CC BY
0
Musaev I.X. O'zbekiston Davlat Jahon tillar universiteti arab tili o^qituvchisi
ARAB TILIDA KO'MAKCHI FE'LLARNING MORFOLOGIK TASNIFI VA GRAMMATIK XUSUSIYATLARI
Annotatsiya. Mazkur maqola arab tilidayorgamchi fellarning grammatik xususiyatlarini ochib berishga qaratilgan. Shuningdek, Mahmud Zamaxshariyning "Al-Mufassal" asarida keltirilgan kaana va axovaatuha, kaada va axovatuhaa yordamchi fellarni morfologik va grammatik tahlil ko^rinishida ko yib chiqilgan.
Kalit so'zlari: ko^makchi fellar, yordamci fellar, kaada va axovatuhaa, raf holatdagi ism, nasb holatdagi xobar, afal al-muqoraba, fel ul-asa^a, kada vafel ul-madi.
Musaev I.Kh.
Uzbekistan State World languages Arabic language teacher at the university
MORPHOLOGICAL CLASSIFICATION AND GRAMMATICAL CHARACTERISTICS OF AUXILIARY VERBS IN ARABIC
Abstract. This article aims to reveal the grammatical features of verbs in Arabic. Also, the auxiliary verbs kaana and axovaatuha, kaada and axovatuhaa mentioned in MahmudZamakhshari's work "'Al-Mufassal" were considered in the form of morphological and grammatical analysis.
Key words: auxiliary verbs, auxiliary verbs, kaada va axovatuhaa, noun in the case of raf, noun in the genitive case, afal al-muqoraba, fel ul-asa^a, kada andfel ul-madi.
Arab tilida ko'makchi fe'llar mavzusi juda keng va murakkab mavzulardan hisoblanadi. Ularni farqlash va tasniflashdan avval uning o'zi haqida qisqacha ma'lumot berish maqsadga muvofiq bo'ladi.9
Ko'makchi fe'llar deb sub'yektning ish harakatini bildiruvchi yetakchi fe'l bilan birga kelib, unga turlicha qo'shimcha ma'no beruvchi fe'llarga aytiladi. Arab va o'zbek tilshunoslari ko'makchi fe'llarga bergan ta'riflari bir-biridan qisman farqlansada, ular deyarli farq qilmaydi.10
Bu fe'llar ega va kesimni o'zgartiruvchi fe'llar tarkibiga kiritiladi. Darhaqiqat ular egani bosh kelishikda, kesimni tushum kelishigida keltiradi.
9 Nasirova Malika. Arab tili grammatikasining nazariy masalalariga oid qarashlar. - T.: QAMAR MEDIA, 2020. 70-b
10 Ibrohimov N. Yusupov M. Arab tili grammatikasi. II jild — Namangan, 2009.-B.243
Shuning uchun u bosh kelishikdagi ism, tushum kelishigidagi kesim deyiladi. Ularning noqisligi shundaki "ci&'j kabi fe'llarga yordamchi fe'l bo'ladi.
Qachonki gapda kesim bosh kelishik olib, bu yordamchi fe'llar tushurib qoldirilganida bosh kelishik bilan tushum kelishigi birga kelmaydi. (Izoh: ko'makchi fe'llar fe'l-kesim bilan bog'langanda unga qo'shimcha ma'no anglatadi, yoki yordamchi fe'llardan so'ng ega va kesim bo'lmasa u gap bo'lmaydi.
l°-jljj^J ü' ^¿i ^JJ^ IAJO^J 'Jf^J f^l WJ <<^>> lj''*j Jli
^.«^JÄJ Jjj jK 'Jcli f^L V jl^
"^"ning ism va kesimi bo'lib, kesimi ismi foilni izohlovchi hozirgi-kelasi zamon fe'li bo'lishi kerak. Masalan: ^jäj Jjj - Zayd chiqayozdi
deganiz kabi.
"jl^'kabi ot-kesimni tushum kelishigi holatiga qo'yuvchi fe'llar toifasidan biri "afalu-l-muqaraba"dir. Bu fe'l sirasiga ^ '^J fe'llari kiradi. Bu fe'llar ish xarakatni boshlanishiga yaqin, oz vaqt qolganini bildiradi. Afalu-l-muqaraba fe'llaridan keyin kelayotgan kesim butun bir jumla shaklida bo'lishi mumkin.12 Masalan: "¿j^j " - Quyosh Sharqdan chiqay dedi.
Arab tilshunoslari ushbu jumlani quyidagicha tahlil qiladilar:
fx^il (>xi]l) J ¿njllil (^Ull) J (ü^) U^ ^^^ ^^l^ (^l^)
J ^jl^Jl J ^^l'll U^ O^JAA! ^jijx ^jl'^ Jxi (^J^J) ojAl^Jl £äjJl J ^jijx
<J*iJl ü^ ^i^Jlj .(^a) ljlj^ jj^^ <Jclill j .SjAl^Jl u^ ^ijJl
.(^l£) jo^. ^i Jclillj
o'tgan zamon noqis fe'li bo'lib, "u^" guruhiga mansub va fatha bilan tugallanadigan, ya'ni o'zgarmas fe'ldir.
