KOREYS TILIDA FE’LLARDA NISBAT KATEGORIYASI VA QO’LLANISH XUSUSIYATLARI Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

KOREYS TILIDA FE'LLARDA NISBAT KATEGORIYASI

VA QO'LLANISH XUSUSIYATLARI

Sh. Kamalova1

Ushbu ilmiy maqola o'zbek va koreys tillaridagi fe'llar va ularning nisbat kategorilari qo'llanilishi, nisbat kategoriyalarining matnda sintatktik qo'llanilsihi, koreys tilidagi nisbat qo'shimchalarining ishlatilishi o'rganilib, ularning chet tillarni o'qitishdagi ahamiyati ko'rib chiqilgan.

Kalit so'zlar: mustaqil fe'l, nisbat, o'zlik nisbat, bosh nisbat, majhul nisbat, orttirma nisbat.

Koreys tilida fe'l nisbatlari to'rt xil bo'lib, ular: ^oA^(o'zlik nisbati), ToA^(bosh

nisbat),E|§Af- (majhul nisbat), (orttirma nisbat)lardir. Yuqoridagi nisbatlarda

o'zaro o'xshashlik mavjud. Masalan, va t§A bir-biriga juda o'xshab ketadi.

Ularni deyarli ajratib bo'lmaydi. o'zbek tilidagi o'zlik nisbatiga o'xshab ketadi,

ya'ni ish-harakat sub'yekt tomonidan bajarilib, yana sub'yektning o'ziga qaytadi.

(Bu yozuvni qanchalik o'chirmoqchi bo'lsam ham o'chmadi)

Bu gapda A°C(o'chirmoq) fe'li ^oA(o'zlik nisbat) fe'li hisoblanadi.

toA o'zbek tilidagi bosh nisbatga o'xshaydi, ya'ni fe'l anglatgan harakatni bajaruvchi shaxs sub'yektga teng bo'ladi.

lm om« o^m ^T #&!#Uch

(Men chaqaloqqa qarab turganimda bolakay negadir tez-tez yig'ladi.) Bu ikki nisbat (ToA 3oA)da hech qanday qo'shimcha qo'shilmaydi.

Ammo orttirma va majhul nisbat (AoA ^oA)larning ifodalanishi boshqa tillarga nisbatan biroz murakkabroqdir. Koreys tilida majhul va orttirma nisbatni vujudga keltiradigan qo'shimchalar bo'lib, ular fe'lga yakka (&o), ya'ni ' 0|,ù|,E|,7|....' va '7l|^Cf- ' '0^/0-|Acp kabilar esa, birikma (oho) tarzida qo'shiladi. Ammo hamma

fe'llarga ham '0|,ù|,E|,7|...' kabi yakka tarzdagi qo'shimchalarni qo'shib bo'lmaydi. Koreys tilida barcha fe'llarga yakka tarzda qo'shimchalarni qo'shish orqali majhul va orttirma nisbatlarni ifodalab bo'lmagani sababli, ba'zi bir fe'llarga birikma tarzidagi qo'shimchalar qo'shiladi. Bundan tashqari, qo'shimchalar birin-ketin qo'shish ham mumkin. Ammo, yakka tarzda qo'shiladigan qo'shimchalar birdan ikki marta qo'shila olmaydi. Yakka tarzdagi qo'shiladigan qo'shimchalar fe'l oxirida tugagan tovushlarga

qarab qo'shiladi. Masalan, majhul nisbat qo'shimchasi '0' qo'shila oladigan o'timli fe'llar asosan unli bilan tugagan, yoki padchimi ' H, S ' bo'lgan fe'llardir. Masalan, —C - —-0 |Cp(qo'ymoq-qo'yilmoq,) ^Cf- - An0 IC(aralashtirmoq-aralashtirilmoq).

Ammo orttirma va majhul nisbatni ifodalash uchun fe'lga qo'shiladigan yakka tarzdagi qo'shimchalar bir-biri bilan o'xshash bo'lganligi sababli, majhul va orttirma nisbat shakliy jihatdan bir-biriga o'xshab bir xil bo'lishi mumkin, bunda gap ma'nosiga qarab ajratiladi. Bular bilan birgalikda orttirma nisbat ma'nosini bera oladigan ba'zi bir

fe'llar ham bor. Masalan, '^Cp bilan tugagan ba'zi bir gaplarni olaylik, bunda '^Cp o'rniga 'A|7|Cp qo'yish orqali orttirma nisbatni ifodalash mumkin. Biroq hamma '^Cp bilan tugagan fe'llarni ham bunday 'A|7|Cp fe'li bilan almashtirib bo'lmaydi.

