational process of the younger generation are discussed.

Keywords: qualities of man, enlightened, humane, knowledge of the world, education, upbringing.

КИРИШ

Мамлакатимизда харбий сохада боскичма-боскич олиб борилаётган ислохотларнинг пировард максади - ^уролли Кучларимиз нафакат инфраструктураларнинг тузилмаси, курол-ярог, хдрбий техника хамда микдор жихатдан хозирги замон талабларига жавоб берадиган харбий хизматчилар, балки мамлакат мудофаа кобилиятини белгилаб берувчи мухим омиллардан булмиш шахсий таркибнинг таълим-тарбиясига хам катта эътибор каратилмокда. Республикамиз Президенти, ^уролли Кучлар Олий Бош ^умондони Ш.М.Мирзиёевнинг "Биз таълим-тарбия тизимининг барча бугинлари фаолиятини бугунги замон талаблари асосида такомиллаштиришни узимизнинг биринчи даражали вазифамиз деб биламиз" дея таъкидлаган сузлари бунинг яккол ифодасидир.

Х,арбий хизматчиларга таълим-тарбия беришда нафакат Мудофаа вазирлиги тизимида кабул килинган норматив хужжатлар, балки миллатимизнинг бой тарихи, шу билан бир каторда утмишда яшаб ижод этган, Урта Осиёда Биринчи ва Иккинчи Ренессансга асос солган буюк алломаларимизнинг сунмас меросларидан хам харбий таълим-тарбия жараёнида унумли фойдаланишимиз даркор. Бу борада Президантимиз

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Ш.М.Мирзиёевнинг "Биз уз олдимизга мамлакатимизда Учинчи Ренессанс пойдеворини барпо этишдек улуг максадни куйган эканмиз, бунинг учун янги Хоразмийлар, Берунийлар, Ибн Синолар, Улугбеклар, Навоий ва Бобурларни тарбиялаб берадиган мухит ва шароитларни яратишимиз керак" деган сузлари ^уролли Кучлар сафида хизмат килаётган харбий хизматчилар учун хам долзарбдир.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Урта аср ижтимоий-фалсафий фикр тараккиёти мутафаккир Абу Наср Форобий номи билан боглик булиб, унинг инсон камолоти хакидаги таълимоти таълим-тарбия сохасида катта ахамиятга эга. Машхур юнон файласуфи Арастудан кейин Шаркда уз билими, фикр доирасининг кенглиги билан ном чикарган Форобий хакли равишда "муаллими соний", яъни, "иккинчи муаллим" номига сазовор булган.

Форобийнинг фикрича инсон ижтимоий мавжудот булиб, бошкалар билан мулокотда ижобий ёки салбий хислатларни эгаллайди.

Аллома инсоний фазилатларни туртга булади. Булар - назарий фазилатлар, тафаккур фазилатлари, яралма (хаёт жараёнида вужудга келувчи) фазилатлар ва амалий санъат (касб) фазилатларидир[1]. Назарий фазилатлар деганда, мутафаккир фикрича, акл ёрдамида нарса ва ашёлар хакида тушунчани хосил килиш назарда тутилади. "Назарий билимлардан хосил килинадиган тушунчалар узок ва чукур тушуниш, текширув, кашф-ижод, таълим олиш ва бошкаларга таълим бериш йули билан кулга киритилади"- дейди Форобий.

Фикрий фазилатга келсак, мутафаккир улар ёрдамида фойдали ва гузал фазилатлар кулга киритилишини айтади. У айни бир вактда инсонда тугма хислатнинг мавжуд булишини "Фозил одамлар шахри" асарида алохида таъкидлайди. Назарий, фикрий ва тугма фазилатларни бир-биридан ажратиб булмайди. Улар бир-бирини тулдиради.