"pl2Jl"fe'lni muannas jinsiga ishora >^Jl- quyosh ning egasi bosh kelishikda va buning ko'rsatkichi al-damma az zoxiradir.
"¿j^j"shart (jazm) va istak (nasb) yuklamalaridan holi bo'lgani uchun darak maylidagi hozirgi zamon fe'lidir. Uning darak mayliga ishora qiluvchi belgi
11 Sharhu al-Mufassal limahmud al-Zmkhshry.doc. Emiel Barie Yaqub. n.Dar al-kitaab al-ilmiyya.Bayrut Lubnan.2001y..-B.376
12 Nosirova M. Arab tilidagi ko'makchi fe'llarning semantik tasnifi.// Islom ziyosi. -T.: O'zXIA. 2020, №3.-B.98
ad-damma az-zohiradir. Uning "djliîl"ning taqdiri oA bo'lgan ( oAma'nosini beruvchi) ad-damir mustatirdir. Jumla ega va fe'l-kesimdan tashkil topgan bo'lib fe'lidan keyin tushum kelishigi holatida turadigan kesim o'rnidadir.13 "^"ga nisbatan kesim bo'lib kelayotgan jumla ko'pincha ¿í yuklamasi bilan keladi.
fe'li inkor yuklamasi bilan kelganda, "zo'rg'a", "deyarli" ma'nolarini
bildiradi.
Masalan: ta ¿¿lu V
fe'lidan so'ng asosiy fe'l hozirgi kelasi zamonda, "¿Í3jí" fe'lidan keyin esa "¿í" yuklamasi bilan istak maylida keladi. Masalan: ù* ^j^j ¿JáUl
"^"boshqa fe'llarga o'xshab agar undan oldin inkor so'zi kelsa, o'z ma'nosi va kesimining ma'nosida inkor bo'ladi. Aks holda musbat (bo'lishli) bo'ladi. ^jlá ¿Sj o^l ^ning ma'nosi ^j^jji ù^J j ^jsjji Ajjli^â '£jsjîi o-^l jS^uj ^J 4-^bo'ladi, ya'ni Bola yiqilay dedi, Bola yiqilishga yaqinlashdi, yaqinlashish esa sobit, lekin yiqilish sodir bo'lmadi.
Agar ¿Sj o^l ^ Inning ma'nosi, ^ix ^J^Jîi ^jjlS^â ^JsJîi ^jISj bo'ladi, ya'ni bola yiqilishga yaqinlashmadi, yaqinlashish esa inkor bo'lmoqda. 14 JJSJ JAJÎI J^J — ^jJj — ^Î e^^il ù^ ¿lâj^jl lij
Agar ko'ngil bir narsadan sovub ketsa, to abad hech bir yo'l bilan unga(o 'sha narsaga) qaytmaydi.
Zamaxshariy ^ - fe'lini « '«ù^l Jj '«¿-4« Jj ^
^Îb :JjSj .«^«j '«J*âi. Kabi tuslaydi va harfining
harakatini ba'zi arablar damma harakati bilan ham aytadilar deb ta'kidlab o'tadilar.15
- yordamchi fe'li ham ikki turi bo'lgan «^c» va fe'llarining qo'llanishi kabi qo'llaniladi.
M: <"J¿J ¿í ¿ Au VW Au
[«u^»
Ish-harakatning amalga oshish ehtimoli borligini ^cfe'li bildiradi va bu fe'l faqat o'tgan zamon shaklida ishlatiladi. Undan keyingi fe'l yuklamasi bilan istak maylida keladi. Masalan: ¿í -Jj ^^ — Ehtimol, Zayd yozar. Bu fe'lga ba'zan birikma olmoshi qo'shilib keladi va u gapning egasini bildiradi. Mas.,^lj ¿í o-^^ — Ehtimol, men seni ko'rarman.16
IgJ ¿j^jâ '«^jii« ^Jjj^j ¿j£j ¿í i^aj^i :¿bAjx l^Jj '«^^c« l^jx Jli
jSS 'jJ^aÎIj VJ^ J»iîl «¿í« Ùj£j ¿í Ajâ bJJ^x l^Jj^Âx ¿í Vj j^aixj ^jâjx
¿j£j ¿í o^l^ilj .(Cî ¿í ^ u^) ^ ^ .^JJ^il -Jj ^ jl^ o ¿í -Jj
13 Nosirova M. "Afyolu-sh-shuru' va-l-mukoraba" fe'llari.//. O'zbek sharqshunosligi buguni va ertasi .-T.: TDSHI, 2013.-B.26.
