ҚАРАҚАЛПАҚ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ АҢЫЗДАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖIКТЕЛIУI Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

Алламбергенова И.Х.

Царацалпац мемлекеттж Университетi, К,арацалпац dde6uemi

кафедрасы Доцент PhD

КАРАКАЛПАК ЖЭНЕ КАЗАК АЦЫЗДАРЫНЫЦ ТАКЫРЫПТЬЩ

жштЕлт

Ацдатпа. Бул мацалада царацалпац ацыздарыныц уйрентЩ iзepттeлiyi мэселелерiне арналган. Царацалпац жэне цазац халыц ацыздарыныц, тацырыптыц ерекшелiктерi жешнде свз еттген. Соныц мен бiрге фолъклордагы ацыз дцгiмелердiц орны, жанрлыц жазынан ертегтерге уцсастыгы жемнде де айтып еттген.

TipeK сездер: Ауыз адебiетi, ацыз, эцгiме, тацырыптыц жiктелiу.

Allambergenova I.X., PhD associate professor Karakalpak literature department Karakalpak State University

THEMATIC CLASSIFICATION OF KARAKALPAK AND KAZAKH

LEGENDS

Abstract. The article is devoted to the study and study of the legends of Karakalpak. We are talking about the thematic features of Karakalpak and Kazakh folk tales. At the same time, it tells about the place of fairy tales in folklore, about the genre attitude to fairy tales.

Keywords: Oral literature, legend, story, thematic classification.

Kipicne

Ауыз эдеб1етте ацыз-эцпмелер елеуи орын алады. Эйткеш эуел баста жазу, баспасез шыкпай, дамымай т^рганда ел басынан еткен Tapixi уащгалар, ел баскарган адамдар, айнала коршаган тaбiFaт к^былыстары жайындагы мэлiметтер мен ^ымдарды ауызею сезбен баяндайтын б^л халык шы^армаларыныц eMip танытарлык мэш, мацызы Yлкен. Онда элденеше ^рпак eкiлдерiнiц бастан кешкен уа^алары, кeргенi мен естiгенi, екiншi сезбен айтканда тэжiрiбесi жiнaктaлFaн, корытылFaн.

Ацыз-эцпмелер жанрлык жaFынaн ертегiлерге жэне Тарихы жaнрлaрFa жакын. Алайда ертегiлерде щялдан шыFaрылFaн фaнтaстiкaлык уaкiFaлaр, жын-сайтан, дш-пер^ мыстан, жезтырнак, жaлFыз кeздi жалмауыз секiлдi жасанды, к^быжык кейiпкерлер басым болса, ацыз-эцгiмелерде реaлiстiк уа^алар, Тарихы адамдар басым.

Зерттеу материалдары мен эдiстерi

Гылыми макалага рус, езбек, каракалпак жэне казак алымдарыньщ гылыми китаптарынан пайдаланылды. Атап айтканда В.К.Соколова, К.В.Чютов, У.Жуманазаров, С.Каскабасов кiтабындаFы деректер назарга алынды.

Макаланы жазу барысында теориялык материалдарды зерделеу жэне жYЙелеу, талдау, корыту эдiстерi пайдаланылды.

Ацыз-эцгiмелердi мазмунына, такырыптарына карай жштеу орыс фольклортану гылымында ХХ гасырдан басталады. Ацыздардыц такырыбы туралы фольклор зерттеушiлерi орталыгына эркшы тюрлер орын алган. Мэселен, В.К.Соколова ацыздардыц факттерге негiзделгендiгiн есепке алып, оны тар1х1 жэне белгiлi орындар, объекттерге байланысты ацыздарды топонiмдiк деп улкен екi турге белiп карайды. Ол бiрiншi топардагы ацыздарга тарiхi ощгаларга катнаскан адамдар жэне тарiхта ат калдырган жеке тулгалар хакындагы ацыздарды жаткызады да, екiншi топарга тарiхi окiFалармен байланысты болган ауыл-ел атауларыныц келiп шыгуын сез ететiн мекен, жай орындары, шiркеу атауларына дерек ацыздарды юрпзед^ [5.273] К.В.Чiстов табiFаттан тыс куштер катысатын ацыздардыц алыс дэуiрлiк калыптасу сатыларын есепке алып, оларды тарiхi, космогонiялык, этнонiмдiк зоогошялык (хайуандарга байланысты 1.А), топонiмдiк, ланшафттык жэне т.б. деп бiрнеше турлерге белiп YЙренудi усыныс етедi [7.23]. Эзбек зерттеушiлерi де ацыздарды тарiхi жэне топонiмдiк тYрлерге белiп такырыптык езгешелiктерiн аныктап берген [3.179] У.Жуманазаров «Эзбек фольклорi ва тарiхiй вокёлш» деген монографiясында рауаяттарды (ацыздарды-1.А) Yш тYрге беледi. Олар этнонiмдiк, топошмдш, тарiхi, топонiмдiк деп белгiленген [2.179]