Асосий инсоний фазилатларни одам машк килиш, иш-харакат, таълим-тарбия, кучли ирода, машаккатли мехнат оркали кулга киритади. Мутафаккир касб-хунар ва санъат инсоннинг тугма фазилати эмаслигини таъкидлайди. "Энди инсоннинг касб-хунар ва санъатдаги фазилатига келсак, - дейди Форобий, - бу фазилат тугма эмасдир, акс холда унинг фикрий фазилатида мутлако куч ва улуглик булмас эди. ... назарий ва буюк фикрий фазилат, улуг тугма фазилат ва улуг (касб-хунар) фазилати, одат-малака булиб колган одамда бу фазилатлар иродани хосил килишнинг ва одамга айлантиришнинг сабаби булади".

Олимнинг фикрича, инсоний фазилатларни эгаллашдан максад етук камолот ва бахт-саодатга эришишдир. "Х,акикатда хар бир борлик хеч сузсиз уз вужудига узига хос булган мартаба - энг юксак камолотга эришиш учун борликка келган. Инсон учун хос булган бу камолотнинг номини энг етук бахт-саодат деб аталади. Бу бахт-саодат шу юксак камолотга эришиш йулида булган хар турли жузъийларни узида бирлаштиради: бу жузъийлар шу энг етук бахт-саодатга олиб борувчи фазилатли санъат (касб-хунар)лардир.. Халкларни ва шахар ахлларини тарбиялаш учун касб-хунарни эгаллаш ва камолотга эришишга уз ихтиёрларича хавас билан интилган кишилар хакикий фазилат эгалари ва хакикий санъат ахлларидир," [2] - дейди мутафаккир.

Аллома дунёкараш тизимининг асосига айланган ва уни ташвишга солган асосий мавзулар инсонни шахс сифатида ривожлантириш, унинг ахлокини такомиллаштириш, интеллектуал даражасини ошириш хамда инсониятни эркинлик ва бахтга эришиши хакида

ШБ-2022: 8.2 2181-333

эди. Форобийнинг фалсафаси эзгуликка, инсоннинг акл-заковатига чексиз ишонч гоялари билан сугорилган [3].

Форобий уз ишларида таълим-тарбияни узвий бирликда олиб бориш хакида таълим берган булса хам, аммо хар бирининг инсонни камолга етказишда уз урни ва хусусияти бор эканлигини алохида таъкидлайди.

Форобий фикрича инсон камолотга ёлгиз узи эриша олмайди. У бошкалар билан алокада булиш, уларнинг кумагига ёки муносабатларига мухтож булади. Унингча тарбия жараёни тажрибали педагог, укитувчи томонидан ташкил этилиши мухимдир. Чунки хамма одамлар хам бахтни ва нарса-ходисаларни узича била олмайди. Унга бунинг учун укитувчи лозим.

Бунга Форобий таълим-тарбияни тугри йулга куйиш оркали эришиш мумкин, дейди. Чунки максадга мувофик амалга оширилган таълим-тарбия инсонни хам аклий, хам ахлокий жихатдан камолга етказади, хусусан, инсон табиат ва жамият конун-коидаларини тугри билиб олади ва хаётда тугри йул тутади, бошкалар билан тугри муносабатда булади, жамият тартиб-коидаларига риоя этади.

Форобий таълим ва тарбияга биринчи марта таъриф берган олим саналади: "Таълим бу - инсонга укитиш, тушунтириш асосида назарий билим бериш; тарбия эса инсоний фазилатларни, маълум хунарни эгаллаш учун зарур булган хулк нормаларини ва амалий малакаларни ургатишдир" - дейди олим.

Абу Наср Форобий яна айтади: "Таълим деган суз халклар ва шахарликлар уртасида назарий фазилатни бирлаштириш, тарбия эса шу халклар уртасидаги тугма фазилат ва амалий касб хунар фазилатларини бирлаштириш деган суздир. Таълим факат суз ва ургатиш билангина булади. Тарбия эса, амалий иш, тажриба билан, яъни, шу халк, шу миллатнинг амалий малакаларидан иборат булган иш-харакат, касб-хунарга берилган булиши, урганишидир".