1Kamalova Shirin - Samarqand Davlat Chet Tillar Instituti o'qituvchisi.

Yuqorida ko'rganimizdek bosh nisbat gapining egasi '0^O|7p (bola) va

'^O|'(yo'l) har biri orttirma nisbatning to'ldiruvchisiga aylanib, bosh nisbatda mavjud

bo'lmagan yangi ega ' oo 0' (ukam) va 'O^Ml^O |' (amakilar) paydo bo'ladi va kesim

'#Cp (yig'lamoq) va 'kJCp(keng) o'zagiga orttirma nisbat qo'shimchasi '-B|-' va

qo'shilib orttirma nisbatga ya'ni '#B|Cp Yig'latmoq va 'Wh^C (kengaytirmoq)ga aylanadi.

Quyida kesimi o'timli fe'l bo'lgan bosh nisbat gapini orttirma nisbatga aylantirishda gapning tuzilishi qanday o'zgarishini tahlil qilsak.

(ega+to'ldiruvchi+kesim) shaklida tuzilgan bosh nisbat orttirma nisbatga aylanishida bosh nisbatning egasi orttirma nisbatda to'ldiruvchi yoki qo'shimcha '- 0-||7l|' qo'shiladi va holga aylanib, bosh nisbatning to'ldiruvchisi to'gridan-to'g'ri orttirma nisbatning to'ldiruvchisi bo'ladi va bosh nisbatda mavjud bo'lmagan yangi ega orttirma nisbatda paydo bo'lib bosh nisbatning kesimi orttirma nisbat qo'shimchasi qo'shilib orttirma nisbatga aylanadi.

Ai^Opf EOM& g¥(Kesim o'timli fe'l bo'lgan holat). Bu misollarda ko'rganimizdek orttirma nisbatda bosh nisbatda mavjud bo'lmagan yangi ega '□°P(ona) paydo bo'lib, kesim 'aCp (yemoq) orttirma nisbat qo'shimchasi '-0|-' qo'shilib, orttirma nisbatga ya'ni '^0|Cp (yedirmoq) ga aylanadi va bosh nisbat egasi 0O|7p (bola) orttirma nisbatda hol '000^' (bolaga) yoki to'ldiruvchi OOlS'(bolani) ga aylanadi. Bu vaziyatda 'OOM' (bolani) ga qaraganda 'O^O|O0|7l|'

(bolaga) holi ko'proq ishlatiladi. Bunga sabab bir gap ichida (mevani) degan

yana boshqa to'ldiruvchi mavjud bo'lib, biroz noo'xshashligi sabablidir. Boshqa tomondan bosh nisbatning to'ldiruvchisi orttirma nisbatda ham to'g'ridan-to'g'ri, ya'ni hech qanday o'zgarishsiz ishlatiladi. Orttirma nisbat qo'shimchasi qo'shilib yasalgan orttirma nisbatga to'g'ri keladigan bosh nisbat bo'lmagan vaziyat ham bor.

^O^Ol gS #^Ch(O'qituvchi qo'ng'iroqni chaldi) L: gO| SAC. (X)

(1)7h a S^W ^S sSC. (U guvoh oxirigacha haqiqatni

yashirdi. )

L: S^W (X)

(2)7|-: ^AHlBfe OSS (Pakse nomini tanitdi.)

L: OSS (X)

(3)7h lL a^C. (Do'stim cho'chqago'shtini yedirdi.)

L: am (X)

Bu (1),(2),(3) misollardan ko'rinib turibdiki orttirma nisbatning jufti bo'lgan bosh nisbatni shakllantirish juda qiyin va (4) misolning (4 L) to'gri gap, ammo 'aOC' (yedirmoq) fe'li '7|.^Cp (boqmoq) fe'li ma'nosida 'aC' (yemoq) fe'lining ma'nosi bilan

umuman aloqasi yo'q. Bu gaplar (1 7p)-(4 7p)da qandaydir harakatni bajarish yoki qandaydir holatga solish kabi orttirma nisbat ma'nosining o'ziga xos xususiyatlari ma'lum bo'layotgandek ko'rinadi.

