22National University of Uzbekistan Volume 3 | NUU Conference 2 | 2022
Google Scholar indexed Current Issues of Social Sciences and Humanities
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1117-1121 Ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb masalalari
XITOY TILIDA MODAL FE'LLARINI QO'LLASH HUSUSIDA
Sevara Alimova
Toshkent davlat Sharqshunoslik universiteti, "Xitoy filologiyasi" kafedrasi
o'qituvchisi
ANNOTASIYA
Ma'lumki, xitoy tilshunosligi grammatikasida so'z turkumlari alohida o'rin tutadi. So'z turkumlari orasida esa fe'l so'z turkumining ahamiyati o'zgacha. Fe'l nafaqat keng qamrovli mavzu bo'libgina qolmay, uning rang-barang turlari ham o'ziga xos xususiyat kasb etadi. Fe'l xitoy tilida eng asosiy so'z turkumi hisoblanib, gap bo'laklari orasidagi o'rni ham juda muhim.
Kalit so'zlar: So'z turkumi, xitoy tili, fe'l, grammatika, predmet, kesim.
ABSTRACT
Samuel, the verses of the word in Chinese linguistics play a special place. Among the categories of the word, the significance of the verb's word is unique. The verb not only is a comprehensive subject, but its colorful types also have a characteristic feature. The verb is the key to the word of the word, and the role of the speech is also very important.
Keywords: Subsi, Chinese, verb, grammar, object, socket.
Fe'lga quyidagicha ta'rif berish mumkin: fe'l - bu biror predmetning harakat va holatini ifodalovchi gap bo'lagi bo'lib, shu bilan birga xitoy tilida harakatning maqsadi va shakl-shamoyilini ham ifodalab kelishi mumkin. Ba'zan esa fe'l predmetning belgisini ham bildirib keladi. Odatda fe'l predmetning harakati va holatini aniqlab kelib, gapda kesim vazifasini bajaradi, harakatning maqsadi va shakl-shamoyilini aniqlab kelganda esa gapda hol vazifasini, predmetning belgisini bildirib kelsa, gapda aniqlovchi funksiyasini bajaradi.
Fe'l gapning asosiy mazmunini ochib berish funksiyasini bajaradi, u orqali gapda ish-harakatning qaysi paytda, qanday yakunlangani, kimga yo'naltirilganligi kabi ma'nolarni aks ettiradi. Shunday ekan, fe'l so'z turkumini o'rganish qanchalik murakkab bo'lmasin, ammo uning o'ziga xos taraflarini o'rganish dolzarbligicha qolaveradi. Quyida biz modal fe'llarga to'xtalib o'tamiz.
Rus xitoyshunosi S.Y.Yaxontov o'zining "Xitoy tilida fe'l kategoriyalari" deb nomlangan kitobida, modal fe'llarini
April, 2022
1117
National University of Uzbekistan Volume 3 | NUU Conference 2 | 2022
Google Scholar indexed Current Issues of Social Sciences and Humanities
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1117-1121 Ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb masalalari
quyidagicha ta'riflaydi: "Modal fe'llar subyekt harakatining o'ziga bo'lgan munosabatini bildiradi: bu munosabat harakatni yakunlash imkoniyati, zaruriyati yoki xohish-istagidir[1]. Shuning uchun modal fe'llar gapda har doim boshqa bir fe'l bilan bog'lanib, u bilan birga yagona murakkab kesimni ifodalab keladi. Asosiy fe'lsiz uning o'zi alohida mustaqil ravishda to'liq gaplarda kesim bo'lib kela olmaydi. Aynan mana shu modal fe'llarning boshqa fe'llardan ajratib turadigan muhim farqi hisoblanadi". Demak, modal fe'llar boshqa fe'llar bilan birikib harakatning imkoniyatini, xohish-istagini, zaruriyatini bildiradi.
Modal fe'llarning o'ziga xos xususiyatlari haqida gapirganda, Yaxontov shunday deydi: "Modal fe'llarning o'ziga xos xarakterli tomonlaridan biri uning morfologik muqimligida, ya'ni o'zgarmasligida. Modal fe'llar hech qachon hech qanaqa formalarda tuslanmaydi"[2].