Таълим жараёнида укитиш ва тарбиялашнинг хам юмшок, хам каттик усулларидан фойдаланиш мумкин. "Агар тарбияланувчи урганиш, ишлаш ва яхши ишлар килиш истагини намоён килса, унга юмшок усуллар мос келади. Агар буйсунувчи жахлдор, ёмон ниятли, бепарво, инсофсиз булса, унда жазолаш усули узини оклайди" [4]. Таълим мазмуни, ал-Форобий фикрича, бир томондан, барча фанлар тизимини камраб олиши керак, яъни, у комусий билимларга эга булиши, иккинчи томондан эса, рационал(мантикий) йуналишга эга булиши керак. Мутафаккир дунёвий таълим тарафдори сифатида суз юритиб, факат телбаларгина энг олий неъмат атрофдаги мавжуд дунёдан ташкарида эканлигига ишонишини таъкидлаган. Одобли ва ахлокли булиш хамда салбий иллатларга карши туриш учун инсон узини мукаммал билиши ва урганиши керак.

Демак, Форобий таълим-тарбиянинг асосий вазифаси жамият талабларига жавоб бера оладиган ва шу жамият учун хизмат киладиган етук инсонни тарбиялашдан иборат, деб билади.

Дархакикат, буюк файласуф кишиларни одамийлик ва инсонпарварликка чакирди, виждонийлик, адолатлилик, шижоаткорлик, яхшилик ва эзгулик, билимдонлик, катъийлик, бойликка ружу куймаслик ва бошка инсоний фазилатларни эгаллаш ва салбий иллатлардан халос булиш усулларини курсатди. "Форобий, - деган эди академик

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

МУ^ОКАМА

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

М.Хайруллаев, - таълим-тарбия тугрисидаги фикрларида хам замонасининг энг илгор позициясида турди, у хар томонлама етук инсонни тарбиялаш сохасида кимматли фикрларни олга сурди, таълим-тарбиянинг максади ва барча воситалари инсонни бахт-саодатли килишга каратилмоги лозимлигини бор кучи билан таъкидлади. Шу билан бирга, бу бахт-саодат инсонлар бирлашмасида, жамоасида амалга ошиши мумкинлигини курсатди. У бутун жахон микёсида урушсиз, тинчликка, адолатга, узаро хурмат ва ёрдамга асосланган ягона инсоният жамоаси барпо этилишини орзу килди" [5].

Форобийнинг умуминсоний кадриятлар, ахлок ва хулк-одоб коидалари илм-фан ва касб хунарни эгаллаш хамда бошка инсоний хислатлар тугрисида илгари сурган фикрлари хозир хам уз ахамиятини йукотмасдан келмокда, улар баркамол авлодни тарбиялашда мухим омил булиб хизмат килади. ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, Форобий педагогик таълимотининг асосида баркамол инсонни тарбиялаш, инсонни уз мохияти билан ижтимоий, яъни факат жамиятда, узаро муносабатлар жараёнида комилликка эришади, деган фалсафий караши ётади.

REFERENCES

1. Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шахри. - Т.: Абдулла ^одирий номидаги халк мероси нашриёти, 1993.

2. Форобий. Бахт-саодатга эришув хакида. Рисолалар. - Т.: Фан, 1975.

3. Р.Л. Саяхов Ислом маърифатпарварлари ижодида узаро хурмат ва багрикенгликни тарбиялаш. - Уфа: "Полиграфдизайн" нашриёти. - 2014.

4. А.Н. Джуринский Педагогика ва таълим тарихи. - 3-нашр, кайта куриб чикилган ва кушимча киритилган. - М.: Юрайт нашриёти, - 2014.

5. Хайруллаев М. Форобий: рухий жараёнлар ва таълим-тарбия тугрисида. - Т.: Укитувчи, 1967.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.