CC BY
6LINGUISTIC DIFFERENCES OF TAJIK-PERSIAN AND ARABIC LANGUAGES
In present article, the author based on the rules of Arabic grammar derivation and the fundamentals of phonetics Tajik-Persian language and grammatical features and the nature of these two languages tried to compare the differences of the Tajik-Persian and Arabic languages.
In addition, reviewed and analyzed the relationships, as well as the impact and bilateral influence of these languages.
Keywords: Tajik-Persian language, Arabic language, grammatical differences, the terms, the role of the Persians in the formation of the Arabic language, influences of Arabic language to the Tajik-Persian language.
Сведения об авторе: Юсуфов Умриддин, кандидат филологических наук, заместитель главного редактора журнала "Религия и общество" Комитета по делам религии, упорядочению национальных традиций, торжеств и обрядов при правительстве Республики Таджикистан, email: nushin74@mail.ru
About author: Umriddin Yusufov, Ph.D., Deputy Chief Editor of "Religion and Society" magazine, Committee for Religious Affairs, streamlining of national traditions, celebrations and ceremonies under the Government of the Republic of Tajikistan
ИСТИЛОХОТИ ТИББИИ АРАБИИ МУШТАРАК ДАР ЗАБОЩОИ
ТОЧИКИЮ ТУРКИ
Муса Атеш
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Дар байни истилохоти марбут ба вохидхои лугавии муштаракй точикию туркй калимахои мансуб ба тиб чойгохи махсус доранд. Масъалахои марбут ба тиб ва табобати одамон аз кадим диккати мутафаккиронро чалб кардааст. Ин аст, ки ба заруррати рузгор истилохоти ин соха ба вучуд омадааст. Рочеъ ба истилохоти тиббй дар «Дидоят-ул-мутааллимин фи-т-тиб» - Ахвайни Бухорой тадкикот анчом дода, А.И.Юсупов осори илмии давраи классикии адабиёти точикро баррасй менамояд, ки намунаи онхо чунин овардан мумкин аст: «Шуморнома» (Книга счета) Мухаммад Аюби Табарй, «Дудуд-ул-олам» (Граница мира) неизвестного автора, «Донишнома» (Книга знаний) Абуали Ибни Сино, «Китоб -ут-тафхим ли-авоили саноати-т-танчим» (Книга вразумления) Абурайхона Берунй, «Дидоят-ул-мутааллимин фи-т-тиб» (Руководство студентам медикам) Ахвайни Бухорой, «Дакоик-ул-адвия» (Правда о лекарствах) Абумансура Хиравй, «Донишнома» (Книга знаний) Даким Майсарй, «Ат-танвир» (Свет) Абумансури Камарй. Дар байни ин осор китобхои «Дидоят-ул-мутааллимин фи-т-тиб», «Дакоик-ул-адвия» ва «Ат-танвир» ба масоили тиббй бахшида шудаанд, ки дар онхо рочеъ ба масъалахои мубрами тиббй ибдоли хуруф шудааст. Баррасии масоили тиббй дар тамоми даврахо давом доштааст ва имруз хам яке аз масоили мубрам махсуб мегардад. Ин аст, ки истилохоти ин ин соха руз то руз инкишоф меёбад ва ба дарачаи сифатан нав мебарояд. Дар давраи нав истилохоти тиббй бештар чанбаи аврупой-техникй пайдо карда истодааст. Бо вучуди ин истилохоти тиббии кадимии халкхои точику турк дар захираи лугавии ин забонхои чун асос хизмат менамоянд.
Калимахои муштаракй точикию туркро аз руйи баромад ба ду гурух чудо кардан мумкин аст:
а) вохидхои лугавии муштаракй точикию туркии арабй;
б) вохидхои лугавии муштаракй точикию туркй аврупой.
