CC BY
103KOREYS TILIDA KO'MAKCHI FE'LLAR TASNIFI VA XUSUSIYATLARI d https://doi.org/10.5281/zenodo.6653492
Kamalova Shirin
SamDChTI o 'qituvchisi Tel:+998(93)831 55 15 [email protected]
Nazarova Maxliyo
SamDChTI Magistri nazarovamaxl [email protected]
ANNOTATSIYA
Ushbu ilmiy maqola o 'zbek va koreys tillaridagi ko 'makchi fe 'llar va ularning qo 'llanilishi, ko 'makchi fe'llarning matnda qo 'shimcha ma 'no yuklanishi o 'rganilib, ularning chet tillarni o'qitishdagi ahamiyati ko 'rib chiqilgan.
Kalit so'zlar: mustaqil fe'l, yordamchi fe'llar, ko'makchi fe'llar, fe'ldan yasalgan ko 'makchilar, ma 'no ko 'chishi, ko 'makchi turlari, atributiv shakllar, asl ko 'makchilar, ot ko 'makchilar.
АННОТАЦИЯ
В данной научной статье рассматриваются вспомогательные глаголы в узбекском и корейском языках и их применение, добавление вспомогательных глаголов в текст, их значение в обучении иностранным языкам.
Ключевые слова: независимый глагол, вспомогательные глаголы, вспомогательные глаголы, семантическая форма, вспомогательные типы, атрибутивные формы, исходные вспомогательные глаголы, вспомогательные именные вспомогательные глаголы.
ABSTRACT
This scientific article discusses auxiliary verbs in the Uzbek and Korean languages and their application, adding auxiliary verbs to the text, their importance in teaching foreign languages.
Keywords: independent verb, auxiliary verbs, auxiliary verbs, semantic form, auxiliary types, attributive forms, original auxiliaries, noun auxiliaries.
KIRISH
Koreys va o'zbek tillarida fe'llar leksik-grammatik xususiyatlariga ko'ra ikki guruhga bo'linadi: 1) mustaqil fe'llar; 2) yordamchi fe'llar. 1. Mustaqil fe'llar lug'aviy ma'noga ega bo'lib, nutqiy jarayonda biror gap bo'lagi vazifasida ishlatiladigan fe'llardir. Mustaqil fe'llar turli grammatik kategoriyalarga birlashadigan sof fe'l va vazifadosh shakllardan tashkil topadi. Masalan: keldim — aniq nisbat, bo'lishli, xabar mayli, o'tgan zamon, birinchi shaxs, birlik kabilar muayyan grammatik kategoriyalarni ifodalovchi sof fe'llar hisoblansa; kelgan -sifatdosh, kelgach - ravishdosh, kelish -harakat nomi shaklida ekanligi esa fe'lning vazifadosh shakllaridir[6, 560]. 2. Yordamchi fe'llar mustaqil lug'aviy ma'noga ega bo'lmay, turli grammatik ma'no va vazifalarni yuzaga chiqarish uchun xizmat qiladigan fe'llardir. Yordamchi fe'llar o'z xususiyatiga ko'ra quyidagi turga bo'linadi: 1) qo'shma fe'l yasash uchun xizmat qiluvchi yordamchi fe'llar. Masalan: xabar qilmoq, xursand bo'lmoq, tasdiq etmoq kabi; 2) kesim tarkibida bog'lama vazifasini bajaruvchi yordamchi fe'llar. Bu vazifadagi yordamchi fe'llarga a) leksik ma'nosini mutlaqo yo'qotgan sof bog'lamalar, ya'ni edi, ekan, emish to'liqsiz fe'llari kiradi; b) leksik ma'nosini tamomila yo'qotmagan bo'ladi , bo'lmaydi, deyiladi, hisoblanadi kabi bog'lamalar kiradi; 3) fe'llarga birikib, turli qo'shimcha ma'no ifodalovchi ko'makchi fe'llar: chiq-o 'qib chiq, qol-uxlab qol kabi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Koreys tilshunosligida yordamchi so'zlarni tadbiq etish masalasida, shu borada ish olib borgan Ha Guyi Nyo ^ o'zining ^^
^^ nomli ilmiy ishida yordamchi so'zlar va ular borasida olib borilayotgan munozarali bahslar haqida so'z yuritib o'tgan.