6 Abbas Hasan."al-Nahv ul-vafiy".Misr.2004y.
15 Sharhu al-Mufassal limahmud al-Zmkhshry.doc. Emiel Barie Yaqub. n.Dar al-kitaab al-ilmiyya.Bayrut Lubnan.2001y.. -B.381
16 Ibrohimov N. Yusupov M. Arab tili grammatikasi. II jild — Namangan, 2009.-B.349
' jJl^JI Jjjlj <J*iJl »(j'« I^^J^J^ j' X' '^jiJ^ X jj^J '»cja« AJji^J
Jik jkj IjAjSu ( JJs-s ) ^ Jll .A^JJ^ CJ ^i »Aij ¿j^j jl ^c« Kitob sohibi aytadiki: "^c"ning ikki yo'nalishi bor. Birinchisi "(Jl" -yaqinlashmoq fe'li ma'nosida keladi va unda bosh va tushum kelishik shakli bor bo'ladi, lekin uning tushum kelishikda bo'lishligining sharti " jl" yuklamasi fe'l bilan birga masdarni izohlab kelishi lozim. Masalan: Zayd chiqishlikka yaqin bo'ldi.
Izoh: "^-^"ning "ijll" ma'nosida Zayd uning bosh kelishigi " jl £ J^J"uning mansubi. „ . „ ,
Alloh ta'ala aytadi: (£2% ^ ( ^ — Shoyadki Alloh fathu nusrat bersa (Moida 52-oyat)
Ikkinchi yo'nalishi: "^c"ning "C Jl" ma'nosida kelishi. Bunda uning faqat bosh kelishigi bo'ladi. U yuklamasi fe'l bilan birga masdarni izohlab keladi. Zaydning chiqishligi yaqin qoldi (Zayd chiqish arafasida).
Izoh: ^cning C Jl ma'nosida ALJp> - ¿J^i j' uning chiqishligi ma'nosida. Alloh ta'ala aytadi: JSk jkj (i ^u&j -- Shoyadki
yoqtirmagan narsangiz siz uchun yaxshi bo'lsa (Baqara 216-oyat)18
^ [«j^z»
jl dyi^c« ;ljJj^j jl Aj^j »^^ic« ^i cj*1]j ;clj£]| t _ ^ Jll
.»lii^c>>j '»ji^c Jj jl Aij '»¿Jjjiic« Jj '»lJijaLic«j
;Ij]jL jl ^JUJlj .»Ijkij jl jl ^c»J '»J*ij jl Ijjjl^JJ Vl ^jl^J'j
19.»UUc>>j '«<_Ml jl '»jAl^c« Jj »(Jxij jl il^ic«j '»jSl^c« Jj <<(J*ij jl i^c«
Kitob sohibi aytadi: "^c" fe'li uch ko'rinishda tuslanadi. Birinchi o'tgan zamon shaklida, ikkinchi turi shaxs-sonda turlanmaydi, uchunchi shakli "^c" fe'liga birikma olmoshi qo'shiladi.
Jlali jUalu.)}
'"uji" fe'llari yordamchi fe'li kabi ishlatiladi.
Masalan: «Jj^j ^»j Jj^j '»J*ij u^»20
-Jjpty (jtkj l Jjj <> U^k (M^ tltfaj ) M Jl*22 - Alloh taalo deydi: ular o(zlariga jannat barglaridan to(siq to(qiy boshladilar (A'rof-22).21
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Nosirova M. Arab tilidagi ko'makchi fe'llarning semantik tasnifi.// Islom ziyosi. -T.: O'zXIA. 2020, №3.
2. Nosirova M. "Afyolu-sh-shuru' va-l-mukoraba" fe'llari.//. O'zbek sharqshunosligi buguni va ertasi. -T.: TDSHI, 2013..
3. Ibrohimov N. Yusupov M. Arab tili grammatikasi. II jild — Namangan, 2009. -B.349
17 Sharhu al-Mufassal limahmud al-Zmkhshry.doc. Emiel Barie Yaqub. n.Dar al-kitaab al-ilmiyya.Bayrut Lubnan.2001y..-B.382
18 Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Tafsiri hilol. I juz. -T.: .:Hilol nashr. 2016. 135-b
19 Sharhu al-Mufassal limahmud al-Zmkhshry.doc. Emiel Barie Yaqub. n.Dar al-kitaab al-ilmiyya.Bayrut Lubnan.2001y..-B.380
20 Osha kitob.-B.381
21Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Tafsiri hilol. I juz. -T.: .:Hilol nashr. 2016. 153-b
4. Nasirova Malika. Arab tili grammatikasining nazariy masalalariga oid qarashlar. - T.: QAMAR MEDIA, 2020.
5. Nosirova M. O'rta asr arab nahvidan namunalar. - T.: TDSHI, 2004.
6. Ahmd Muhammad al-Hufiy al-Zamaxshariy. al-Qohira. dar al-fikr aFarobiy. 1966 yil
7. Al-Mufiyd fi al-tasrif tasnif al-shayx imam jorulloh allamatu faxrul xovarazm.
8. "Ab al-Mufid fi at-Tasrif', shayx Imom Jar Alloh, olim, Faxr Xorazm, Mahmud, Bayan Muhammad Fattoh al-Jabboviy, 2012 y.
9. Sharhu al-Mufassal limahmud al-Zmkhshry.doc. Emiel Barie Yaqub. n.Dar al-kitaab al-ilmiyya.Bayrut Lubnan.2001y.
10. Abbas Hasan."al-Nahv ul-vafiy".Misr.2004y.