Казак халык ацыздарыныц улттыц тараптарына дерек езгешелiктерiн белгiлеуде топонiмдiк жэне тарiхi ацыздарга косымша «^й ацыздар», «шешендш сездер», шежiренi де юрпзу мYмкiн екендiгiн атап етедi [4.159] Ушверсгтет студенттерi Yшiн арналган ютапта казак ацыздарын тарiхi(окiFалар, адамдар), жер-су аттары, эпсана-элем жаратылысы, ру-тайпалар, т.б ацыз-эцгiмелер сакталган. Казак ацыз-эцпмелершде кездесетiн кейiпкерлер: Мухаммед пайгамбар, Эзiретi Элi, Так СYлеймен, Кыдыр эулiе, Рашiт патша, баруан кыз Дарiха, Эзiрет Элiнiц баласы Мэдi, тагы сондайлар. [6.83]

ТYркмен фольклортанушылары ацыздарды улттык талаптарга сэйкестендiрiп Yш тYрге белiп зерттейдi. Онда «тарiхi рауаяттар», «топошмдш рауаяттар», «этюлопк рауаяттар» шякты такырыптык езгешелiктерге iе ацыздар ез алдына ажыратылып Yйренiледi. [1.119]. Керш турганымыздай ацыздардыц такырыптыц белiнулерi эркыйлы болып, олар кебiрек улттык факторлар непзшде езгерiстерге ушырап отырады. Каракалпак ацыздары да езiне тэн улттык сшаттарга iе болган халыктык сюжеттерiмен дараланып турады.

Будан шыгатын корытынды: ацыз-эцгiмелердiц тYрлерi кеп жэне оларды жуйелеуде жетекшi фольклоршылар эзiр бiр пiкiрге, бiр тужырымга келе койган жок.

Жогарыда аталган такырыптар каракалпак жэне казак ацыз-эцпмелершде де бар. Атап айтканда, каракалпак жэне казак халык ацыздарында тарiхi (уакiFалар, адамдар), жер-су аттары, ру-тайпалар, т. б. туралы ацыз-эцгiмелер сакталган.

Солай етш каракалпак халык ацыздарын этношмдш, топонiмдiк, тарiхi ацыздар деп Yш тYрге белiуге болады. Каракалпак халык ацыздарыныц iшiнде этнонiмдiк ацыздар ерекше салмакты орынды iелейдi.

Кауым, ру атамаларыныц ацыздык керiнiстерi тек ауызша дэректермен шектелмейдi. Олардыц кейбiреулерi жазба дэректерден орын алган.

Каракалпак халык ацыздарында кауымдар, рулар, ру прелер^ тацбалары, урандары женiнде кеп гана ацыз, эцгiмелер орын алган. Мэселен, колдаулы, кара мойын, кандеклi, казаяклы, кыят, некiс, костамгалы, кенегес жэне т.б. атамаларда рулардыц не прелердщ келiп шыгуын, езгешелiктерiн аныктауга багдарланган ауызекi тYсiнiктер берiлген. Булар тарiхi кезкарастан да, эдебi эстетiкалык кезкарастан да YЙрену Yшiн маглуматтар беретш мазмундарга iе.

Топонiмдiк ацыздарда ел, жер, кала, ауыл, езен, кел, тау, тещз атауларыныц не себепт солай айтылатындыгы тYсiндiрiлiп, ол атаулар халкымыздыц узак уакыттар бойы басып еткен жолдарымен, кYнделiктi турмысымен тыгыз байланыста екендiгi баян етiледi. Топошмдш ацыздарда ел, жер, кала ауыл, езен, кел, тау, тещз атауларыныц не себепт солай айтылгандыгы тYсiндiрiлiп, ол атаулар халкымыздыц узак жылдар бойы еткен жолдарымен, кYнделiктi турмысымен тыгыз байланыста баяндалгандыгы аныкталады.

Топошмдш ацыздар жергшкл, шегараланган окiFалар немесе жагдайлардыц нэтiжелерi болып объекттi барынша аныктап беруге каратылады. Осындай ацыздардыц катарына «Аяз кала», «ГYлдiрсiн», «Тек кала», «Шымбай», «Коцырат», «Шоманай» жэне тагы баска бiр катар кала аттарына дерект этнонiмдiк эцгiмелердi жаткаруымыз мYмкiн. «ГYлдiрсiн» ацызы каракалпактар арасында ец танымалы, кец тараган ацыздардыц бiрi.

Уащга «Хорезм елiнде ГYлiстан деген абат ел, суга мол кала болады. Оныц кэрi патшасыныц ГYлдiрсiн деген кызы болады»-, деп басталады. Мунда конкрет ел кала аты жэне сол елдщ патшасыныц аухалы, кызы женшде хабар (iнформацiя) берiлiп ацыздыц окiFаныц басталуына негiз салынады. Соц ощганы дамытушы фактор бул тыныш-тату елге монгол баскыншыларыныц бастырып келуiмен жалгасады. Бул ацызды топонiмдiк ацыздардыц жаркын Yлгiсi дэрежесiнде тэн алу тiiс. Сондай-ак «Багдат», «Аязхан туралы ацыз», «Шымбай» ацыздары да осы тYрге кiредi.

Топошмдер адам аттарымен байланыста, тарiхi когамдьщ окiFаларFа сэйкес мазмундарFа iе болады. Топонiмдерде белгiлi бiр объекттiц табiFi кeрiнiстерiне (Yлкен, кiшi, тYр-тYсi, келдердт кустар, су eсiмдiктерi жэне т.б.) назар аударылып, гiдронiмдiк атаулар колданылады.

Тарiхi ацыздар кeбiнесе тарiхi ок^алардыц шiеленiскен жаFдайларында, мемлекеттiк немесе рулык бiрлеспелердiц пайда болFан уакыттарында немесе сол Yлкен ¥ЙымFа сырткы кауш тенген сэттерiнде, iшкi алауыздыктардыц кушейген тустарында жузеге келедi.

Жумактап айтканда ацыз-эцгiме - ерте кезде еткен тарiхi уакiFалар мен тарiхi адамдар жайында баяндайтын, атакты жер-сулардыц, калалардыц калай пайда болFанын тYсiндiретiн, карасезбен ауызекi таралFан сюжеттi эпiкалык шы^арма.

Эдебиеттер:

1. Баймырадов А.ТYркмен фольклор прозасынын, тарыхы. Ашхабад, «Ылым», 1982

2. Жуманазаров.У. Узбек фольклорi ва тарiхiй вокелiк. Т. 1993

3. 1момов К, Мiрзаев Т, Сарiмсаков Б, Сафаров. О.Узбек халк OFiзакi поэтiк iжодi. Т, «УкггувчЬ, 1990

4. Каскабасов С. А Казахская несказочная проза, Алма-ата, «Наука», 1990

5. Соколова.В.К.Руссюе iсторiческiе преданiя. М 1970

6. Ш.А.Смамутова., Б.Т.Оразов Казак фольклоры. Нeкiс «Ымпаз» 2023

7. Чютов К.В. Прозоiческiе жанры в сютеме фольклора. В.кн: Прозоiческiе жанры фольклора у народов СССР, Мшск, 1974.