"-7l| ^Cp' orqali orttirma nisbat yasash usuli "-7l| ^Cp' orqali orttirma nisbat

yasash usuli bosh nisbatning kesimiga qo'shimcha "-7l|-" ni qo'shib undan keyin

yordamchi fe'l '^Cp dan foydalangan holda orttirma nisbat yasaladigan usuldir. Bu

paytda yordamchi fe'l '^Cp o'rniga ' EESCp dan foydalangan holda bir xil ma'no yuzaga kelish holati ham bor.

"-77| ¿^Cp' orqali orttirma nisbat yasash usulida qo'shimcha qo'shish orqali yasaladigan usulga qaraganda foydalanish mumkin bo'lgan fe'llar chegarasi ancha darajada kengdir. Ya'ni orttirma nisbat qo'shimchalarini qo'shib orttirma nisbat yasab bo'lmaydigan fe'llar, albatta, mumkin bo'lgan fe'l o'zagida birlashib orttirma nisbatni yuzaga keltiradi.

(9) 7|-: ^ft0| S'0i| (O'quvchilar uyga ketdi.) 14: ^y^W ^ft {0|/S} Sfll 7h0|&!C (X)

C: ^y^W ^ft {0|/S/fl|7|} Sfll 7|7| ¿^C (0) (O'qituvchi o'quvchilarni uyiga ketgizdi.)

(10) 7h ^^l Ukam yoqtirgan qizini uchratdi.

U7f- E^Ol^C (X)

C: U7f- {fl|7|/S/0|} ^il (0) Ukamga yoqtirgan

qizini uchtargizdim. (0)

Bu misollarda korganimizdek (9 7p), (10 7p)ning kesimi 7Cp(ketmoq), '^^Cp(uchratmoq)ga orttirma nisbat qo'shimchasi qo'shilib, orttirma nisbat yasalmay, (9 L-h),(10 L|)dek orttirma nisbat fe'li orqali orttirma nisbat gapi yuzaga kelmay, (9 C), (10 Cp) dek "-77| ¿^Cp' ni qo'shib orttirma nisbat gapini yasash mumkin.

"-77| ¿C" orqali orttirma nisbat qanday yasaladi? "-77| ¿C" ni qo'shib orttirma nisbat yasash usuli kesimi sifat yoki o'timsiz fe'l bo'lgan vaziyatlar bir-biridan farq farq qiladi. Avval kesimi sifat yoki o'timsiz fe'l bo'lgan bosh nisbat gapini orttirma nisbatga aylantirishda gapning tuzilishi qanday o'zgarishini tahlil qilib ko'rsak. Kesimi sifat yoki

o'timsiz fe'l bo'lgan vaziyatda bosh nisbatga "-77| ¿C" qo'shilib bosh nisbatdagi gapning egasi orttirma nisbatning to'ldiruvchisi yoki egasiga almashgandan keyin orttirma nisbatdagi gapda yangi egani qo'ysa bo'ladi.

Bu misollarda ko'rganimizdek kesimi sifat yoki o'timsiz fe'l bo'lgan vaziyatda

orttirma nisbatda, bosh nisbatda mavjud bo'lmagan yangi ega '0-|H-|U|'(ona) va '0|

^ftO|'(bu kishilar) paydo bo'lib, kesim 'kJCp(keng) va 'X^Cp (uxlamoq) ga '77| ¿C'

ni qo'shib 'X77I ¿C' (uxlatmoq) holatiga o'zgaradi va bosh nisbatning egasi '0-|H-|U|'

(ona) va 'SO'(yo'l) orttirma nisbatda 07|l' (bolani) va 'SS' (yo'lni) kabi ega yuzaga keladi, ammo qo'shimchalar orqali orttirma nisbat yasash usulida bosh nisbatning egasi faqat to'ldiruvchiga aylanadigan vaziyat bilan farqlidir. Lekin odatda bitta gap ichida bir xil tarkib o'sha vaqtda yuzaga kelishidan qochgan holda bu

misollarda qo'shimcha '0/7'dan foydalanishga qaraganda 'S/l' dan foydalanilsa yanada yaxshiroqdir. Bu yerda bir xil qo'shimcha qo'shilgan sifatning vaziyati quyidagi kabi '- 7j| ¿C' va '-0^/0-|x|77| ¿C' kabi ikki xil shaklda bo'lishi mumkin. (13) 7: £0|o| H-|E|7[- Sunining sochi chiroyli.