Tilshunos olim D.A.Korpekaning "Koreys tilining grammatikasi" kitobida ko'makchilar deb nomlangan va o'zbek tilidagi ko'makchilar bilan deyarli
bir xil izohlagan. Ko'makchilarni 7]^ - (asl ko'makchilar), -
(ot ko'makchilar), - (fe'l ko'makchilar)ga ajratgan. Yu.Mazurning
"Koreys tili grammatikasi kitobida esa dominativ ko'makchi turlari haqida atroflicha yoritilgan. Trofimenkoning "Koreys tili" kitobida esa fe'l ko'makchilari etimologik jihatdan fe'llarga qaytishi va ushbu ko'makchilarning aksariyati (hammasi emas) ikkita shaklda bo'lishi mumkinligi tahlil etilgan. V.N.Kim, G.D.Yunusovalar "Koreys va o'zbek tillarida ko'makchi fe'llarning qiyosiy tahlili" o'quv uslubiy qo'llanmasida ko'makchi fe'llarning tasnifi keng yoritib berilganligini ko'rish munkin. Ushbu ilmiy maqolada yuroqidagi tilshunos olimlarning ishlaridan
foydalanib koreys tilida ko'makchi fe'llarning turlari, matnda qanday qo'llanilishi misollar orqali tahlili qilindi.
NATIJALAR
Yordamchi fe'llar o'z mustaqil ma'nolarini yo'qotib, yetakchi fe'l bilan birikib, asosiy qismdagi ma'noga qo'shimcha (tugallik,boshlanish, to'satdan bo'lganlik,tezlik, takroriylik,davomiylik kabi) ma'nolarni beradi. Quyidagi fe'llar yordamchi fe'l vazifasida kelib 7^4, ^4 davomiylik ma'nosini, ^14,^^14,^4 tugallik ma'nosini, ^4, —^14 xizmat qilish ma'nosini, ^4, ^.4 istak-umid ma'nosini, ^#4,^4 takroriylik ma'nosini, 4 holat ma'nosini, ^4,^4,7^14 saqlash ma'nosini ifodalab kelgan. [1,7]
7}4, ^4 fe'llari ko'makchi fe'l sifatida qo'llanilganda, ular yetakchi fe'l harakatining uzluksiz davom etayotganligini ko'rsatadi, ya'ni davomiylik, harakatning uzluksiz davom etishi, holatning o'zgarish jarayonini ifodalab keladi. Agar harakat so'zlovchi tomonidan boshqa tomonga yo'naltirilgan bo'lsa, ^4 ko'makchi fe'li bilan, agar harakat so'zlovchi tomonidan boshqa tomonga yo'naltirilgan bo'lsa, unda 74 ko'makchi fe'li qo'llaniladi. Ushbu ko'makchi fe'llar yetakchi fe'lga 74/^4 konstruksiyasi orqali birikib keladi.
[1,10]
^ ^ ^ $14.
Yoshlar kelajak haqida orzu bilan o'sib kelmoqda.
^^ ^ £34.
Onam doim biz uchun yashab kelgan.
Koreys tilida tugallik ma'nosini anglatuvchi quyidagi ko'makchi fe'llar ko'rsatilgan. ^4 o'z kuchi bilan yoki mustaqil bajarilgan ish harakatni bildirganda, tf|e|4 biror ishni oxirigacha bajarish, tugatishni, ^4 oldingi ish harakatning tugatilganligini aytganda qo'llaniladi. ^4, yetakchi fe'lga ^4,
^34 shaklida birikadi. ^4 fe'li esa ^4 shaklida birikib keladi.[1,16]
Biz firmamiz mahsulotini rivojlantirib katta muvafaqqiyatga erishdik.
£ ^ ^4.
Jisu undan kelgan maktuvni yirtib tashladi.
^^ ^
Singkyu tasodifan sharbatni kiyimiga tukib yubordi.