O'zbek tilidagi " suvni ichma" gapidagi "ichma" inkor so'zini xitoy tilida ^^ [bùhe], ya'ni inkor ^ [bù] so'ziga to'g'ridan-to'g'ri ^ [he] "ichmoq" fe'lini biriktirish orqali yuqoridagi ma'noni hosil qilib bo'lmaydi, xitoy tilida bu kabi holatlarda modal fe'llar qo'llanilishi, aniqrog'i ularning inkor ko'rinishlarini ishlatish lozim.
+ ["Gang dào
zhongguo de shihou, wo de péngyou gàosu wo:"Bùhé sheng shuï, yào hé kaishuï"] (x) + "gmftfr"["Gang dào
zhongguo de shihou, wo de péngyou gàosu wo:"Bùyào hé sheng shuï, yào hé kaishuï"] (V)
Xitoyga endi kelgan paytimda do'stim menga "xom suv ichma, qaynagan suv ich" deb aytgan edi.
Maslahat, buyruq kabi ma'nolarni ifodalashda ^^ [bùyào], ^^ [buying], yoki ^ij [bié] shakllarini qo'llashimiz kerak.
[Bùyào ku =bié ku] - yig'lama [Bùyào qù =bié qù] - bormang "Kerak" ma'nosidagi modal fe'llarning inkor shaklini qo'llanilishi:
[Xïngqitian wo yào qù tûshu
guân kànshu, wo bùyào qù gongyuan wan.] (x)
t^iii^lio [Xïngqitian wo yào qù tûshu guân kànshu, wo bùxiâng qù gongyuan wan.] (V)
Yakshanba kuni kutubxonaga borib kitob o'qimoqchiman, bog'ga o'ynashga bormoqchi emasman.
April, 2022
1118
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1117-1121
Misolda ko'rib turganimizdek, ^ [yào] "kerak, zarur" xohish-istak modal fe'lining inkor shakli ^^[bùyào] emas, balki ^^[buxiäng] "kerak emas" shaklida bo'lib ma'nosidagi modal fe'lning inkor shakli.
Bu modal fe'li biror bir ish harakatini bajarish qobiliyati, imkoniyati borligini bildiradi.f^^^^MWÄ^^^? [Nï keyï bang wo fanyi zhè ben shû ma?] -Sen menga bu kitobni tarjima qilishda yordam bera olasanmi?
[Wo de hànyù shuïping bù tài
häo, wo bù keyï fanyi zhè ben shû.] (X)
. [Wo de hànyù shuïping bù tài
Mening xitoy tilim uncha yaxshi emas, men bu kitobni tarjima qila olmayman. [keyï] modal fe'li biror narsaga qobiliyatni anglatadi, biroq uning inkor shakli ^^^ [bù keyï] emas balki ^Ш [bùnéng] orqali beriladi.
[keyï] modal fe'lining ^^^ [bù keyï] shaklidagi inkor ko'rinishi esa, ruxsat bermaslik ma'nosini ifodalashda qo'llanadi va odatda unga boshqa so'zlar qo'shilmaydi.[3]
A: [Mama wo jïntian keyï bù qù shàngxué
ma?] - Oyi men bugun o'qishga bormasam maylimi?
B: ^Шо [bù keyï] - Mumkin emas.
f#"majbur, kerak" modal fe'lining inkor shaklining ishlatilishidagi hatolar:
Bu modal fe'lning ma'nosi biror ishni qilishga zaruriyat tug'ilganligi, majbur bo'lishdir .
ШВ^^ЙШШТ, ^fëfefàT o [Wo yïjïng chïguo wânfànle, bùdé zài chïle.] (X)
^ffl^^To [Wo yïjïng chïguo wânfànle, bùyong zài
chïle.] (V)
Men kechki ovqatni allaqachon yeb bo'lganman boshqa yeyishning keragi yo'q.
Uning inkor shakli [bùyong],^^ [bùyào],^^ [bùbi], lekin [bùdé] emas.
l^^tf^-t^l^itÎo [Mingtian méiyou käoshi, wo jïn wän bùdé kànshû.] (X)
Ш^Ш^ШШЪ. [Mingtian méiyou käoshi, wo jïn wän bùyong kànshû.] (V)
häo, wo bùnéng fanyi zhè ben shû.] (V)
April, 2022
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1117-1121
Ertaga imtihon yo'q, bugun kechqurun kitob o'qishim shart emas. Modal fe'llarini qo'llayotgan paytimizda nafaqat inkor shaklini qo'llashda xatoga yo'l qo'yiladi, balki boshqa turdagi modal fe'llarni qo'llash bilan bog'liq xatolar ham uchrab turadi. Bularga misol qilib quyidagilarni ko'rsatishimiz mumkin: ^[xiäng] "xohlamoq'Va Ш [yào] "kerak, xohlamoq" modal fe'llarini qo'llash:
Â^êÈo [Wo de fùmù zöng shi yào guän wo. Dang wo bù zuo tamen xiäng wo zuo de shiqing de shihou, ta mén jiù ganshè wö de ziyou.] (X)
Â^êÈo [Wö de fùmù zöng shi yào guan wö. Dang wö bù zuo tamen yào wö zuo
Mening ota-onam doimo meni nazorat qilishni istaydi. Ular xohlagan ishni qilmagan paytlarimda ular meni erkinligimni cheklashadi.
Ushbu jumlada birinchi ^[yào] modal fe'li "istashadi" ma'nosida qo'llanilgan bo'lsa, gapning ikkinchi qismida qo'llanilgan ^[yào] ko'proq ota-onaning istagini majburan bajarishni aks ettirgan. [Tamen yào wo zuo] jumlasida "ular
buni istashadi, men ularning istagini bajardim" ma'nosini ifodalashda ^[yào] "kerak, istamoq" modal fe'lining qo'llanilishi M [xiâng] "xohlamoq" modal fe'lining qo'llanilishidan afzalroq, chunki ^{ПМШЙ [Tamen yào wo zuo] jumlasidagi M [xiâng] modal fe'li shunchaki "xohish istakni" ifodalaydi, hech qanday majburiyatsiz[4].
^ [hui] modal fe'lini qo'llashdagi xatolar:
T. [Jïnnian wo hui dàdào hànyù zhongji
shuïpingle] (X)
Шfel^^ti^f T .[Jïnnian wo néng dàdào hànyù zhongji
shuïpingle](V)
Bu yil men xitoy tilining o'rta darajasini qo'lga kirita olaman. Odatda ^ [hui] modal fe'li "biron bir yutuqga o'qish orqali erishish" ma'nosini ifodalash uchun xizmat qiladi, lekin mazkur modal fe'lni qo'llashda umumiy kontekstning ma'nosiga ham e'tibor qaratish lozim. Agar gap qobiliyat biron bir darajaga erishish biron bir ma'lum nuqtaga erishganligi haqida ketsa ^ [hui] modal fe'li o'rniga Ш [néng] modal fe'li qo'llanilishi lozim[5].
а^ЭД^То [Wo hui xie hànzile.] - Men iyerogliflarni
de shiqing de shihou, tamen jiù ganshè wö de ziyou.] (V)
yoza olaman.
April, 2022
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1117-1121
Ш&Ш^Х^ШШШ.'МТ о [Xiànzài zhèxie hànzi wo dou néng xië duile.]
- Hozirda ushbu ierogliflarni barchasini to'g'ri yoza olaman.
ЁШ^^^Й^^^Ф^^о [Ta néng zài yïtian nèi kànwàn yïbën houshâ]
- U bir kun ichida qalin kitobni o'qib tugatdi.
Hulosa qilib aytish mumkinki, modal fe llarni qo llashda hato va kamchiliklar uchrab turadi.Ularni bartaraf qilish muhim vazifa hisoblanadi.
REFERENCES
1. Яхонтов С.Е. Категория глагола в китайском языке. П.:1957
2. Солнцев М.В. Введение в китайский язык. М.: 1996
3. http//www. wikipedia. org/Китайский язык
5. Горелов В. И. Теоритическая грамматика китайского языка-М.:2001.Б.235
4. ШШМ. Ши^ШоШ, 2003 ^-742 Ж
April, 2022