M-: £0|o| HH^l/7 0|M7|/fl|^x|7| ¿№P Xola Sunining

sochini chiroyli qildirdi.

Ammo (13 L-P)da to'ldiruvchi H-|E|l' (Sunining sochi) dan foydalanishda

'01IM77I ¿C' (chiroyli qildirdi) va '00|HH-|X|77| ¿C' (chiroyli qildirdi) ning qaysi biri yuzaga kelsa ham farqi yo'q,biroq ega '£0H-|E|7 p (Sunining sochi)ga ishlatilganda

faqat '0|HHi*|7| ¿C' (chiroyli qildirdi) yuzaga kelishi kerak.

Quyida kesimi o'timli fe'l bo'lgan bosh nisbat orttirma nisbatga aylantirilayotganda gap tuzilishi qanday o'zgarishini tahlil qilib ko'raylik. Bu misollardagidek kesimi o'timli fe'l bo'lgan vaziyatda bosh nisbatning to'ldiruvchisi orttirma nisbatda to'g'ridan-to'g'ri to'ldiruvchi bo'lishidan tashqari sifat, o'timsiz fe'l vaziyati bilan asosli farqi yo'q. Bir gap ichida bir xil tarkib kelishidan qochish bilan bir

xilligi sababli bosh nisbatning egasi orttirma nisbatning egasi yoki to'ldiruvchisiga aylanishiga qaraganda qo'shilib holga aylanishi yanada tabiiyroqdir.

Kesimi '®A[- - 0|Cp bo'lganda qo'shimcha qo'shish orqali va yana albatta '7l| ^Cp orqali ham orttirma nisbat yasalishi mumkin. Bu paytda '0|Cp fe'li 'Я^И ga

almashsa tabiiy ravishda orttirma nisbat gapi bo'ladi. 'ла^и bo'lganda '7l| ^Cp orqali orttirma nisbat yasash mumkin.

(15) 7h L^ a* 7^0|7l| (X)

14: L^ a* 7^7[- EM| fM (0) ( Men uni qo'shiqchi qildirdim.)

^tfe fM (0) (Kino Sunini maktabga boradigan

qildi.)

Foydalanilgan adabiyotlar:

1."Koreys tili gramatikasi" Kim Chun Sig. Toshkent, 2007.

2. flff I-qism. dff^, AH®, 2005.

3.ЖА^ X|£AH gS. - Ж® ^ 2007 У.

4.AH£h ff^0| Student book 3B. - AH& ВДЖ ff^O Ж^Щ 2005 У. 5.S&^^O A^. - gof- S&Af- 1992 У.

6.Furkatovna, B. I. (2021). DISCURSIVE-PRAGMATIC FEATURES OF KOREAN AND UZBEK ARTICLES ON THE CONCEPT OF"/MAN" International Journal of Management, 12(2).

7.Баенханова, И. (2019). Паремияларнинг турли тизимдаги тилларда умумий хусусиятлари. Иностранная филология: язык, литература, образование, (2 (71)), 64-66.

8.Баёнханова, И. Ф. (2021). KOREYS TILIDA SOMATIK FRAZEOLOGIZMLARNING IFODA MA'NOSIGA KO'RA TURLARI. МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА, 4(2).

9.http://koreanbooks.ucoz.ru

10. http://www.geocities.com.

© Sh. Kamalova, 2022.

VOICE CATEGORY AND USEFUL PROPERTIES IN KOREAN VERBS

Sh. Kamalova

This article discusses the use of verbs and their relative categories in Uzbek and Korean, the syntactic use of relative categories in the text, the use of relative pronouns in Korean and their importance in teaching foreign languages.

Key words: independent verb, voice, active voice, main voice, passive voice, accusative voice.

© Sh. Kamalova, 2022.