Ä4 biror ish harakat bajarishni urunib ko'rish, tajriba qilib ko'rishni ifodalashda qo'llaniladi. # ^ ^ ^ ^
#4. Kiyim sotib olayotganda uzimga mos kelish kelmasligini bilish uchun bir bor kiyib ko'rgan maqul. tfl^^ nfl ^^ ^^ ^ Ä&4. Men
talabalik davrimda ilk bor uchrashuvga chiqib ko 'rganman.
#4 biror ish harakatning sodir bo'lishi yoki takroriy bajarilishining eng kuchli darajasini bildirib keladi. ö}ö]7} ^^ #^4. Bola uch soatdan
beri yig'lab yotibdi.[8,605]
ham xuddi shu ma'noda, ya'ni takroriylik ma'nosini ifodalab keluvchi yordamchi fe'l hisoblanadi. ^ ^^ ^ tfl^ ^ &4.
Jisu og'zini ochishi bilan yolg'on so'zlagani uchun ishonib bo'lmaydi.
Yordamchi fe'llardan yana biri ¥4 fe'li bo'lib, mustaqil fe'l bo'lganda qo'ymoq fe'lini bildirsa, ¥4 birikmasi shaklida kelib oldingi gapda
tugallangan bir ish harakatning natijasini saqlab qolish ma'nosini bildirib keladi.
^«H ¥&4. Mehmonlar kelishidan oldin ovqatlarni tayyorlab qo'ydim. [8,250] Bundan tashqari, ¥4 qo'shimchali ko'makchi fe'li qo'shma gap yasashda qo'llanilib, bir holatning davomiyligini anglatib keladi. Masalan, ^7} ^^ ^ ¥^14 ^^^ ^^ ^4. Havo juda issiq bo 'lib qolganligi sabab birozgina yursam ham terladim.
^4 fe'li solmoq, qo'ymoq, qoldirmoq ma'nolarida kelib, ^4 birikmasida ko'makchi fe'l bo'lib qoldirmoq ma'nosida keladi. Ya'ni, oldingi gapda bajarilgan ish harakatning natijasini saqlab qolish ma'nosini ifodalashda qo'llaniladi[5,854]. ^ ^ ^
^^4. Jisu ertaga vaqtim yo'q bo'ladigan ko'rinib bugun oldindan uyga vazifani qilib qo'ydi.
Fe'ldan yasalgan ko'makchilar
Koreys tilida nafaqat ko'makchi fe'llar mavjud balki, fe'l bilamn yasalgan ko'makchilarning uzi ham mavjud. Fe'l ko'makchilari etimologik jihatdan fe'llarga qaytadi. Ushbu ko'makchilarning aksariyati (hammasi emas) ikkita shaklda bo'lishi mumkin. (4, 219)
Qabul qilingan shaklning belgisi - oxiri, atributiv shaklga o'tish / fe'l ^>4 va verbal yakunning belgisi —^^(eski kitob tilida yoki
o'zidan oldingi fe'lning ^4 bo'lagiga ko'tarilish, ba'zi holatlarda, —^^ og'zaki shaklning oxiri sifatida ishlatiladi Shuni ta'kidlash kerakki, bir qator og'zaki
287
ko'makchilar faqat og'zaki shaklga ega bo'lishi mumkin; morfologik nuqtai nazardan, bunday ergash gaplarni:
a) fe'llarning 3-o'zagi bilan mos keladigan shaklga (masalan, ),
b)bir xil shaklga ega bo'lgan, lekin qo'shimcha morfema bilan murakkablashganlarga bo'linadi. (misol uchun, 4Ai) va c) —^ bilan bog'lovchi omonim (masalan, ^^ 4^, 4^, (3,87)
Ba'zi ko'makchilar formant emas, balki bevosita tegishli grammatik belgilarni biriktirish orqali o'z shakllarini hosil qiladi: / dagi atributiv shakl.
