CC BY
0КАРАКАЛПАК ФОЛЬКЛОРЫНДАГЫ АДАМ АТЛАРЫНЫН, ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫК ЭЗГЕШЕЛИКЛЕРИ
З.Даниярова
доцент у.у.а; Д.Кэдирбаева
студент
Некие инновациялы; институты https://doi.org/10.5281/zenodo.12818185
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 15-July 2024 yil Ma'qullandi: 20- Juiy 2024 yil Nashr qilindi: 25- July 2024 yil
KEYWORDS
Солай екен биз де жумысымызда жоцарыда айтылган пикирлер
тийкарында царацалпац фольклорындагы адам
атларыныц багышлау, арнау атлары бойынша
мысалларды кврсетип
втпекшимиз
Царацалпац халцыныц ауызеки двретиушилиги халцымыздыц руухый дуньясыныц тийкары есапланады. Келешек эуладларды руухый дуньясы бай, кэмил инсанлар етип тэрбиялауда ауызеки халыц двретпелериниц тутатугын орны айрыцша. Эсиресе 100 томлыц царацалпац фольклорында жумсалган меншикли адам атлары халцымыздыц квп эсирлик ат цойыу мэденияты тууралы бауалы маглыуматлар береди. Дурысында да, адам атларын изертлеу арцалы халыцтыц тил тарийхын, урп-эдет дэстурлерин, социаллыц жагдайларын х.т.б. сырларын ашыуга болады.
Адамзат жэмийетинде нэресте тууылганнан кейинги ец эх,мийетли мэселелердиц бири оган ат ;ойыу болып есапланады. Ат ;ойыу ерте дэуирлерден басланган х,эм бул дэстур адамларды семяда х,эм жэмийетте бир-биринен ажыратыу зэрурлигинен келип шыкдан.^айымбетов О.Т:54]. Хэзирги адам атлары езиниц уза; дауам еткен тэрийхына ийе. Бизди ;оршаган элемниц мэдений тиллик картинасын баянлау предмети сыпатында ;арайтугын болса; фолклорлы; мэнилерге фолклорист модел ^а;;;ында езиниц тусиниклери менен барыуга умтылады, ал тилши илимпаз сездиц семантикасын баянлау ар;алы барыуга умтылады [Абдиназимов Ш:4] Дурыс, биз фолклорлы; шыгармалар бойынша кеплеген изертлеулерди керсетип етиуимизге болады [Бекбаулов О, Абдиназимов Ш:91, Абдиназимов Ш:4].
Эййемнен ата-бабаларымыз балага ат ;ойыуда, оныц бахты х,эм эумети атына байланыслы деп есаплаган. «Балага ;ойылган ат оныц тэгдирине тэсир ;ылады» деген тусиниклер дэуирлер етиуи менен ат баланыц ;оргаушысына айланады, оган куш багышлайды, бир емир жолдас болып журетугын куралы болады деген пикирлерди келтирип шыгарады [Бегматов, 2010: 588]
Бизди ;оршаган элемниц мэдений тиллик картинасын баянлау предмети сыпатында ;арайтугын болса; фольклорлы; мэнилерге фольклорист модель х,а;кында езиниц тусиниклери менен барыуга умтылады, ал тилши илимпаз сездиц семантикасын баянлау ар;алы барыуга умтылады [Абдиназимов,2018:15].
С.Е. Кенжаева езиниц кандидатлыц диссертациясында езбек атларын багышлау атлары, тэриплеу атлары хэм тилек атлары деп уш топарга белип керсетеди. [Кенжаева, 2011:17].
Солай екен биз де жумысымызда жоцарыда айтылган пикирлер тийкарында царацалпац фольклорындагы адам атларыныц багышлау, арнау атлары бойынша мысалларды керсетип етпекшимиз. Меморатив ямаса багышлау, арнау атлары-хэзирги уацытца шекем халыцтыц сана сезиминде сацланып келген еткендеги тусиниклерге байланыслы атамалар хэм тарийхта ез излерин цалдырган белгили адамлардыц атларын тууылган нэрестеге естелик ретинде арнап цойыу сыяцлы угымды ацлатады. Бул ез гезегинде темендегидей шацапшаларга белинип уйрениледи. 1.Тотем атлары. Тотем атларыныц меншикли адам атлары ретинде цолланылыуы жудэ цурамалы мэселелердиц бири. Туркий халыцларында тотемизмниц келип шыгыуы урыулыц цэуимниц пайда болыуы менен байланыслы. Э.Бегматов «Туркий тиллеринде цасцырга байланыслы, есимликке байланыслы х,.т.б. болган тотем атлар жудэ характерли» деп керсетеди [Бегматов 1965:8]. Эййемги халыцлар х,эр цыйлы хайуанатларды, цусларды, есимликлерди, тацбаларды х.т.б. цубылысларды кэраматлы куш ретинде танып, оларга хурмет, иззет пенен цараган, соларга сыйынатугын болган. Мине усындай тотем атлар царацалпац фольклорында да ушырасады. Мэселен, x;айyанатларFа байланыслы атлар:
Жийдели Байсын халцында, Коцырат деген ел еди, Рууы еди ыргацлы,
Байбери, Байсары деген еки тецлес бай болып булар дуньяга келди [Алпамыс 1-том: 5].
Бунда Байбери атыныц цурамында «бери» сезиниц келиуи ерте дэуирлерде бабаларымыз кек бериге кек тэцри деп сыйынганлыгы хаццында рэуиятлар да жазылган. Хэзирги уацытта унамсыз тип сыпатында сууретленип журген «цасцыр» ямаса «бери» эййемги туркий халыцларыныц сыйыныушы куши, хурметли цоргаушысы есабында царалган. Бери, "цасцыр VI эсирлерде емир сурген туркий халыцларында улкен мэниге ийе болган [Каримов, 2014].
Атыц Коблан болсын деп,
Кулагына дем урды [Коблан13- том:405].
Бул мысалда царацалпацша Коблан деген ат эййемги туркий тиллеринде цаплан жолбарыс деген мэнини ацлатса, ал туцгус-манчжур тиллеринде Коблан-айыу деген мэниде цолланылады [Сайымбетов,2000].
Журт ийеси эдалатлы Шери хан
Атамныц иниси еди бул султан [Алпамыс 3- том: 363].
Yргениш журтында уллы бес цала бар еди. Х,эр цаласыныц бир ханы бар екен, оныц ец уллы ханына Ералыхан деп ат береди екен. Жэне биринде Нэдир султан деп ат береди екен. Yшиншиси Аралхан, тертиншиси Айханхан, бесишиси Жолбарысхан-бес хан сэубет етти [Юсип-Ахмет 38- том: 29].
Ацылды алсац, жан достым, Бул кэрадан кетерсец,
Арыслан тууган цалага, Хэ демей-ац жетесец [Кырыц цыз 9-том: 62].
Каплан, шер, арыслан хэм жолбарыс-булар туура мэнисинде кушли, цорыцпас хэм жыртцыш хайуанлардыц тымсалы. Мысалдан керинип турганындай бул атлар кушлиликти, батырлыцты, эдалатлыцты ацлатып келген. Халыц шайыры Бердац бабамыздыц «Жигит болсац арысландай тууылган, Хызмет еткил удайына халыц ушын» деген косыц цатарларында да ата-бабаларымыз ер жигиттиц кушли, мэрт, батыр, цайтпас инсанлар болып тэрбияланыуына тилеклеслик билдирген хэм усындай батырларга шын кеуилден исеним бидирген.
Мэртликтен байладым белиме пота,
Шубардыц пиридур я Жыл^ышы ата [Алпамыс,4- том: 447].
Жылцы эзелден халцымыздыц ауырын жециллетиуши, узагын жацынлатыушы садыц дос сыпатындагы хайуан символы. Керинип турганындай мысалдагы Жылцышы аты шубардыц пирине кушли исениушиликти билдирип тур. Сондай-ац халцымызда шаруашылыц жети гэзийнениц бири есапланган. Бул хэр бир гэзийнениц сыйынатугын пири-аныгырац айтцанда, бул гэзийнелердиц цайсы бири менен болса да шугылланыуды баслаган инсан ец дэслеп сол гэзийнениц пирине сыйынып, езлериниц талапларыныц оцынан келиуин тилеген хэм бар куши менен исенген.
Диянаты езгелерден-мусылман,
Атлары Кабанбек, КYШИкбай,Тотан [Дэулетиярбек,19- том:308].
Кушик-бул уй хайуаны есапланып, эдетте ийттиц баласын усылай атайды. Бул хайуан да адамларга садыц, дос хайуан символына киреди
Мецлибайдан Бердиэлий бар, Бердиэлийниц беш углы бар,
Хожамжар билэн Келийар ТYЙебай батыр боган екэн
[Шежирелер, 80- том: 216].
Туйе-бир ямаса еки еркешли, шелге шыдамлы гуйсейтугын, табанлары улкен, жалпац, терт тулик малдыц бир тури [Карацалпац тилиниц тусиндирме сезлиги, 4-том: 361]. Халцымызда туйеге байланыслы да исенимлерди кеплеп ушыратамыз. Мэселен, айырым хэмиледар хаяллардыц босаныу уацты созылып баратырса туйениц гешин жеп цойган сыяцлы хэзил-дэлкек гэплер ушырасады хэм туйениц астынан уш мэрте етсе ямаса сууретин сызып устинен атласа тез босанады деген исенимлер де кец тарцалган. Сондай-ац айырым арцайын, аццаусымацлау адамларды туйеден тусип цалгандай, туйедей эудийген сыяцлы тецеулер де усындай исенимлерден келип шыцкан.
КусларFа байланыслы атлар:
Эне, КарFабай суупы,«алтын керсе периште жолдан шыгады» деген, эуел айтпаса да, айтыуга енди хауаланды, алтынды еситип баба цатты цууанды [Мэспатша,10- том: 179.
Карга ямаса гарга-бул ец узац емир суретугын цуслардыц бири. Сонлыцтан бул ат адамныц узац жасауы ушын, емири узац болсын деген тилек пенен цойылыуы мумкин [Сайымбетов 2002:56]. Айырым мийнетлерде керсетилиуинше, «гарга» поэтикалыц текстте кеуилсиз хэдийселердиц дэрекшиси сыпатында царалады делинген [Хожанов 2017:87].
Беденетай, Бурцултай,
Хан хызметинде болса, Ацыры цэреп дер еди [Едиге12- том: 297].
Бедене-булбул кусаган кишкене сайрайтугын дала х,эм уй кусы [Каракалпак тилиниц тусиндирме сезлиги, 1-том: 342].
Сацмурын, ТорFай, Толыбай,
Каракалпактыц сэрдары екен [Аманбай батыр, 29- том:143].
Торгай-бул денеси пэр менен жабылган муйиз тумсыклы кишкене дала кус [КДТТС 4-том: 255].
Тагы болды бир кызы
Атын Кумыры кояды [Хатам-тай 49-том:195].
Кумыры-кишкене сайрайтугын кус. Кус атамалары кебинесе кызларга сулыулык, минайым, нэзик кеуиллилик, пэк болсын деген тилекке байланыслы койылады.
Ак;к;уубай патша Каракус пенен урысып, бир кемпир менен гаррыныц уйиниц шацарагына келип ;онады [Кыялый ертеклер,67-том:76]. Бундай атлар кебинесе ертеклерде а;куу-жак;сылык; тымсалы ал, каракус болса жаманлы; тымсалы ретинде сууретленеди.
Кунлердиц бир кунлери Байбери байдыц х,аялы Жантиллес бир ул, бир ;ыз тууды, улыныц атын Алпамыс, ал кызыныц атын КарылFаш Айым койды [Алпамыс, 2-том:87].
Карылгаш-Куйрыгы, канаты узын, ушкыш, жазда жасайтугын кара ала, кишкене кус. Ауыспалы мэниде-Бир жацалыкты, исти дэслепки баслаушы деген мэнилерди билдиреди [Каракалпак тилиниц тусиндирме сезлиги, 3-т :134]. Хакыйкатында да халкымызда бул куска исеним кушли. Оны жа;сылы; тымсалы, бэх,эр паслыныц х,абаршысы деп биледи.Соныц ушын х,эр бир каракалпак уйиниц х,эулилериндеги бул кустыц маканлаган уйясы жыллар дауамында кэстерленеди.
Халкымыз эсирлер дауамында х,эр кыйлы х,эдийселерге х,эм предметлерге исенип келген, оларды кэстерлеген. Сезимиздиц дэлили ретинде бизге табият инам еткен байльщлардыц бири дара;лар ямаса терекликлер бойынша да мысаллар келтирсек болады.
Даракда байланыслы атлар:
Ал патшалардыц ишинде Бадахшанныц халкыныц, Жулдызшаныц журтыныц, Еменшаныц халкыныц жылан патша зэх,эринен ;осып алса шэх,эрини, Шахсулайманнан каган тахты зерли каланы Жэх,энгирдей х,айуанды, ыныс пенен жынысын, жети улкениц журтыны, Далгенениц халкыны, шул ул менен шул кызды етти ыклым йузине патша болур деп еди [Шэрияр,11-том:252].
Емен-кеп шакалы х,эм улкен жапыраклы, катты кара агаш [ККТТС,2- том:111]. Каракалпак халык шайыры И.Юсуповтыц «Турыпты ол жасыл айгак, Мыц жасаган мыклы емен» сыяклы косык катарларында да емен сабыр-тезимлиликтиц, шыдамлылыктыц тымсалы сыпатында баянланады.
Караманныц алганы,
Нурпэрий менен Айпэрий [Коблан,13- том: 408].
Караман-катты кеп жыллык дарак [ККТС 3-т:129]. Адамлар бул теректиц катты х,эм узак жыллар жасайтугынлыгын тиришилиги дауамында баклап х,эм оган исенип барган. Перзентинен айрылган аналар ез жоклауларында да бул терекке исениушилигин билдирип келген. Мэселен,
Караман деген катты агаш,
Кайрылмасау деп едим, Атадан тууган алты перзент,
Айрылмасау деп едим деген цатарларда бул агаштыц хеш цашан цайрылмайтугынлыгына, сынбайтугынлыгына исенип келген.
Жумысымыз дауамында царацалпац фольклорында меморатив ягный, арнау, багышлау мэнисиндеги адам атларыныц бар екенлигин хэм оларды халцымыз мэденияты тийкарындагы мысаллар менен керсетип бердик. Буныц менен биз царацалпац фольклорындагы цолланылган адам атларыныц етмиш тарийхымыздан дэрек беретугын адам атларыныц цолланылганлыгын хэм олардыц бугинги турмысымызда еле де ез эхмийетин жойтпаганлыгын дэлилледик. Карацалпац фольклорында буннан басца да адам атларыныц лингвокультурологиялыц мэселеси алдагы уазыйпалардыц бирине айланып цалады.
ПайдаланылFан эдебиятлар:
1. Абдиназимов Ш. Лингвофольклористика.-Некис: Билим. 2018.
2. Бегматов Э. Антропонимика узбекского языка. АКД.-Ташкент, 1965.-Б.8.
3. Бегматов Э.А. Узбек исмлари маьноси.-Тошкент Уз :МЕ, 2010. -Б588
4. Хожанов М. "Бердац шыгармаларында цус символы"// Классикалыц эдебият хэм жэмийетти мэнауий жацалау мэселелери. Халыц аралыц илимий конференция материаллары. бзИА КБ Карацалпац гуманитар илимлер илим-изертлеу институты.-Некис, 2017.-Б87
5. Красных В.В. Этнопсихолингвистика и лингвокультурология. - М.: Курс лекций. ИТДГК, Гнозис, 2002.
6. Кенжаева С.Е. Узбек антропонимларининг семантик ва социолингвистик тадцици. ном...дисс. автореферати. -Тошкент, 2011.
7. Карацалпац тилиниц тусиндирме сезлиги. 1-т., 1982; 2-т., 1984; 3-т., 1988; 4-т, 1992. -Некис:Карацалпацстан.
8. Сайымбетов О.Т. Карацалпац тилиндеги меншикли адам атлары.-Некис.:Билим. 2000.71бет.