Як кисми муайяни вохидхои лугавии муштаракй точикию турк баргирифта аз забони арабианд, ки дар тули асрхо ниёзхои мардумонро баровардаанд. Ин калимахои муштараке мебошанд, ки онхоро ба гуруххои зерин чудо кардан мумкин аст:
Калимахои тиббии ифодакунандаи шахс. Калимахои муштараки точикию туркии тиббии ифодакунандаи шахс чандон зиёд нестанд: tabip / табиб, cerrah / чаррох, hekim / хаким. Дар забони точикй калимаи tabip / табиб синоними духтур ва пизишк хам дорад ва вожаи арабии табиб хусусияти таърихию мардумй пайдо кардааст. Калимаи пизишк дар ФЗТ [2, с. 59] чун муродифи табиб ва хаким оварда шавад хам, калимаи духтур дар
ин лугатнома вонамехурад. Дар ФТЗТ зимни баёни лотинй будани калимаи духтур (аслан доктор) хусусияти гуфтугуйй доштани он низ шарх меёбад [3, с. 482]. Ин аст, ки дар лахчахои забони точикй серистеъмол аст. Аз чумла, муаллифони «Фарханги гуйишхои забони точикй» (ФГЗТ) М.Махмудов ва Е.Ч,ураев аз истифодаи он дар шакли дъхтър//дъхтур хабар дода, бо он сохтани калимахои дъхтърй, дъхтърборун, дъхтъркалун, дъхтърхуна ва гайраро нишон медиханд [4, с. 259]. Яъне назар ба калимаи табиб дар забони адабии гуфтугуйии точикй калимаи духтур серистеъмолтар аст ва вожахои табиб ва пизишк хусусияти услубии баландтар дорад. Дар забони туркй асосан лексемаи табиб роич аст. Дар ФЗТ барои шархи калимаи табиб муродифи он вожаи хаким муаррифй мешавад [2, с. 720], вале вожаи хаким маънии васеътар дорад ва дар дигар сохахо, аз чумла фалсафа хам маълум аст. Дар фарханги мазкур барои моддаи табиб аз «Таърихи Байхакй» мисол оварда мешавад ва истифодаи онро мухаккики «Таърихи Байхакй» Ж. З. Абдулхадов низ тасдик менамояд (Абдулхадов, 2012, 9). Вобаста ба вожаи cerrah / чаррох хаминро гуфтан мумкин аст, ки дар забони точикй то давраи истиклолият ва давлатй эълон шудани забони точикй асосан вожаи юнонии хирург, ки дар фархангномахо низ дарч ёфтааст [2, с. 775; 3, с. 438] назар ба муродифаш чаррох серистеъмолтар буд, вале холо вожаи арабй мавкеашро мустахкам карда, барои забони точикию туркй баробар хизмат мекунад.
Калимахои тиббии ифодакунандаи узв. Дар ин гурух мухимтарин вожахои марбут ба инсон истифода мешаванд: dimag / димог, beden / бадан, uzuv/ узв, hücre / хучайра, basiret / басират, asap /асаб, kalp / калб, mide / меъда, rahim / рахим, batin / батн, zülüf / зулф, cenin / чанин, biyik/бурут/Лмуйлаб.
Дар байни ин вохидхои лугавй калимахои uzuv/ узв, hücre / хучайра, asap /асаб, cenin / чанин муродифи точикии дигаре надоранд, аммо вожаи asap /асаб дар забони туркй бо вожаи sinir низ баён шуда, калимаи cenin / чанин дар осори илмии тибби муосир бо вожаи embrión муродиф шудааст. Лексемахои rahim / рахим ва bátin / батн ба хам муродиф буда, вожаи точикии бачадон низ ба ин муродифот хамрох аст, ки дар забони туркй мураввач нест.
Калимаи dimag / димог дар забони арабй ба маънои магзи сар, мийя ва ё сар мустаъмал аст. Дар забони точикию туркй бошад, аз руйи маънои хиссй буёй ва бинй маълум аст. Ин вожа дар забонхои матрахшаванда ба маънохои мачозй низ истеъмол мешавад. Дар забони туркй барои ифодаи маънии dimag / димог вожаи beyin низ истифода мешавад, ки дар точикй нест,вале шояд аз вожаи точикии бинй маншаъ гирифта бошад. Вожаи арабии beden / бадан дар забони точикй муродифи тан//тана низ дорад [2, с. 126], ки дар забони туркй нест, балки муродифи он дар ин забон вожаи vücut/вучуд мебошад, ки дар точикй маънои хастиро доро мебошад. Дамчунин калимахои бокимонда синонимхои точикии зерин доранд: basiret / басират- биной, kalp / калб -дил, mide / меъда -ош^азон, , zülüf / зулф-хал^аи му, гесу. Калимаи basiret / басират дар забонит турки бо вожаи sezme низ ифода меёбад, ки дар забони точикй нест.
Калимахои тиббии ифодакунандаи номи беморй ва дору: fel9 / фалач, ishal / исхол, maraz / мараз, veba / вабо, merhem / мархам. Калимаи fel9 / фалач дар ФЗТ шарх намеёбад, аммо дар ФТЗТ [3, с. 383] ба ду маънй шарх ёфтааст; 1. аз кор мондани дасту по дар натичаи беморй, шалй. 2. одами гирифтор ба фалач, шал. Вокеиятро нигарем, на танхо дасту по, балки хар гуна узви инсон фалач шуда метавонад. Бинобар ин, хукми ФТЗТ яктарафа аст. Вожаи maraz / мараз дар ФЗТ [2, с. 639] бо чор калима: беморй, касалй, ранчурй, нохушй шарх меёбад, ки хамаи онхо дар забони точикй истифода мешаванд, вале дар забони туркй асосан вожаи maraz / мараз роич аст. Дар забони точикй муродифи вожаи ishal / исхол -шикамрав серистеъмолтар аст, вале истихан вожаи ishal / исхол истифода мешавад. Хдмчунин дар забони точикй калима veba / вабо синонимии холера ва вожаи merhem / мархам синонимии дору низ доранд, ки дар забони туркй асосан вариантхои арабиашон мураввач мебошанд.