Taxminiy shakl Fe'lli shakl Ma'nosi
44 44^| / haqida, to'g'risida
tfl^H / ^(4) haqida, to'g'risida
uchun
^M / tufayli, minnatdorlik orqali
^H / ^fl(^) orqali
tomonidan boshlanib
munosabati bilan
44 tomon
«14 «1W) bilan solishtirganda
ga qaramay
44 44^ tufayli
ichida
44 davomida
44 44^1 / ^(4) vaqti-vaqti bilan, munosabati bilan
44 tomonidan, ko'ra, muvofiq
Janob Kim Koreya urushi haqidagi hujjatlarni to'playdi.
4^ ffHi Hozircha bu ish bo'yicha aytadigan gapim yo'q.
^44 ^ât ^ 44!
o
Shuni ta'kidlash kerakki, ayrim fe'l ergash gaplar zamonaviy tilda mustaqil qo'llanishda uchramaydigan fe'llardan yasaladi va h.k.), ba'zilari
mustaqil qo'llanishda faqat yashash hodisasi sifatida saqlangan tegishli fe'lidan ^44, tegishli, 144 fe'lidan h.k.); asl fe'llari mustaqil so'z vazifasini davom ettiradigan ko'makchilar ham bor.
MUHOKAMA
Yordamchi fe'llar o'z mustaqil ma'nolarini yo'qotib, yetakchi fe'l bilan birikib, asosiy qismdagi ma'noga qo'shimcha (tugallik, boshlanish, to'satdan bo'lganlik, tezlik, takroriylik, davomiylik kabi) ma'nolarni beradi. Quyidagi fe'llar yordamchi fe'l vazifasida kelib 44, ^4 davomiylik ma'nosini, ^4, 134, ^4 tugallik ma'nosini, ^4, —34 xizmat qilish ma'nosini, ^4, ^.4 istak-umid ma'nosini, ^4,^4 takroriylik ma'nosini, 5sl 4 holat ma'nosini, ¥4,^4,414 saqlash ma'nosini ifodalab kelgan. Ko'makchi fe'llar koreys tilida ham o'zbek tilida ham mustaqil ma'noga ega bo'lishi munkin, shu bilan birga mustaqil fe'llar bilan birgalikda ko'makchi vazifasida o'z holatini o'zgartirib keladi. Ushbu transpozision o'zgarishni koreys tilini o'rgatishda ahamiyatini bilgan holda, ushbu maqolada fe'llarning ko'makchi vazifasida qanday ma'nolarda qo'llanilishini tahlil qilib chiqdik. Yuqorida keltirib o'tilgan fe'llarimiz o'zi mustaqil holda ham qo'llanilishi munkin, lekin ko'makchi bo'lganda o'z mustaqil ma'nosini yo'qotib, qo'shilib kelayotgan mustaqil fe'lning ma'nosiga davomiylik, tugallik, takroriylik, holat kabi qo'shimcha ma'noviy jilvadorlik qo'shib keladi. Ko'makchi fe'llarning ma'nosini yaxshi bilishimiz til o'rganish va o'rgatishda juda muhim hisoblanadi. Biror asarni tarjima qilishda asl va ko'makchi ma'nolarini bilishimiz zarur, aks holda tarjima qilishda qiyinchilik tug'ilishi munkin.
Ushbu yordamchi fe'llar mustaqil fe'l sifatida ham qo'llaniladi, lekin transpozitsiya hodisasi asosida yordamchi, ya'ni ko'makchi fe'l vazifasida keladi. Yordamchi fe'llar gap ma'nosini kuchaytirib, qo'shimcha ma'no yuklab keladi. Xorijiy tillarni o'rgatishda yordamchi fe'llarning o'z ma'nosini va ko'makchi fe'l ma'nosinini farqlash lozim hisoblanib, aks holda, matn tarjimasi o'zgarib ketishi, so'zlovchining fikri noto'g'ri yetkazilishi munkin. Shu sababli, ko'makchi fe'llarning qanday ma'nolarda qo'llanilishi holatlarini o'rganish maqsadga muvofiq.
XULOSA
REFERENCES
1. Kim V.N., Yunusova G.D. Koreys va o'zbek tillarida ko'makchi fe'llarning qiyosiy tahlili - T. Sharqshunoslik instituti o'quv uslubiy qo'llanma, 2009.-5-20-b.
2. Мазур Ю. Н. Падежи и послелоги в корейском языке: Автореф. дис. канд. филол. наук. — М.: Моск. ин-т востоковедения, 1953. — С. 3-5.
3. Мазур Ю. Н. Склонение в корейском языке. — М.: Изд-во Моск.ун-та, 1962. — С. 101.
4. Трофименко О. А. Корейский язык. Справочник по грамматике. — М.: Живой язык, 2015. — С. 219.
5. Фуркатовна, Б.И. (2021). ДИСКУРСИО-ПРАГМАТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ КОРЕЙСКИХ И УЗБЕКСКИХ СТАТЕЙ О КОНЦЕПТЕ "/ЧЕЛОВЕК" 4^. Международный журнал менеджмента , 12 (2).
6. Эшимова, Ш. 2020. Особенности метафоры тропинимического происхождения. Иностранная филология: язык, литература, образование. 2 (75) (апр. 2020), 81-86.
7. # ^ S. ^41 11^4 ^^Н^,- Nam, Seungho. (2003). Lexical semantic Structures and argument alternations of movement verbs in Korean. Language Research 39(1), 111-145
8. H^. ^144. 2004. -2150 b. 1^.:
2009. 1312 b.
9. Баенханова, И. (2019). Паремияларнинг турли тизимдаги тилларда умумий хусусиятлари. Иностранная филология: язык, литература, образование, (2 (71)), 64-66.
10. Furkatovna, B. I. (2021). DISCURSIVE-PRAGMATIC FEATURES OF KOREAN AND UZBEK ARTICLES ON THE CONCEPT OF"/MAN" 4^. International Journal of Management, 12(2).
11. Баёнханова, И. Ф. (2021). KOREYS TILIDA SOMATIK FRAZEOLOGIZMLARNING IFODA MA'NOSIGA KO'RA TURLARI. МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА, 4(2).
12. Shuhratova, V., & Amanullayeva, K. (2021). KAZUO ISHIGURONING" DAFN ETILGAN GIGANT" ASARIDA FANTASTIK G'OYALAR TALQINI. Интернаука,(28-2), 67-68. 9. Амануллаева, КМ О ХУДОЖЕСТВЕННОМ КОНЦЕПТЕ И В ЦЕЛОМ. ББК 74.48 Р, 76, 271
13. Ачилова, О. (2020). Средства выражения содержания приказа в японском языке. Иностранная филология: язык, литература, образование, (1 (74), 62-65. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/foreign_philology/article/view/1274
290
14. Ачилова, О. (2016). Использование императивной формы в японском языке. Иностранная филология: язык, литература, образование, 1(1 (58), 88-90. извлечено от https://inlibrarv.uz/index.php/foreign philology/article/view/185
15. Джураев, Д. (2020). Талабаларни таълим жараёнида хитой тилига укитиш самарадорлигини ошириш методлари. Иностранная филология: язык, литература, образование, (1 (74)), 124-127.
16. Джураев, Д. (2021). ХИТОЙ ТИЛИНИ У^ИТИШ0ДА ТАЛАБА ХАРАКТЕРИНИНГ АДАМИЯТИ. АКТУАЛЬНОЕ В ФИЛОЛОГИИ, 1(1).
17. Джураев, Д. М. (2017, January). ИСТОРИЧЕСКИЕ ПРЕДПОСЫЛКИ ОБУЧЕНИЯ И МЕТОДЫ ПРЕПОДОВАНИЯ КИТАЙСКОГО ЯЗЫКА В УЗБЕКИСТАНЕ. In Актуальные вопросы преподавания китайского и других восточных языков в XXI в. (pp. 84-88).
18. Odil ogli, T. I. (2021, October). Qadimgi Xitoy Madaniyatining Shakllanishi. In " ONLINE-CONFERENCES" PLATFORM (pp. 137-139).
19. Tojiboev, I. O. U. (2021). CHINESE ARCHITECTURE. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(8), 40-42.
20. Odil o'g'li, T. I. The history of the origin of the Chinese language and the work done to date.