Калимахои гуногуни тиббии муштарак. Калимахои зиёди муштараки туркию точикие мавчуд аст, ки ба масоили гуногуни тиббй бахшида шудаанд ва дар хар ду забон баробар хизмат мекунанд: tip/тиб, §ifa / шифо, deva / даво, miza9 / мизоч, muayene/ муоина, nabiz /набз, nefes / нафас, salim//selim / солим, sihhat / сихат, balgam / балгам, hafiza / хофиза, hatira / хотира, hararet / харорат, hayal / хаёл, hazim / хазм. Дар дохили хамин гурух вожахои §ifa / шифо ва devá / даво, háfiza / хофиза ва hatira / хотира муносибати хаммаъной зохир карда, муродиф шудаанд. Дар баробари ин дигар калимахо хам дар забони точикй муродифоти худро доранд. Масалан, дар забони
точикй калимахои deva / даво - дору, hararet / харорат - таб, sihhat / сихат - саломат муродиф шаванд, дар забони туркй вожаи hazim / хазм муродифи sindirme доранд, ки дар точикй онро вожаи хал (хурокро хал кардан) иваз мекунад. Калимахои ик;тибосии арабии марбут ба тибро дар чадвали зерин овардан мумкин аст:
№ Дар забони турки Дар забони тоцикй № Дар забони турки Дар забони тоцикй
1 asap асаб 20 kale калла
2 balgam балгам 21 kalp калб
3 basiret басират 22 maraz мараз
4 batin батн 23 merhem мархам
5 beden бадан 24 mizaQ мизоч
6 cenin чанин 25 mide меъда
7 cerrah чаррох 26 muayene муоина
8 cisim чисм 27 nabiz набз
9 deva даво 28 nefes нафас
10 dimag димог 29 rahim рахим
11 fel? фалач 30 salim солим
12 hararet харорат 31 sihhat сихат
13 hatira хотира 32 §ifa шифо
14 hayal хаёл 33 tabip табиб
15 hazim хазм 34 tip тиб
16 hekim хаким 35 uzuv узв
17 hucre хучайра 36 veba вабо
18 ishal исхол 37 zülüf зулф
19 i§tah иштихо
Адабиёт:
1. Саломов А. Дж. Адаптация арабских заимствований в таджикском языке (по материалам
«Воспоминания» Садриддина Айни). АКД. - Душанбе, 2010. - 26.
2. Фарханги забони точикй. Иборат аз ду чилд. - М., 1969
3. Фарханги тафсирии забони точикй. Иборат аз ду чилд. - Душанбе, 2008.
4. Фарханги гуйишхои забони точикй. - Душанбе: Пайванд, 2012.
5. Хоркашев С. Р. Баррасии лингвистии гуруххои мавзуии таркиби лугати лахча. -Душанбе,
2014.
МЕДИЦИНСКИЕ АРАБСКИЕ ЗАИМСТВОВАНИЯ В ТАДЖИКСКОМ И ТЮРКСКОМ
ЯЗЫКАХ
В данной статье рассматриваются медицинские арабские заимствования являющийся общими для таджикского и тюркского языков. Они подразделяются на тематические группы, и указывается их роли в словарном составе данных языков. Лексические единицы являющийся общими для таджикского и тюркского языков в сфере медицины составляют особую пласт словарного состава этих языков. Среди этих единиц существуют много арабские заимствование.
Ключевые слова: таджикский язык, тюркский язык, медицинские слова, заимствования, лексические единицы.
ARAB MEDICAL BORROWING IN THE TAJIK AND TURKIC LANGUAGES
Arab medical lexical units that are common to the Tajik and Turkic languages constitute a special layer of the vocabulary of these languages. Among these units, there are many medicals words borrowed from Arabik. This article discusses words borrowed from Arabik that are common to the Tajik and Turkic languages. They are divided into thematic groups and indicate their role in the vocabulary of these languages.
Keywords:drawing, lexical units, the Tajik language, Turkic language, medicals words.
Сведения об авторе: Муса Атеш, аспирант кафедры таджикского языка Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айнй, e-mail: musa-atesh12@gmail.com
About author: Musa Atesh, post-graduate student of the chair of Tajik language, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini
